Uzależnienia

UZALEŻNIENIA
Uzależnienia, czyli nałogi, są to zaburzenia zdrowia polegające na złożonej interakcji między osobą a pewnymi substancjami, które działając w mózgu, wywierają wpływ na stan psychiczny tejże osoby; wynikiem uzależnienia jest psychiczna bądź psychiczna i somatyczna zależność przejawiająca się okresowym lub stałym przymusem przyjmowania substancji w oczekiwaniu na efekty jej działania czy też w celu uniknięcia przykrych objawów jej braku; czasem towarzyszy temu zjawisko tolerancji wobec działania uzależniającej substancji, tj. stopniowego zanikania wcześniej doznawanych rezultatów jej działania, co powoduje konieczność zwiększania dawek w celu uzyskania poprzednich efektów. Zależność psychiczna polega na odczuciu i realizowaniu, bez względu na okoliczności, przemożnej potrzeby przyjmowania substancji, czemu trudno (lub wręcz nie można) przeciwstawić się jedynie siłą woli; o zależności somatycznej mówi się wówczas, gdy substancja zostaje tak dalece włączona w mechanizmy neurofizjologiczne, iż jej brak (wskutek odstawienia lub znacznego ograniczenia dawki) powoduje wystąpienie przykrych, a czasem burzliwych i zagrażających zdrowiu lub życiu objawów abstynencyjnych; zależności somatyczne są uważane za dowód silniejszego uzależnienia. Wyróżniana bywa też zależność społeczna, która, inaczej niż poprzednie, nie ma charakteru biologicznego, lecz skłania do przyjmowania substancji z powodu nacisku społecznego (np. mody pokoleniowej, presji grupy, identyfikacji subkulturowej itp.); może ona oczywiście uruchomić biologiczne mechanizmy uzależnienia.
W ostatnich latach proponuje się poszerzenie pojęcia uzależnienia i objęcie nim wielu innych silnie odczuwanych, a także nawykowo, impulsywnie realizowanych potrzeb podporządkowania się pewnym czynnościom (np. pracy zawodowej, grom komputerowym), osobom (np. przełożonym, autorytetom środowiskowym, partnerom seksualnym), instytucjom (np. wspólnotom gospodarczym, organizacjom mafijnym, sektom religijnym) czy innym okolicznościom (np. aktywności seksualnej, grupom rówieśniczym, modzie), prowadzące do zatracenia lub rezygnacji z indywidualnej niezależności; takie szerokie ujęcie budzi jednak kontrowersje i nie znajduje szerszego zastosowania praktycznego.
W praktyce klinicznej i w międzynarodowych systemach klasyfikacji zaburzeń psychicznych termin „uzależnienie” odnosi się do nieprawidłowych relacji między osobą/organizmem a substancjami psychoaktywnymi, tzn. alkoholem, opiatami (pochodnymi opium, jak morfina, heroina), kanabinolami (przetworami konopi indyjskich, jak haszysz, marihuana), lekami uspokajającymi, przeciwlękowymi i nasennymi, kokainą, substancjami stymulującymi (jak amfetamina, ecstase) i halucynogennymi (jak LSD, fencyklidyna, meskalina), tytoniem oraz lotnymi rozpuszczalnikami organicznymi; uzależnienie może być spowodowane przez pojedynczą substancję, jedną lub kilka (o pokrewnym lub uzupełniającym się działaniu) z wymienionych grup albo przez wiele różnych substancji przyjmowanych bez wyraźniejszych preferencji.
Początkowymi przyczynami sięgania po substancje uzależniające bywają: motywy problemowe (próby radzenia sobie w ten sposób z trudnymi okolicznościami życiowymi, konfliktami międzyludzkimi lub wewnątrzpsychicznymi), motywy „eksperymentatorskie” (ciekawość i poszukiwanie niecodziennych doznań) oraz motywy adaptacyjne (potrzeba podporządkowania się modzie lub innego rodzaju presji społecznej); panuje przekonanie, że zarówno pewne indywidualne cechy osobowościowe (np. niedojrzałość, bierność, słaby system wartości, skłonność do podporządkowywania się innym), jak i niesprzyjające doświadczenia społeczne (np. w rodzinie, środowisku rówieśniczym) mogą kierować uwagę na substancje, które stają się sposobem rozwiązania powstających trudności, doprowadzając w końcu do zainicjowania, a potem ewentualnie do utrwalania się tak ukształtowanych wzorców postępowania. Dostępność substancji, presja społeczna, niedostatek właściwej informacji oraz coraz częściej aktywne działania wciągające legalnego (tytoń, alkohol, leki) i nielegalnego (inne substancje) rynku dodatkowo wzmacniają presję motywów popychających do uzależnienia.
Różne substancje cechują się różnym potencjałem uzależniania, tj. łatwością, z jaką podporządkowują sobie mechanizmy homeostatyczne organizmu; zależy to przede wszystkim od siły i skuteczności wywoływanych efektów psychicznych (np. uspokojenia, błogostanu, poczucia zwiększonej wydolności czy przejawów zmienionej świadomości), te zaś zależą od ich właściwości farmakologicznych, m.in. od sposobu podawania (dożylnego, wdychanego, doustnego, przezskórnego), łatwości docierania substancji do mózgu (przenikania przez tzw. barierę krew–mózg), szybkości eliminacji z organizmu.
Wiele przesłanek wskazuje też, że poszczególne osoby różnią się pod względem biologicznie uwarunkowanej podatności ulegania uzależnieniu; przypuszcza się, że chodzi tu zwł. o indywidualne właściwości mechanizmów przekazywania bodźców w układzie nerwowym za pośrednictwem licznych, poznanych już związków (neuroprzekaźniki, neuromodulatory), o których wiadomo, że pełnią funkcję wewnątrzustrojowych, naturalnych substancji uczestniczących w regulowaniu procesów psychicznych, np. nastroju, aktywności, odczuwania bólu, scalania i zapamiętywania informacji, a więc procesów, na które wywierają też wpływ substancje uzależniające. Poznano wiele typów i odmian receptorów uruchamiających — po związaniu się z substancjami przekaźnikowymi lub modulującymi — złożone mechanizmy regulujące wspomniane procesy psychiczne; wykazano, że te neurofizjologiczne mechanizmy pozostają w jakimś stopniu pod kontrolą mechanizmów genetycznych. Być może pewne uwarunkowane dziedzicznie cechy neurofizjologiczne mogą kształtować u człowieka szczególne cechy osobowości (np. silną potrzebę zyskiwania nagrody, szukania stymulacji czy unikania kary) skłaniające go łatwiej niż innych do regulowania tych potrzeb za pomocą substancji uzależniających.
Współdziałanie presji motywów, potencjału danej substancji oraz podatności organizmu decyduje o indywidualnych cechach zapoczątkowania, szybkości powstawania i ostatecznej intensywności uzależnienia. Na rozpoznanie uzależnienia pozwala stwierdzenie kilku z następujących cech: 1) silnie pożądliwa, odczuwana jako przymus potrzeba przyjmowania tej substancji; 2) niezdolność do ograniczonego, kontrolowanego jej używania; 3) występowanie objawów abstynencyjnych; 4) występowanie tolerancji; 5) podporządkowanie aktywności życiowej zdobywaniu substancji, z zaniedbaniem i stopniowym porzucaniem innych, ważniejszych wcześniej źródeł przyjemności i zadowolenia; 6) uporczywe podtrzymywanie przyjmowania substancji, mimo świadomości szkodliwych następstw takiego postępowania. Osoba uzależniona często tworzy cały system zaprzeczeń i iluzji, tj. przekonań negujących fakt uzależnienia oraz samooszukujących interpretacji swych rzeczywistych motywów. Pojawienie się problemu uzależnienia w rodzinie silnie wpływa na jej funkcjonowanie; partner życiowy osoby uzależnionej, zwł. dorosły, często podorządkowuje swą aktywność problemowi uzależnienia (zwalcza go lub chroni, ujawnia lub kryje trudności), zaniedbując właściwe zadania rodziny i potrzeby nie uzależnionych członków; takie działanie „pod dyktando” uzależnienia, prowadzące paradoksalnie do jego podtrzymywania (tzw. współuzależnienie), może, podobnie jak system iluzji i zaprzeczania, bardzo ograniczać możliwość wczesnego udzielenia skutecznej pomocy.
Przyjmowanie substancji uzależniających prowadzi do licznych szkodliwych następstw indywidualnych — zdrowotnych i osobowościowych. Następstwa somatyczne mogą wynikać zarówno z powikłań zwykłego przyjmowania substancji (np. zakażenie wirusem HIV), z ostrego i przewlekłego zatrucia (np. zatrzymanie krążenia, spadek odporności i wtórne zakażenia, przewlekłe psychozy), jak i z wystąpienia objawów abstynencyjnych (np. napady drgawkowe, zaburzenia świadomości, depresje, zachowania agresywne i autoagresywne); dowiedziono też teratogennego działania niektórych substancji (np. wady rozwojowe płodu). Następstwa osobowościowe w przypadku wielu substancji polegają na mniej lub bardziej trwałej degradacji; przymus przyjmowania substancji sprawia, iż aktywność, cele i system wartości zostają podporządkowywane temu zadaniu, stają się jednostronne, egoistyczne, doraźne i płytkie; degradacja powoduje niekorzystne zmiany już osiągniętej pozycji społecznej. W rodzinie prowadzi do porzucania pełnionych zadań wychowawczych, emocjonalnych i bytowych, narastania konfliktów, rozłamu, a nawet rozpadu; ubożeje też uczestnictwo w innych środowiskach (np. zawodowym, towarzyskim). Rozmiar i zakres degradacji życiowej zależą od rodzaju substancji — są bardzo znaczne w przypadku np. opiatów i alkoholu, praktycznie żadne w przypadku palenia tytoniu. Podjęcie leczenia i wytrwanie w nim może ten proces zatrzymać, a nawet cofnąć; powrót jest jednak zawsze dużo trudniejszy niż podążanie do uzależnienia. W skali makrospołecznej uzależnienia od substancji są źródłem wielu trudnych do rozwiązania problemów, np. demoralizacji w rodzinie, absencji pracowniczej, bezdomności, przestępczości, kosztów leczenia uzależnienia i jego następstw (np. wypadków drogowych), a także kosztów utrzymania aparatu kontroli.
Najważniejszym czynnikiem decydującym o powodzeniu leczenia jest zaaprobowanie potrzeby jego podjęcia przez osobę uzależnioną, czyli uznanie faktu uzależnienia, dostrzeżenie zaistniałych szkód oraz własnej bezradności. Rozstrzyga to o wyborze strategii leczenia, której celem ma być uwolnienie od związku z substancją, życie bez jej przyjmowania lub tylko ograniczanie szkód ponoszonych wskutek jej używania. W pierwszym przypadku leczenie rozpoczyna się od odstawienia i detoksykacji, co pozwala na wprowadzenie psychoterapii zmierzającej początkowo do wypracowania zachowań ułatwiających unikanie kontaktu z substancją, przeciwstawianie się naciskom otoczenia, uzyskiwanie pomocy w sytuacji zagrażającego nawrotu, a następnie — do zmiany postaw egzystencjalnych na takie, które umożliwią radzenie sobie z nieuniknionymi napięciami i stresem bez pomocy substancji psychoaktywnych; w pewnych uzależnieniach jest możliwe wykorzystanie leków, które mogą zmniejszać zarówno euforyzujące działanie substancji psychoaktywnej, jak i odczucie „głodu”, lub leczyć inne objawy (np. lękowe, depresyjne) sprzyjające sięganiu po substancje; nieocenioną pomoc świadczą tu grupy samopomocowe (np. Alkoholicy Anonimowi). W drugim przypadku związek z substancją uzależniającą nie zostaje przerwany, są podejmowane jedynie rozmaite działania ograniczające jego szkodliwość, jak okresowe lub długotrwałe zastępowanie bardziej szkodliwych mniej szkodliwymi postaciami substancji (np. gumy i plastry nikotynowe, doustnie podawany metadon), stwarzanie korzystniejszych warunków jej stosowania (np. „gwarantowani” sprzedawcy, darmowa wymiana igieł i strzykawek, zmiana stylu picia alkoholu). Leczenie uzależnień jest dobrowolne; w przypadku poważnych społecznych następstw uzależnienia od alkoholu sąd może zobowiązać do leczenia w warunkach ambulatoryjnych lub szpitalnych.
Zapobieganie uzależnieniom polega na ograniczaniu podaży substancji uzależniających (zakazy lub ograniczenia produkcji i obrotu); jednak bardziej racjonalnym sposobem jest ograniczanie potrzeby sięgania po nie przez wczesne podjęcie wielostronnych działań wychowawczych, edukacyjnych, gospodarczych oraz przez odpowiednią politykę społeczną. Nie jest to łatwe, ponieważ rozwiązywanie problemów związanych z uzależnieniami zależy od miejsca i roli, jakie substancjom psychoaktywnym wyznaczają współczesne normy kulturowe. W tradycyjnych kulturach używanie niektórych z nich (np. haszyszu na Dalekim Wschodzie, liści koka w Ameryce Południowej) było związane z tradycją, obyczajem i rytuałami, które ograniczały negatywne skutki. Przeniesienie tych substancji do nie przygotowanych na to kultur, rozpoczęte w czasach wielkich odkryć geograficznych, spowodowało lawinowo rosnące ich rozpowszechnienie, zwielokrotnienie negatywnych następstw oraz ujawnienie jaskrawych sprzeczności wielu uwarunkowanych kulturowo postaw wobec substancji psychoaktywnych, np. sprzeczności między akcentowaniem zasady wolności w zachowaniach społecznych, prawnym i moralnym permisywizmem bądź potępieniem, dobrowolnością a przymusem leczenia, legalizowaniem bądź delegalizowaniem obrotu substancjami, czerpaniem zysków z produkcji a zwiększaniem nakładów na przeciwdziałanie skutkom ich upowszechniania. W różnych regionach świata dylematy te są współcześnie rozwiązywane bardzo różnie. W Polsce uderza np. dysproporcja w polityce przeciwdziałania różnym uzależnieniom; mimo ogromnej społecznie (w porównaniu do substancji nielegalnych, np. do opiatów) skali szkód zdrowotnych spowodowanych substancjami legalnymi (tytoń i alkohol), handel nimi, a nawet ich reklamowanie są zaledwie ograniczane.
W warunkach polskich źródłem największych problemów społecznych i zdrowotnych jest uzależnienie od alkoholu; mniejszą uwagę zwraca się na rozpowszechnienie i szkodliwość palenia tytoniu. Międzynarodowe porównania częstości używania substancji nielegalnych (badania ESPAD z 1995 r.) sytuują Polskę na poziomie nieco poniżej średniego; od początku lat 90. wskaźniki ich używania powoli rosną. Najbardziej rozpowszechnione spośród nich są kanabinole i substancje stymulujące, mniej substancje halucynogenne, kokaina i opiaty (które powodują największe problemy zdrowotne); poza ośrodkami wielkomiejskimi często są używane lotne rozpuszczalniki. Wszelkie naruszenie ustawowych ograniczeń i zakazów dotyczących produkcji i obrotu substancjami uzależniającymi jest zagrożone karą.


ALKOHOLIZM, nałóg alkoholowy, jedno z najbardziej rozpowszechnionych na świecie  uzależnień, w którym substancją uzależniającą jest alkohol etylowy; motywem sięgania po niego jest działanie euforyzujące, rozluźniające, rozhamowujące ( upojenie alkoholowe). Rozwój uzależnienia postępuje z różną szybkością, wpływa na to wiele indywidualnych i społ. czynników ryzyka (m.in. predyspozycje dziedziczne, sytuacja rodzinna i zawodowa, dostępność alkoholu, cechy osobowości); na zagrożenie wskazują m.in.: czynne szukanie okazji do picia, ukrywanie go, lekceważenie krytyki i przestróg, wzrost tolerancji na alkohol, koncentracja na sprawach związanych z alkoholem. Powstania alkoholizmu dowodzą: utrata kontroli nad piciem, występowanie objawów  abstynencyjnych (potrzeba tzw. klinowania), głód alkoholowy, utrwalony stereotyp picia; osoba uzależniona pije stale lub z niedługimi przerwami, tworzy przy tym zwykle cały system mechanizmów psychol. zaprzeczających istnieniu choroby (np. bagatelizowanie, oskarżanie innych); zależność od alkoholu ma charakter psych. i fiz., w niektórych środowiskach także społeczny. Przewlekłe zatrucia powodują występowanie licznych zaburzeń somatycznych (m.in. uszkodzenie wątroby, trzustki, serca, mózgu, przewodu pokarmowego), psychoz  alkoholowych oraz ryzyko szkodliwych skutków dla potomstwa; stopniowo narasta degradacja osobowości oraz nieprzystosowanie społ.; alkoholizm ma często znaczenie kryminogenne. Podstawową trudność w leczeniu alkoholizmu stanowi brak motywacji do jego podjęcia u większości uzależnionych; leczenie wymaga, po wstępnej detoksykacji, długotrwałego uczestnictwa w programach reorientujących i przygotowujących do alternatywnego sposobu życia oraz wspomagających wysiłek utrzymania abstynencji; pomocne tu są nieprofesjonalne ruchy trzeźwościowe oraz kluby i stowarzyszenia grupujące samych uzależnionych (np. Anonimowi Alkoholicy). Polska należy do krajów o średnim spożyciu alkoholi, lecz wyprzedza inne pod względem spożycia wysokoprocentowych napojów alkoholowych; niekorzystna jest też dominacja sposobu picia polegającego na wypijaniu dużych ilości mocnych napojów jednorazowo aż do silnego upojenia, co podwyższa ryzyko negatywnych następstw społ. i zdrowotnych.

UPOJENIE ALKOHOLOWE, med. stan po spożyciu nadmiernej dawki alkoholu; objawy zależne od poziomu alkoholu we krwi i indywidualnej tolerancji; początkowo euforyzacja i stymulacja aktywności, ze stopniowym zanikiem krytycyzmu i kontroli, spłyceniem uczuciowym, rozdrażnieniem, czasem agresywnością, następnie narastanie objawów zaburzonej koordynacji ruchów i mowy, potem senności, aż do głębokiej śpiączki; niebezpieczne dla życia są stężenia przekraczające we krwi poziom 400 mg/dl.

MORFINA, fenantrenowy alkaloid opium, 1804 wyizolowany przez F.W. Sertrmera; narkotyczny lek przeciwbólowy działający poprzez receptory opioidowe; działa depresyjnie na ośr. oddechowy i odruch kaszlowy, obniża temperaturę ciała, zwęża źrenice, pobudza ośr. wymiotny, obniża próg drgawkowy; morfina jest stosowana w silnych bólach, gdy inne leki nie są skuteczne; po wielokrotnym podaniu występuje działanie euforyzujące i uzależnienie fiz. i psych. oraz tolerancja. Objawami abstynencji morfiny mogą być m.in.: dysforia, łzawienie, bezsenność, pocenie, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, kurcze jelitowe, wymioty, biegunka, majaczenie, drgawki, zapaść.

ABSTYNENCJA, med. powstrzymywanie się od alkoholu, narkotyków, od używek (kawa, herbata), także od stosunków płciowych.

NIKOTYNIZM, palenie lub żucie tytoniu, także zażywanie tabaki, prowadzące do  uzależnienia; stanowi jeden z najszkodliwszych dla zdrowia czynników; w dymie tytoniowym, oprócz nikotyny, znajduje się wiele szkodliwych substancji, jak: tlenek węgla, związki pirydynowe, kreozolowe; nikotynizm prowadzi do trwałych zmian narządów i układów, wywołując rozmaite dolegliwości: nieżyt dróg oddechowych i pokarmowych, podwyższenie ciśnienia krwi, bóle głowy, osłabienie pamięci i wzroku, zapalenie nerwów wzrokowych, niepokój sercowy, bóle dławicowe; stwierdzono związek nikotynizmu z rakiem oskrzeli, płuc i warg; u kobiet ciężarnych nikotynizm jest przyczyną wzrostu liczby poronień i porodów przedwczesnych; w ostatnich latach w wielu krajach (również w Polsce) prowadzi się akcję, która ma na celu ograniczenie tego nałogu.

Przedawkowanie używki może spowodować wiele groźnych chorób a nawet spowodować śmierć. Zwłaszcza jeżeli chodzi o narkotyki i alkohol wysokoprocentowy. Natomiast najczęstsą chorobą nałogowych palaczy jest rak płuc lub krtani, przepony lub choroby serca.