Składnia

1. Składnia - dział gramatyki zajmujący się funkcją wyrazu w zdaniu, układem zdania oraz jego budową.

2. Wypowiedzenie - ogół wszystkiego, co mówimy, by przekazać jakąś informację.

Podział:
Wypowiedzenie
Zdanie Równoważnik zdania

3. Zdanie - wypowiedzenie zawierające czasownik w formie osobowej

4. Równoważnik zdania - wypowiedzenie, w którym nie występuje czasownik w formie osobowej (może wystąpić imiesłów lub nieosobowa forma czasownika)

5. Części zdania:
a. Podmiot:
- Podmiot to nadrzędna część zdania nazywająca wykonawcę czynności lub nosiciela stanu( oznacza osoby, zwierzęta,przedmioty,zjawiska, pojęcia)Odpowiada na pytania kto?co?
- Podmiot wyrażony jest
-- rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym(on)
-- innymi częściami mowy w funkcji rzeczownika - przymiotnik(np. chory), liczebnik( szósta minęła),bezokolicznik (śpiewać jest przyjemnie),

Rodzaje podmiotów:
- Gramatyczny - rzeczownik w mianowniku
- domyślny – sprawcy czynności nie odnajdujemy w zdaniu, jednak domyślamy się z kontekstu , kto jest sprawcą czynności
- szeregowy - kilka wyrazów pełni funkcję podmiotu
- logiczny - wyrażony w dopełniaczu (podróżnym)

Istnieją też zdania bezpodmiotowe - najczęściej zjawiska przyrody,
b. Orzeczenie – część zdania nazywająca czynność lub stan osoby , albo rzeczy. Odpowiada na pytanie: co robi? Co się z nim dzieje? W jakim znajduje się stanie?
- Orzeczenie jest najczęściej wyrażone czasownikiem w formie osobowej, w różnych czasach i liczbach trybu oznajmującego, przypuszczającego, rozkazującego
- Rodzaje orzeczeń
- czasownikowe – wyrażone osobową formą czasownika
- imienne - składają się z łącznika(forma czasownika –być zostać , stać się) i orzecznika( wyrażonego rzeczownikami , liczebnikami, przymiotnikami np. jest szósty)

Orzeczenie
proste - złożone(wielowyrazowe)
imienne inne niż imienne

c. dopełnienie – część zdania wskazująca na przedmiot i uzupełniająca znaczenie orzeczenia .Odpowiada na pytania przypadków od D - Msc.
Dopełnienie przeważnie wyrażone jest rzeczownikiem
Rodzaje dopełnień
- bliższe – dopełnienie, które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną ( jest pisany) staje się podmiotem
- dalsze - dopełnienie , które przy zmianie strony czasownika z czynnej na bierną nie staje się podmiotem

d. przydawka - część zdania określająca właściwości pomiotu odpowiada na pytania jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?
Przydawka wyrażana jest najczęściej rzeczownikiem , przymiotnikiem, liczebnikiem , zaimkiem, imięsłowem przymiotnikowym
Rodzaje przydawek:
- przymiotna – wyrażona przymiotnikiem , zaimkiem, liczebnikiem, imięsłowem przymiotnkowym
- rzeczowna – wyrażona rzeczownikiem
- dopełnieniowa –wyrażona za pomocą rzeczownika w dopełniaczu
- przyimkowa –wyrażona rzeczownikiem z przyimkiem (dziewczyna z warkoczem).

e. okolicznik - część zdania określająca czasownik , określa jej okoliczność lub cechę
Okolicznik wyrażony jest:
- przysłówkiem ( leci szybko)
- zaimkiem przysłownym ( tutaj można zostać)
- wyrażeniem przyimkowym ( marudzisz od rana)
- imiesłowem przysłówkowym ( szedł oglądając się)
- bezokolicznikiem ( Idę się przespać )
- rzeczowniki o znaczeniu przysłówków (wieczorem wrócę do domu)
Rodzaje okoliczników:
- miejsca (gdzie, dokąd , skąd, którędy)
- czasu ( kiedy , dokąd)
- przyczyny ( dlaczego, z jakiego powodu, z jakiej przyczyny)
- celu ( w jakim celu, po co)
- sposobu ( jak , w jaki sposób)
- warunku ( pod jakim warunkiem , w jakim wypadku)
- przyzwolenia ( mimo co, mimo czego, wbrew czemu)

6. Rozbiór logiczny - rozbiór na części mowy

7. Rozbiór gramatyczny – rozbiór na części zdania

8. Grupa podmiotu - podmiot wraz ze swymi określeniami ( podmiot + przydawka )

9. Grupa orzeczenia – orzeczenie wraz z określającymi go wyrazami ( orzeczenie + okolicznik+ dopełnienie)

10. Zespoły składniowe: zespoły wyrazów powiązane ze sobą znaczeniem i formą gramatyczną

11. Związki wyrazowe – wyrazy połączone w stosunku podrzędnym zgody, rządu i przynależności
a. związek zgody - wyraz określany (nadrzędnik) i wyraz określający (podrzędnik) mają te same formy gramatyczne (gadająca głowa, pierwszy zawodnik)
b. związek rządu - wyraz określany narzuca przypadek wyrazowi określającemu ( komentator meczu, komentował mecz)
c. związek przynależności – stawiamy takie pytania jak o przysłówek ( jak , gdzie , kiedy), a wyraz określający jest nieodmienny (tańczy swobodnie)

12. Podział zdań:

ZDANIA
- pojedyncze | złożone
Rozwinięte | nierozwinięte współrzędnie podrzędnie

13. Zdanie pojedyncze - zdanie posiadające tylko jedno orzeczenie.

14. Zdanie pojedyncze nierozwinięte – zdanie zawierające samo orzeczenie lub podmiot z orzeczeniem.

15. Zdanie pojedyncze rozwinięte – zdanie zawierające podmiot z orzeczeniem oraz inne części zdania.

16. Zdanie złożone - zdanie zawierające więcej niż jedno orzeczenie. Można podzielić je na zdania składowe.

17. Zdanie złożone współrzędnie – składa się z dwu lub więcej zdań składowych, z których żadne nie uzupełnia ani nie określa drugiego.

18. Rodzaje zdań współrzędnie złożonych:
a. łączne – łączność w czasie lub przestrzeni treści dwóch zdań składowych (np. nauczyłem się i zdałem) Spójniki : i , a, oraz , ani, zarazem, też ,także. Symbol: 1 2
_____ - - - - - _____

b. rozłączne - wykluczanie się wzajemne treści dwóch zdań składowych (np. Pójdę na spacer , albo obejrzę film).Spójniki: albo , bądź, czy , lub. Symbol:
1 2
......

c. przeciwstawne - przeciwstawianie się treści dwóch zdań składowych (np. Odwiedziłbym cię, ale muszę wyjechać) .Spójniki :ale, zaś, a, jednak,natomiast,lecz.Symbol:
1 ......... 2

d. wynikowe - treść jednego zdania składowego wynika z treści drugiego zdania.Spójniki: więc, toteż, zatem , dlatego.Symbol:
1 ......... 2

19. Zdania podrzędnie złożone - zdania pozostające między sobą w zależności. Jedno z nich jest nadrzędne (główne) , drugie natomiast jest podrzędne (poboczne) i podlega pierwszemu. Połączone są ze sobą spójnikami podrzędności oraz zaimkami rzeczownymi, przymiotnymi, przysłownymi.

20. Rodzaje zdań podrzędnie złożonych:
a. podmiotowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie kto? co?, zastępuje podmiot zdania nadrzędnego(Wiadomo, czym jest przyjaźń)Spójniki:, że, żeby, jak, jakby, ten , ta, to, kto, co
b. orzecznikowe - zdanie podrzędne odpowiada na pytanie: kim jest, czym jest, jaki , jaka, jakie jest , w jakim jest stanie.(Sytuacja była taka, jakiej można się było spodziewać) Spójniki:co, jaki, , że , żeby , iż
c. przydawkowe - zdanie podrzędne zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego , odpowiada na pytania : jaki, który , czyj, ile, . Spójniki:
d. okolicznikowe czasu kiedy , odkąd, dokąd, jak długo,
przyczyny:czemu, dlaczego , z jakiej przyczyny, powodu
miejsca: gdzie , skąd , dokąd, którędy
przyzwolenia:mimo co, mimo czego, wbrew czemu
warunku: pod jakim warunkiem,
sposobu: w jaki sposób, jak?
Celu: po co, dlaczego, w jakim celu>
E. dopełnieniowe –pytamy tak jak o przypadki