II wojna światowa

I: 1 września 1939 r.
O świcie 1 września 1939 r. III Rzesza bez oficjalnego wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę. Pierwsze strzały padły u wejścia do portu gdańskiego na Westerplatte (najnowsze badania wykazały inne miejsce pierwszego starcia). Polscy żołnierze pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego bohatersko odpierali ataki Niemców. Obrona Westerplatte była dla Polaków symbolem niezłomności ducha i woli walki żołnierza polskiego. Równie dzielnie w pierwszym dniu wojny walczyli cywilni obrońcy Poczty Polskiej w Gdańsku i bombardowanej Warszawy.
II: Bitwy kampanii wrześniowej
1. Bitwa graniczna – na południu w rejonie Częstochowy główne siły niemieckie rozbiły oddziały polskie i skierowały się na Warszawę. Polacy wycofali się z Górnego Śląska i Podhala. W kilku śląskich miastach oddziały samoobrony nadal stawiały opór. Bitwa graniczna została przegrana.
2. Bitwa pod Wizną – 10 września 1939 r Niemcy przełamali polską linię obrony; pod miejscowością Wizna przez 3 dni żołnierze dowodzeni przez kpt. Władysława Raginisa odpierało ataki przeważających sił przeciwnika. Obrona Wizny określona została mianem „polskich Termopil”.
3. Bitwa nad Bzurą – 9 września (do 18 września) dowódca Armii „Poznań”, gen. Tadeusz Kutrzeba wydał Niemcom bitwę – największa bitwa wojny obronnej. Polacy uderzyli z rejonu Kutna. Polskie natarcia zostały skierowane na Łódź i Łowicz. Po kilku dniach Polacy rozpoczęli odwrót. Część sił przedarła się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy.
III: Przyczyny klęski wojny obronnej
Agresorzy dysponowali kilkukrotnie większym potencjałem gospodarczym, a niemieckie wydatki zbrojeniowe 25-krotnie przewyższały polskie nakłady na wojsko. Rzeczpospolita pozbawiona pomocy ze strony sojuszników – Francji i Wielkiej Brytanii – nie miała żadnych szans w walce z III Rzeszą, wspartą 17 września przez Armię Czerwoną. Istotne błędy popełniła kwatera Naczelnego Wodza.
IV: Rząd polski na emigracji
Rząd polski na obczyźnie spełniał trzy główne zadania:
· organizował armię,
· prowadził politykę zagraniczną,
· wspierał tworzącą się w kraju konspirację.
30 września 1939 r. prezydent Władysław Raczkiewicz mianował gen. Władysława Sikorskiego premierem RP. Utworzony rząd rezydował w Angers. Rządy państw neutralnych i walczących z III Rzeszą widziały w rządzie generała Sikorskiego legalne i jedyne przedstawicielstwo Rzeczpospolitej.
W połowie czerwca 1940 r. władze polskie ewakuowały się do Londynu, gdzie przebywały aż do końca wojny.
V: Państwa zaatakowane przez Niemcy
· Polska – 1 września 1939 r. – wojna obronna Polski
· Dania i Norwegia – początek kwietnia 1940 r. – wstęp do generalnej ofensywy na Zachodzie
· Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg – 10 maja 1940 r. – kampania francuska
· Wielka Brytania – wrzesień 1940 r. – bombardowanie (chęć Niemiec uzyskania kontroli nad brytyjską przestrzenią powietrzną)
· Jugosławia – 6 kwietnia 1940 r.
· Grecja – kwiecień 1940 r.
· ZSRR – 22 czerwca 1941 r. – bez oficjalnego wypowiedzenia; realizacja planu Barbarossa
· Afryka – czerwiec 1942 r. – atak Niemiec wraz z Włochami
VI: Założenia planu Barbarossa (czerwiec 1941 r.)
Przewidywał on:
· wojnę błyskawiczną
· zdobycie Leningradu i krajów nadbałtyckich
· zajęcie Moskwy
· zdobycie Ukrainy z Kijowem
VII: Przystąpienie USA do wojny
Atak na Pearl Harbor – 7 grudnia 1941 r. przesądził o udziale Stanów Zjednoczonych w II wojnie światowej. Do tego czasu USA pozostawało neutralne. Dzień po ataku prezydent Roosevelt podpisał deklarację o wypowiedzeniu wojny Japonii. 6 sierpnia 1945 r. – zrzuciła bombę atomową na Hiroszimę 1944 r. – początek nalotów na Japonię 2 września 1945 r. kapitulacja Japonii.
VIII: Najważniejsze bitwy na wschodzie
· 7 grudnia 1941 r. – Pearl Harbor
przyczyny: Japonia dążyła do opanowania Azji Południowo – Wschodniej i wschodnich części Oceanu Spokojnego.
przebieg: Japońskie samoloty, startujące z lotniskowców, zaatakowały amerykańską bazę morską Pearl Harbor na Hawajach.
skutki: Atak sparaliżował flotę Pacyfiku na kilka miesięcy. Dzień po ataku prezydent Roosevelt podpisał deklarację o wypowiedzeniu wojny Japonii, a Kongres upoważnił go do użycia sił zbrojnych.
· 3-5 czerwca 1942 r. – Midway (atol na Morzu Koralowym)
Okręty japońskie zaatakowały atol Midway, leżący w połowie drogi pomiędzy Kalifornią a Chinami. Japończycy stracili 4 z 5 lotniskowców i wycofali się bez walki. Był to punkt zwrotny w wojnie na Pacyfiku.
· Lato 1942 r. – bitwa stalingradzka
Przyczyny: Niemcy chcieli odciąć Moskwę od dostaw zboża i kaspijskiej ropy naftowej z okolic Baku.
Przebieg: Część wojsk zajęła stepy dońskie i osiągnęła na początku września przedmieścia Stalingradu. Uderzenie skierowane na południe dotarło do szczytów Kaukazu i Czeczenii. Walki o Stalingrad trwały prawie dwa miesiące. W połowie listopada okrążyli wojska Niemieckie.
Skutki: Klęska Niemiec – nie była ona jednak równoznaczna z utratą przez Wehrmacht inicjatywy militarnej.
IX: Jałta, Poczdam, Teheran – postanowienia w sprawie Niemiec i Polski
· Teheran – listopad i grudzień 1943 r.
a) Niemcy: Alianci zachodni obiecali Stalinowi utworzenie drugiego frontu w Europie wiosną 1944 r. – wojska brytyjskie i amerykańskie miały zaatakować Niemcy od strony Francji.
b) Polska:
- Ustalono, że powojenna Polska zostanie „przesunięta” na zachód, na linię Odry
- Polsce miały przypaść Prusy Wschodnie i Opolszczyzna jako rekompensata za utratę Kresów Wschodnich
- Tereny zabużańskie, łącznie z Lwowem przypadły ZSRR
· Jałta – od 4 do 11 lutego 1945 r.
a) Niemcy:
- Podzielenie Niemiec na strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską
- Berlin miał być zarządzany wspólnie
- Nałożenie na Niemcy wysokich reparacji wojennych
- Rozbrojenie i uwolnienie od nazizmu
- Ukaranie zbrodniarzy wojennych
b) Polska:
- Powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
- Zatwierdzenie przebiegu polskiej granicy wschodniej wzdłuż linii Curzona
- Odrzucenie alianckich postulatów włączenia do Polski Lwowa
- Potwierdzenie zasady rekompensaty terytorialnej dla Polski kosztem Niemiec, ustalając znaczny przyrost terytorialny na północy i zachodzie
· Poczdam – sierpień 1945 r.
a) Niemcy:
- Zatwierdzenie podziału Niemiec na cztery strefy okupacyjne
- Zasady regulujące sytuację w kraju: denazyfikacja (likwidacja organizacji nazistowskich, osądzenie zbrodniarzy wojskowych), demokratyzacja, dekartelizacja (likwidacja zrzeszeń przemysłowych) i demilitaryzacja (rozbrojenie Niemiec)
- Reparacje wojenne
- Ustalenie wschodniej granicy Niemiec – linia Odry i Nysy Łużyckiej
- Przesiedlenie ludności niemieckiej z Czechosłowacji, Polski i Węgier do okupowanych Niemiec
b) Polska:
- Przyznanie Polsce Szczecina i ziem na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska i południową część Prus Wschodnich
- Ustalono, że nastąpi wysiedlenie Niemców z ziem przekazanych Polsce
- Rzeczpospolita miała także otrzymać 15% reparacji wojennych przyznanych ZSRR (punkt ten nie został nigdy zrealizowany)
X: Wojna na Pacyfiku i kapitulacja Japonii
W pierwszej połowie roku 1944 Amerykanie opanowali wyspy na środkowym Pacyfiku. W czerwcu zwyciężyli w bitwie powietrzno – morskiej na Morzu Filipińskim, a jesienią podjęli walki na Filipinach. Pod koniec października wysadzili desant na wyspie Leyte i złamali japońską potęgę na morzu. Japończycy szukali ratunku w atakach pilotów – samobójców (kamikadze, „boski wiatr”). Brytyjczycy rozpoczęli ofensywę w Birmie. Również w lutym Amerykanie zdobyli wyspę Iwo – Jimę (naloty dywanowe). W kwietniu Amerykanie zaatakowali Okinawę. Prezydent Truman postanowił za pomocą bomby jądrowej „zgnieść” opór Japończyków. 6 sierpnia 1945 r. pierwsza bomba spadła na Hiroszimę, trzy dni później na Nagasaki. Japończycy byli porażeni działaniem nowej broni. Po tygodniu walk Japonii z ZSRR (zgodnie z obietnicą z Jałty) japończycy złożyli broń. 2 września 1945 r. delegacja japońska podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji.
XI: Bilans II wojny światowej
· Zginęło co najmniej 55 mln osób
· Ogromne zniszczenia, które w Europie oszacowano na 260 mld dolarów
· Terror wobec ludności cywilnej, masowe przesiedlenia, ludobójstwo w komorach gazowych
· Rewolucja w: technice wojskowej, prowadzeniu walki i medycynie
· Całkowita klęska państw „osi”
· Umocnienie pozycji Stanów Zjednoczonych – mocarstwa światowego
· Osłabienie pozycji Europy w świecie
XII: Obozy koncentracyjne i inne miejsca kaźni
Od początku wojny zaczęły powstawać obozy koncentracyjne (pracy przymusowej) przeznaczone dla Polaków, a także dla jeńców radzieckich i ludności żydowskiej. Do największych obozów na ziemiach polskich należały:
- AUSCHWITZ – BIRKENAU pod Oświęcimiem
- STUTTHOF w Sztutowie pod Gdańskiem
- MAJDANEK pod Lublinem
- PŁASZÓW pod Krakowem
i wielkie ośrodki natychmiastowej zagłady: TREBLINKA, BEŁŻEC, SOBIBÓR.
Do obozów, także w Niemczech i Austrii, trafiło w sumie kilkaset tysięcy Polaków. Dziesiątki tysięcy przeszło przez nazistowskie więzienia np. PAWIAK (siedziba Gestapo w al. Szucha) czy lubelski ZAMEK.
Symbolem męczeństwa Polaków na Wschodzie był los oficerów Wojska Polskiego i policji, których jesienią 1939 r. osadzono w trzech obozach: w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku – rozstrzelano ich.
Wiosną 1940 r. zamordowano strzałami w tył głowy tysiące oficerów i szeregowców wojska i policji. Kaźni dokonano w KATYNIU koło Smoleńska, w PIATICHATKACH pod Charakowem i w MIEDNOJE pod Twerem.
Obozy na terenie III Rzeszy: DACHAU, MAUTHAUSEN, BUCHENWALD, SACHSENHAUSEN, RAVENSBRUCK.
XIII: Sytuacja w GG i na terenach wcielonych do III Rzeszy
Na terenach wcielonych do Rzeszy Polaków poddano germanizacji i drakońskim przepisom, traktując jak ludzi „drugiej kategorii”. Rozpoczęto wysiedlenia, połączone z konfiskatą majątku. Z ziem polskich włączonych do Rzeszy deportowano Polaków i Żydów. Część z nich skierowano do pracy przymusowej do Niemiec. Blisko ćwierć miliona Polaków wcielono do Wehrmachtu. Nieco inną politykę prowadzili naziści w GG – surowcowym zapleczu Rzeszy. Niemcy przejęli majątek państwowy i część prywatnego, nakładali ogromne opłaty na mieszkańców. Zmierzali do biologicznego wyniszczenia Polaków. Służył temu m.in. system przydziału żywności „na kartki” – ciągłe niedożywienie mieszkańców. Powszechna nędza i terror przyczyniały się do demoralizacji społeczeństwa, „omijania” przepisów, wzrostu alkoholizmu, bandytyzmu, a nawet donosicielstwa. Niemcy rabowali i wywozili do Rzeszy dzieła sztuki, niszczyli zabytki i pomniki narodowe. Nie działały polskie instytucje kulturalne. Na terenie GG w odróżnieniu od ziem zachodnich RP, działały niektóre organizacje społeczne np. Polski Czerwony Krzyż. Utrzymano polską tzw. „granatową policję”. Okupant wprowadził przymus zatrudnienia – „łapanki”.
XIV: Holocaust – początek i koniec zagłady Żydów
Na początku II wojny światowej Hitler, uznając Żydów za „rasę podludzi”, nie zdecydował jeszcze o ich losie. Żydów poddano nieludzkim przepisom. Towarzyszyła temu grabież mienia żydowskiego. Wyznawcy judaizmu mieli nosić na prawym ramieniu opaski z niebieską gwiazdą Dawida, podlegali przymusowi pracy i wysiedleniu do wydzielonych, zamkniętych murami dzielnic tzw. gett. W styczniu 1942 r. na polecenie Himmlera i Hitlera zapadła decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, czyli wymordowaniu Żydów zamieszkałych na obszarze kontrolowanym przez III Rzeszę. W obliczu nieuchronnej zagłady Żydzi rozpoczęli organizowanie zbrojnego oporu (Żydowska Organizacja Bojowa – ŻOB). 19 kwietnia 1943 r. Niemcy rozpoczęli całkowitą likwidację warszawskiego getta. Akcja napotkała zorganizowany opór. Wybuchło powstanie w getcie. Po kilku dniach walki ŻOB zostało rozbite, a warszawskie getto zrównane z ziemią. Z prawie 3 mln polskich Żydów jedynie około 10% uniknęło śmierci. Zagłada narodu żydowskiego, określana jako Holocaust lub Szoah dokonała się na ziemiach polskich m.in. w Oświęcimiu – Brzezince czy w Treblince nad Bugiem.
XV: Losy Armii Andersa
14 sierpnia 1941 r. zawarto polsko – radziecką umowę wojskową, która zakładała utworzenie 30- tysięcznej polskiej armii. Dowódcą został gen. Władysław Anders. Armia miała stanowić część Polskich Sił Zbrojnych, ale operacyjnie podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRR. Brakowało oficerów, żywności i wyposażenia dla wojska. W grudniu 1941 r. dla wyjaśnienia spraw spornych, przybył do Moskwy gen. Sikorski. Rosjanie zgodzili się na powiększenie polskiego wojska do 100 tys. Wiosną 1942 r. nastąpił kolejny kryzys. Władze radzieckie domagały się wysłania nie gotowych jeszcze polskich dywizji na front, ograniczyły przydziały żywności i hamowały dalszy napływ ochotników. W tej sytuacji wiosną przeprowadzono pierwszą ewakuację do Iranu. Także Anders popierał plan ewakuacji. W sierpniu doszło do całkowitej ewakuacji oddziałów polskich z ZSRR. Ewakuacja armii Andersa z ZSRR pogorszyła stosunki polsko – radzieckie.
XVI: Armia Krajowa (kiedy powstała, szefowie, udział w powstaniu warszawskim, koniec i jego okoliczności)
W 1941 r. rozpoczęła się powolna akcja scalania organizacji wojskowych, polegająca na włączeniu do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) mniejszych oddziałów. W lutym 1942 r. Wódz Naczelny przekształcił ZWZ w Armię Krajową (AK). Pod koniec czerwca 1943 r. na skutek zdrady gestapo aresztowało Komendanta Głównego AK, gen. Stefana Roweckiego „Grota” – został zamordowany. Nowym komendantem AK został jego zastępca – gen. Tadeusz Komorowski „Bór”. Plan „Burza” w lutym 1944 r. przewidywał podjęcie przez AK walk w strefie przyfrontowej z wycofującymi się jednostkami Wehrmachtu. Akcja rozpoczęła się na Wołyniu gdzie od lutego do kwietnia 1944 r. walczyła 27. Dywizja Piechoty AK. Pod koniec lipca oddziały AK, u boku Armii Czerwonej, opanowały Lwów; aresztowano także władze cywilne i rozbrojono jednostki AK. 2 października 1944 r. po 63 dniach walki w powstaniu warszawskim AK podpisało warunki kapitulacji.
Wraz z ofensywą radziecką na Kielecczyznę... jednostki AK podjęły walkę z ustępującymi Niemcami. Aby uniknąć konfrontacji z Armią Czerwoną, 19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki rozwiązał Armię Krajową. Część żołnierzy AK pozostała w konspiracji, tworząc niepodległościowe podziemie antykomunistyczne.
XVII: Powstanie warszawskie – główny plan Burza i bilans
AKCJA BURZA – w lutym 1944 r. po konsultacji z władzami w kraju rząd nakazał realizację akcji sabotażowo – dywersyjnej pod kryptonimem „Burza”. Plan przewidywał podjęcie przez AK walk w strefie przyfrontowej z wycofującymi się jednostkami Wehrmachtu. Następnie dowódcy oddziałów i przedstawiciele władz cywilnych mieli wystąpić wobec Armii Czerwonej w roli gospodarzy. Akcja wymierzona w Niemców miała też być manifestacją praw Polski do ziem zabużańskich. Akcja rozpoczęła się na Wołyniu. W czerwcu na Lubelszczyźnie nasiliły się akcje partyzanckie (Puszcza Solska). W połowie lipca siły Armii Czerwonej wspierane przez AK, dowodzone przez płk. Aleksandra Krzyżanowskiego wyzwoliły Wilno. Akcja „Burza” zakończyła się na Kresach Wschodnich polityczną klęską.
POWSTANIE WARSZAWSKIE – Walka w Warszawie rozpoczęła się 1 sierpnia 1944 r. o godz. 17 (godzina W). Nie udało się opanować większości strategicznych obiektów. Powstańcy zajęli jednak centrum miasta i część Woli, Ochoty, Mokotowa i Żoliborza. Niemcy dość szybko opanowali Ochotę i Wolę, gdzie dokonano rzezi ludności cywilnej. 2 września, po dwóch tygodniach ataków, Niemcy zdobyli Stare Miasto. Wkrótce padło Powiśle. Kilkudniowe walki na Czerniakowie i Żoliborzu zakończyły się klęską oddziałów armii gen. Berlinga. Przez dwa miesiące walk w mieście brakowało broni, amunicji, wody, prądu i żywności. Szalały pożary. Mimo to Warszawa była miastem wolnym (ukazywała się prasa, pracowała poczta powstańcza itd.). Po 63 dniach walki, 2 października 1944 r., dowództwo AK podpisało warunki kapitulacji. W powstaniu zginęło kilka tysięcy powstańców, Niemców i żołnierzy z armii Berlinga. Po kapitulacji Niemcy przystąpili do niszczenia Warszawy – 80% budynków spalono lub wysadzono w powietrze. Powstanie zakończyło się militarną klęską. Zapoczątkowała ona rozpad podziemnych struktur. Powstanie warszawskie stało się symbolem heroicznej walki o wolność.
XVIII: Terminy historyczne
- bitwa graniczna: pierwszy etap wojny obronnej – wrzesień 1939 r.; została ona przegrana.
- wojna błyskawiczna: niem. Blitzkrieg; zakładała gwałtowną niespodziewaną napaść i szybkie natarcie wojsk; doktryna ta przyniosła sukcesy III Rzeszy w początkowej fazie II wojny światowej.
- „polskie Termopile”: tak nazwano bitwę pod Wizną 8-10 września 1939 r. dowódca polski: kpt. Władysław Raginis. Najkrwawsza bitwa września. Niemcy wygrali.
- bitwa o Grodno: 19 – 21 września trwała obrona Grodna; obrońcami była wyłącznie ludność cywilna; Rosjanie po zdobyciu miasta rozstrzelali kilkuset cywilów.
- wojna zimowa: sowiecko – fińska wojna (1939-1940), wojna zimowa, poprzedzona sowieckimi żądaniami zmian terytorialnych i współpracy wojskowej, odrzuconymi przez Finlandię; 30 XI 1939 agresja sowiecka; po ciężkich walkach przełamanie II 1940 przez Armię Czerwoną obrony fińskiej na Przesmyku Karelskim; 12 III 1940 pokój moskiewski: Finlandia utraciła zachodnią Karelię z miastem Wyborg i wydzierżawiła Związkowi Radzieckiemu półwysep Hanko (na bazę wojskową).
- kampania francuska: 10 maja 1940 r. Niemcy ruszyli na Francję, Belgię, Holandię i Luksemburg. Wehrmacht posiadał lepszy system dowodzenia i doświadczenia. Po kapitulacji Holendrów i Belgów wojska alianckie rozpoczęły przeprawę przez kanał La Manche. Na początku czerwca Niemcy przełamali francuską obronę nad Sommą. Do wojny jako sojusznik Niemiec przystąpiły Włochy. 22 czerwca 1940 r. pod Paryżem w wagonie kolejowym podpisano zawieszenie broni. Kampania zakończyła się klęską Francji.
- bitwa o Anglię: sierpień 1940 r. – rozpoczęcie walki pomiędzy Niemcami a Wielką Brytanią o panowanie w powietrzu; Niemcy podjęli zmasowane ataki na porty lotnicze i lotniska w południowej Anglii, a następnie na środkową część wyspy. W październiku niemieckie ataki osłabły (pogarszająca się pogoda, ogromne straty); Niemcy rezygnują z inwazji.
- Pakt Trzech: pod koniec września 1940 r. państwa osi Berlin – Tokio – Rzym zawarły porozumienie, będące faktycznym podziałem stref wpływów; przystąpiły do niego w następnej kolejności: Rumunia, Słowacja, Węgry, Bułgaria, Jugosławia
- bitwa o Atlantyk: w II wojnie światowej całość walk marynarki wojennej i lotnictwa aliantów przeciwko niemieckiej flocie wojennej o panowanie na atlantyckich szlakach morskich.
- Afrika Korps: dowódca: gen. E. Rommel; armia niemiecka specjalnie wyszkolona do walk pustynnych.
- Barbarossa: kryptonim niemieckiego planu agresji na ZSRR; opracowany 1940, przewidywał niespodziewane i błyskawiczne uderzenie wojsk, zrealizowany 1941.
- Blitzkrieg: wojna błyskawiczna
- Karta Atlantycka: deklaracja podpisana 14 VIII 1941 przez F.D. Roosevelta i W. Churchilla (24 IX przez Stalina); dotyczyła zasad polityki zagranicznej mocarstw i powojennych stosunków międzynarodowych; podstawowy dokument przy tworzeniu ONZ.
- Wielka Koalicja: koalicja państw walczących przeciwko krajom „osi” – Wielka Brytania, ZSRR, USA.
- bitwa o Midway: podczas II wojny światowej 3-5 VI 1942 bitwa morska — ważne strategicznie zwycięstwo floty USA nad japońską (główna rola lotnictwa z lotniskowców).
- Holocaust: całkowita zagłada i zniszczenie, zwłaszcza prześladowania i zagłada Żydów europejskich przez władze hitlerowskie III Rzeszy w czasie II wojny światowej.
- bezwarunkowa kapitulacja: umowa poddania się nieprzyjacielowi bezwarunkowo
- operacja berlińska: jedna z końcowych operacji II wojny światowej; przeprowadzona 16 IV-8 V 1945 przez wojska sowieckiego 1. i 2. Frontu Białoruskiego, 1. Frontu Ukraińskiego oraz znajdujących się w ich składzie 1. i 2. Armii WP; zakończona dojściem wojsk sowieckich i polskich do Łaby i zdobyciem Berlina (2 V).
- ład jałtański: system ten doprowadził w lutym 1945 r. do podziału kontynentu na dwie strefy: zachodnią – demokratyczną, wolną, i wschodnią – pod hegemonią radziecką.
- Karta Narodów Zjednoczonych: statut ONZ przyjęty 1945 w San Francisco; formułuje cele, zadania, zasady funkcjonowania i działalności organów ONZ.
- Getto: w latach 1939 – 1944 wydzielone w miastach przez hitlerowców dzielnice, w których przymusowo zamykano obywateli pochodzenia żydowskiego; stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów
- obozy koncentracyjne: jedna z form wyniszczenia narodu polskiego i żydowskiego; największy – Oświęcim Brzezinka; inaczej obóz zagłady
- Akcja AB: 1940 r. jedna z niemieckich akcji likwidacji inteligencji polskiej w Generalnym Gubernatorstwie; zginęło kilka tys. osób.
- GG: Generalne Gubernatorstwo – twór administracyjno-polityczny, ustanowiony 1939 przez niemieckie władze okupacyjne na części ziem polskich nie włączonych do III Rzeszy; podzielone na 5 dystryktów; generalny gubernator: H. Frank (w Krakowie).
- Służba Zwycięstwu Polski: konspiracyjna organizacja wojskowa, powołana IX 1939 w Warszawie (w przededniu kapitulacji); komendant główny — generał M. Tokarzewski - Karaszewicz („Torwid”); I 1940 przekształcona w Związek Walki Zbrojnej.
- Związek Walki Zbrojnej: konspiracyjna organizacja wojskowa na obszarze państwa polskiego w granicach 1939; powstał z przekształcenia Służby Zwycięstwu Polski; podległy Naczelnemu Wodzowi i rządowi RP na uchodźstwie; główny cel: udział w wyzwoleniu kraju i odbudowie państwa polskiego przez powstanie powszechne sił zbrojnych utworzonych w konspiracji; komendanci główni: generał K. Sosnkowski („Godziemba”), generał S. Rowecki („Grabica”, „Grot”); 1942 przemianowany na Armię Krajową.
- Armia Krajowa: polska konspiracyjna organizacja wojskowa, utworzona 1939 w wyniku przekształcenia Służby Zwycięstwu Polski w Związek Walki Zbrojnej, przemianowany 1942 na AK; działała na obszarze państwa polskiego w granicach z 1939, podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi RP na uchodźstwie; stanowiła część Polskich Sił Zbrojnych; głównym zadaniem AK był udział w odbudowywaniu państwa polskiego w drodze walki zbrojnej, z kulminacyjną fazą ogólnonarodowego powstania
- Polskie Państwo Podziemne: 1939-45, ogół instytucji i organów państwowych Rzeczypospolitej Polskiej upoważnionych przez władze RP na uchodźstwie do działalności na okupowanych obszarach Polski w okresie II wojny światowej; obejmowało Delegaturę Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK (podziemne wojsko), polityczną reprezentację partii politycznych, partie polityczne tworzące koalicję rządową lub uznające zwierzchnictwo władz państwowych RP na uchodźstwie oraz ich organizacje wojskowe i bojowe
- Umowa Sikorski – Majski: podpisana 30 lipca 1941 r. między Polską i ZSRR; przywracała ona dwustronne stosunki dyplomatyczne, amnestia dla Polaków przebywających w ZSRR, zwolnienie z więzień itp. kilkaset tysięcy ludzi, utworzenie Armii Andersa.
- Kierownictwo Walki Cywilnej: ośrodek dyspozycyjny, utworzony 1941 przy Delegaturze Rządu RP na Kraj; kierownik: S. Korboński; propagowało, m.in. bierny opór społeczeństwa wobec okupanta; 1943 połączone z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej w Kierownictwo Walki Podziemnej.
- Rada Jedności Narodowej: konspiracyjna reprezentacja polityczna partii i ugrupowań Polskiego Państwa Podziemnego; powstała 9 I 1944 z przekształcenia Krajowej Reprezentacji Politycznej; organ doradczy i opiniodawczy Delegata Rządu RP na Kraj
- Narodowe Siły Zbrojne: konspiracyjna organizacja wojskowa obozu narodowego, utworzona 1942 z części NOW (przeciwnej scaleniu z AK) i Związku Jaszczurczego; dążyły do odbudowy niepodległej, suwerennej Polski, walczyły z Niemcami, występowały przeciwko oddziałom GL i AL (do 1944) oraz instytucjom utworzonego przez PPR systemu władzy (w zorganizowanej formie do 1948)
- Bataliony Chłopskie: konspiracyjna organizacja zbrojna ruchu ludowego, utworzona z inicjatywy SL „Roch” w połowie 1940; od 1943 częściowo wcielone do AK; działały na obszarze przedwojennego państwa polskiego (bez Pomorza i Wileńszczyzny); broniły polskiej wsi przed eksploatacją gospodarczą i terrorem okupanta, m.in. 1942-43 ludności Zamojszczyzny; atakowały linie komunikacyjne, wspierały tajne nauczanie, rozwijały propagandę; 1944 większość oddziałów zachowała lojalność wobec władz RP; 1945 rozwiązane po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej i PSL.
- „Wachlarz”: kryptonim wydzielonego pionu ZWZ-AK 1941-42; przygotowywał na okupowanych terenach ZSRR (poza granicami II RP) osłonę przyszłego powstania powszechnego w Polsce (przed wojskami niemieckimi i sowieckimi); jednocześnie wywiad, dywersja
- Kedyw: Kierownictwo Dywersji (1942-1944), wydzielony pion organizacyjny AK; powstał ze Związku Odwetu, Wachlarza, Tajnej Organizacji Wojskowej i Grup Szturmowych; prowadziło gł. dywersję i sabotaż, akcje: pod warszawskim Arsenałem, „Taśma”, likwidacja F. Kutschery; w powstaniu warszawskim 1944 utworzyło zgrupowanie „Radosław”.
- Akcja „Burza”: kryptonim planu i akcji zbrojnej AK 1944, mobilizowania oddziałów podczas przesuwania frontu przez obszar państwa polskiego, atakowania wojsk niemieckich w celu opanowania terenu przed wkroczeniem wojsk sowieckich (ujawnianie się i obejmowanie władzy przez przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego)
- Polska „lubelska”: obszar Polski między Wisłą a Bugiem gdzie w sierpniu 1944 r. rząd objął PKWN.