Rola środowiska rodzinnego w powstawaniu zaburzeń i psychoterapia.

Rodzina jest pierwszym środowiskiem wychowawczym, z którym dziecko styka się w swym życiu. Tu nawiązuje pierwsze kontakty z innymi ludzmi i zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego. Staje się one podwaliną i zaczątkiem rozwoju społecznego małego człowieka, rzutując nieraz w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie.

Wiele zaburzeń życia uczuciowego występujących u dzieci i młodzieży jest rezultatem niewłaściwego oddziaływania rodziców. Wśród czynników negatywnych wymienia się, niezgodne współżycie rodziców, brak wzajemnego szacunku, zbyt szybkie tempo życia rodzinnego (charakterystyczne dla dużych miast) i niewłaściwe metody wychowawcze. Badania wykazują, że prawie wszyscy przeżywają głęboko konflikty związane z sytuacją rodzinną. Zaburzenia emocjonalnie powodują odrzucenie autorytetu rodziców, a wraz z nim wszelkich innych wartości i autorytetów oraz norm społecznie akceptowanych. Analizując wyniki badań stwierdzono, że najbardziej negatywnymi czynnikami występującymi w środowisku rodzinnym są:

* niewłaściwa postawa wychowawcza ojca, zbytnia pobłażliwość lub rygoryzm
* brak opieki i kontroli ze strony matki
* wrogi lub obojętny stosunek uczuciowy jednego z rodziców do dziecka
* nieharmonijne współżycie rodzinne

Wyróżnia się następujące podstawowe potrzeby psychiczne, które powinny być zaspakajane w środowisku rodzinnym:
* potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa
* potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami
* potrzeba miłości
* potrzeba akceptacji i uznania

Potrzeba bezpieczeństwa jest jedna z elementarnych psychicznych potrzeb dziecka, których zaspokojenie jest konieczne dla prawidłowego rozwoju jego życia uczuciowego. Uważa się nawet powszechnie, że główną przyczyną niedostosowania społecznego jest niezaspokojenie potrzeb.

Rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację zawsze jest szokiem dla dziecka i nieraz pozostawia u niego trwały uraz. Tego rodzaju sytuacje są niejednoznaczne. śmierć któregoś z rodziców na skutek choroby czy innego wypadku losowego, jeżeli nie towarzyszą mu jakieś dodatkowe okoliczności, przyjmowana jest jako działanie siły wyższej i nie musi powodować zakłóceń w dalszym rozwoju dziecka. Podobnie sprawa wygląda w sytuacji ciągle powtarzającej się lub długotrwałej nieobecności jednego z rodziców, związanej z wykonywaniem zawodu (np. ojciec - marynarz). Osoba pozostająca z dzieckiem może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące skutki nieobecności drugiego z rodziców. Zupełnie inne warunki wychowawcze powstają wtedy, gdy rozbicie rodziny następuje wskutek konfliktów między rodzicami. O poczuciu bezpieczeństwa dziecka, o tym, czy czuje się ono kochane i akceptowane, decyduje bowiem nie tylko formalna struktura rodziny, lecz również jej struktura wewnętrzna, wzajemny stosunek rodziców do siebie i do dzieci, słowem to wszystko, co składa się na atmosferę wychowawczą. Atmosferę wychowawczą rodziny stwarzają rodzice, przede wszystkim zaś istniejące między nimi stosunki emocjonalne.

Szkodliwy wpływ konfliktów między rodzicami na psychikę dziecka dostarczają sytuacje rozwodowe. Często dziecko bywa w nich przedmiotem rozgrywek między rodzicami, którzy z ambicjonalnych pobudek domagają się wzajemnie od siebie swoich praw do dziecka. Dziecko jest świadkiem rozmów na ten temat, obserwatorem gwałtownych scen. W ten sposób zostaje wprowadzone w życie i sprawy dorosłych, sprawy dla niego trudne, których nie jest w stanie zrozumieć. Odbiera je przede wszystkim emocjonalnie.
W związku z tym czuje się ono zagrożone, zagubione. Dziecko nie może znieść poczucia niepewności uczuciowej. W zależności od pewności uczuciowej, którą mu damy, dziecko będzie normalne lub nie.
Nie tylko wyraźne rozbicie rodziny, ale i nieprawidłowości w strukturze małżeństwa bywają przyczyną wielu zaburzeń zachowania dzieci, przejawiają się w zaawansowanych objawach nerwicowych, wywołują, nasilają i utrwalają niekiedy patologiczne cechy ich osobowości.Nie bez znaczenia w dynamice rozwoju nerwic są patologiczne układy rodzinne, szkolne, zawodowe. Reakcje nerwicowe wywołane np. egzaminem, gwałtownym niespodziewanym zdarzeniem, trudną sytuacją psychiczną ustępują zwykle szybko i nie wymagają leczenia. Niekiedy jednak rozwija się nerwica, której pewne postacie są przewlekłe i trudne do leczenia. Dotyczy to nerwicy natręctw, nerwicy depresyjnej, nerwicy lękowej. Rozpowszechnienie nerwicy w populacji ocenia się na 20-30%, w tym tylko nieliczne wymagają leczenia psychiatrycznego. Głównymi objawami nerwicy są lęk, egocentryzm, objawy wegetatywne oraz objaw błędnego koła. Oznacza to, że objawy somatyczne i psychiczne wpływają wzajemnie na siebie powodując pogłębienie się dolegliwości. Nerwica prowadzi często do zaburzeń kontaktów, trudności adaptacyjnych, zdarza się, że utrudnia - a nawet uniemożliwia - naukę i pracę. Lęk jest objawem podstawowym, ale zwykle występują również napięcia psychiczne: uczucie stałego znużenia, poczucie mniejszej wartości, nadmierna pobudliwość nerwowa, obniżenie nastroju, szybkie wyczerpywanie się, nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne. Często pojawiają się zaburzenia snu, subiektywne poczucie osłabienia pamięci, liczne objawy wegetatywne w postaci bólów i zawrotów głowy, dolegliwości układu krążenia, pokarmowego itp. Czasem występują trudności seksualne. W nerwicy histerycznej (histeria) znamienne są konwersje.

Istnieje wiele podziałów nerwicy. Najczęściej przyjmuje się występowanie nerwicy:
1. neurastenicznej (neurastenia),
2. histerycznej,
3. psychastenicznej (psychastenia),
4. depresyjnej,
5. lękowej,
6. nerwicy natręctw,
7. hipochondrycznej.


Leczenie nerwic:
Najlepsze wyniki dają oddziaływania psychoterapeutyczne począwszy od psychoterapii podtrzymującej do różnego rodzaju psychoterapii grupowej. Leczenie szpitalne jest niezbędne tylko w nielicznych przypadkach najcięższych postaci nerwicy natręctw, depresyjnej czy lękowej. Zwykle wystarczy leczenie ambulatoryjne lub na oddziale dziennym. Zazwyczaj rokowanie jest pomyślne, wiele nerwic ustępuje bez leczenia lub po krótkim leczeniu, wobec jednak częstości występowania nerwic ich leczenie staje się problemem społecznym.

Wśród czynników, które wpływają na dezorganizację życia rodzinnego, a w konsekwencji na zaburzenie rozwoju wychowujących się w tych rodzinach dzieci, na jednym z pierwszych miejsc wymieniane jest nadużywanie alkoholu. Atmosfera środowiska alkoholików jest wybitnie nerwicogenna. Związane z nią nieporozumienia i awantury naruszają równowagę domowników, zwłaszcza dzieci, które pozbawione poczucia bezpieczeństwa trwają w stałym lęku i napięciu. Dom przestaje być schronieniem, gdzie można się skryć przed przykrym przeżyciem. Nadużywanie alkoholu przez któregoś z rodziców (najczęściej ojca) i związane z tym zakłócenia życia rodzinnego nie tylko naruszają poczucie bezpieczeństwa domowników, obniżają zarówno materialny, jak i kulturalny poziom rodziny. Stwierdzono również, że emocjonalnie niezrównoważeni rodzice często odtrącają swoje dzieci, które, nie będąc kochane przez rodziców, wykazują wrogi i agresywny stosunek do otoczenia. Chciałbym jeszcze wspomnieć ze problem alkoholowy w Polskiej rodzinie występuje na szeroka skalę.

O układzie stosunków między rodzicami a dziećmi w dużej mierze decydują postawy rodzicielskie to w jakiej mierze zaspokajają one czy nie zaspokajają potrzeby solidarności i łączności, potrzeby miłości i akceptacji. Dziecko musi czuć się w rodzinie kochane i akceptowane, odczuwać, że jest pożądane, że darzy się je zaufaniem. Rodzice przyjmują je takim, jakie ono jest, nie wymagają od niego wdzięczności. Potrafią zrezygnować z własnej wygody i przyjemności na korzyść dziecka. Biorą udział w jego zajęciach, chodzą na wspólne spacery i wycieczki, spędzają razem wakacje. Interesują się postępami dziecka w szkole, jego planami i ambicjami. Zwierzają się mu z własnych zamierzeń, wspólnie układają plany dotyczące całej rodziny. Nie izolują dziecka od rówieśników, zachęcają do przyprowadzania kolegów i przyjaciół do domu. Troszczą się o zdrowie dziecka. Okazują mu swe uczucia.

Wskźniki odrzucenia: dziecko jest niepożądane. Rodzice nie mają dla niego czasu, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani pomocy. Nie dbają o zdrowie, ubiór i naukę swojego dziecka. Porównują je z innymi na jego niekorzyść, krytykują jego postępowanie, zrzędzą, wyśmiewają je lub kpią z niego. Stosują system surowej kontroli, dotkliwe kary, z cielesnymi włącznie. Grożą wyrzuceniem z domu, umieszczeniem w zakładzie. Są w stosunku do dziecka podejrzliwi, nie ufają mu. Nie włączają go w sprawy rodziny.
Czasem z postawą odrzucenia dziecka łączy się zaniedbywanie go, nie interesowanie się nim do takiego stopnia, że dziecko jest zupełnie pozbawione kontroli, pozostawione samo sobie. Ta nadmierna swoboda, połączona z brakiem prawdziwej więzi emocjonalnej z rodziną , powoduje , że dziecko zaczyna szukać sobie oparcia uczuciowego poza domem, poddając się przy tym niejednokrotnie wpływom zdemoralizowanych grup dziecięcych czy młodzieżowych (np.: band chuligańskich).

Przestępcy, zostali w przeszłości odrzuceni przez rodziców, zwłaszcza przez matkę, i to często we wczesnym dzieciństwie, przy samym urodzeniu. Taki człowiek czuje się oszukany w życiu i ciągle widzi siebie jako ofiarę mimo swej agresywnej postawy wobec innych. Bywa mściwy i w związku z tym dokonuje drobnych kradzieży w domu i w szkole. Ma niewielu przyjaciół. Nie umie wczuć się w zasady społecznego współżycia. W szkole pozostaje na marginesie życia klasowego, jest nie lubiany, miewa konflikty z kolegami. Nie czuje się winny swego niewłaściwego postępowania. To wrogie nastawienie nie przenosi z osób najbliższych na innych ludzi. Dziecko traci wówczas kontakt uczuciowy z tymi dorosłymi, od których ma przejmować wzory zachowania. W takiej sytuacji dziecko styka się z przykładami zachowania niewłaściwego, samolubnego, budzącego powszechny sprzeciw. Tą drogą powstaje osobowość człowieka nieżyczliwego dla innych, niepohamowanego w swoich odruchach, skłonnego do stosowania przemocy wobec każdego, przy każdej okazji.

Niekiedy zdarza się, że dziecko jest odrzucone jeszcze przed urodzeniem. Często dzieje się tak z dziećmi nieślubnymi. Czasem matka jest osobą prymitywną, prowadzącą niemoralny tryb życia, niedorozwiniętą umysłowo, nieprzygotowaną i niezdolną do podjęcia odpowiedzialności za dziecko. W takich przypadkach pożycie rodziców okazuje się nietrwałe i dziecko trafia do domu dziecka.
Dziecko niechciane zjawia się też czasem w rodzinie o normalnej strukturze wewnętrznej. Jeśli jego urodzenie poprzedziły próby usunięcia niepożądanej ciąży, to wspomnienia tych dążeń nie opuszczają matki i wpływają na kształtowanie się negatywnego stosunku do dziecka. Niezaspokojona potrzeba miłości rodzi flustrację, poczucie krzywdy, wyzwala bunt, który uzewnętrznia się w kradzieżach dokonywanych czasem wyłącznie na szkodę najbliższych osób, czyli domu. W przypadkach ostrych konfliktów bywa to swoista forma odwetu, natomiast w wypadkach zaniedbania i braku zainteresowania ze strony dorosłych chęć zwrócenia na siebie uwagi.

Przestępcy zsocjalizowani to dzieci o zdrowej, przeciętnej strukturze psychicznej. Zgodnie współżyją z rówieśnikami, są lubiane przez kolegów w klasie. Jednostki o cechach przywódczych stają się nawet prowodyrami w szkole, często bowiem imponują samodzielnością, sprytem, odwagą. Najczęściej wychowane w domach nie umiejących zapewnić im właściwej opieki. Domy te na ogół są zaniedbane, brudne, ubogie. Tradycyjnie nie przestrzega się w nich norm współżycia społecznego, nieobcy jest tam konflikt z prawem karnym. Rodzina źle wywiązuje się ze swej funkcji opiekuńczej, nie ma siły przyciągającej. Dziecko woli być na ulicy wśród przebywających tam rówieśników, dostaje się pod ich wpływ i staje się członkiem ich bandy. Niemniej jednak prawidłowe związki uczuciowe między rodzicami i dziećmi są często zachowane. Pozostaje przecież poczucie solidarności i przynależności do jednej rodzinnej społeczności.

Na poziomie elementarnym dziecko uczy się społecznych form zachowania w środowisku rodzinnym, potem przenosi je, identyfikuje i rozwija poza domem. Te pierwsze ukształtowane postawy społeczne stają się podwaliną dalszego rozwoju.
W rodzinach skłóconych, gdzie często wybuchają awantury, padają ostre, ordynarne słowa, dziecko przyjmuje te formy obcowania i stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, często także z rodzicami, przenosi je na teren szkoły i arogancko zachowuje się wobec nauczycieli, jest agresywne w kontaktach z kolegami, uczy się rozwiązywać problemy za pomocą pięści.

Jeżeli zdarzy się, a zdarza się często, że atmosfera skłóconego środowiska rodzinnego jest nerwicorodna, to dzieci wychowujące się w takich środowiskach również stają się nerwicowe, nadpobudliwe, nadruchliwe. Podobnie jak rodzice, którzy pod wpływem alkoholu (ojcowie) będą na skutek długotrwałego wyczerpania nerwowego (matka) nie panują nad sobą, nie kontrolują swoich odruchów, dzieci także nie umieją panować nad sobą, podporządkować się przyjętym zasadom współżycia, dyscyplinie szkolnej.
Na kształtowanie się stosunku chłopca do alkoholu decydujący wpływ ma przykład ojca. Chłopiec w ojcu widzi wzór siły i męstwa i sam pije za jego przykładem. Nierzadkie są wypadki, że w domu jest on nakłaniany do pierwszego łyku. W ten sposób na ogół powstają początki nałogu, który w przyszłości może tragicznie zaciążyć na życiu jednostki i jej rodziny.
Wśród synów alkoholików spotyka się o wiele więcej alkoholików niż wśród innych mężczyzn w tym samym wieku.
Picie alkoholu przez nieletnich uważa się za niebezpieczny symptom ich wykolejenia. Często bywa on bezpośrednią przyczyna przestępstw, zwłaszcza o charakterze chuligańskim. Nadto w młodym wieku szczególnie niszczy zdrowie, osłabia działanie centralnego układu nerwowego, zakłóca sprawnoć intelektualną, koncentrację uwagi, pamięć itp., wpływa, więc destrukcyjnie na naukę w szkole i stanowi poważne zagrożenie dalszego prawidłowego rozwoju dziecka.

Psychoterapia ma szczególne znaczenie w leczeniu zaburzeń natury psychicznej, jakie mogą wywoływać czynniki środowiska, w którym żyjemy. Coraz więcej osób udaje się do psychoterapeuty w celu osiągnięcia lub poprawienia swojego stanu psychicznego. Z sondaży wynika, że psychoterapia ma szczególne zastosowanie wśród społeczeństw krajów zachodu. W Polsce proces psychoterapii odgrywa coraz większą rolę, coraz więcej ludzi zaczyna korzystać z pomocy psychoterapeutów. Poniżej chciałbym przedstawić przykłady, formy, metody i techniki stosowane w psychoterapii.

Psychoterapia - planowe, intencjonalne, systematyczne oddziaływanie na pacjenta (klienta), przy pomocy słowa w ramach specyficznego kontaktu, w celu osiągnięcia sprecyzowanego celu, przy pomocy różnych metod czy technik

Rodzaje psychoterapii
- Psychoanaliza
Celem terapii psychoanalitycznej jest wydobycie tłumionych przez pacjenta, głęboko ukrytych impulsów i konfliktów, które miały miejsce w dzieciństwie. W trakcie sesji pacjent opowiada o swoich problemach, nadziejach, obawach i wszystkim, co mu przychodzi na myśl. Psychoanalityk rzadko odzywa się lub dokonuje interpretacji problemów pacjenta. Częściej zachęca do mówienia o przeżyciach, obawach i pojawiających się uczuciach poprzez stawianie pytań. Celem terapii jest znalezienie rozwiązania problemów pacjenta przez niego samego, dzięki rosnącej samoświadomości, samokrytycyzmowi. Jest to terapia długoterminowa.

- Psychoterapia analityczna
Terapia ta jest oparta na teorii psychoanalizy, lecz koncentruje się na konkretnych problemach emocjonalnych. W odróżnieniu od psychoanalizy, która może trwać wiele lat,. Terapia analityczna ma na celu rozwiązanie określonych problemów w określonym czasie.

- Psychoterapia poznawcza (kognitywna)
Podstawowym celem jest uświadomienie pacjentom, w jaki sposób ich poglądy i myśli mogą niekorzystnie wpłynąć na działania, postawy i emocje. W dalszej części terapii pacjenci uczą się, jak nie patrzeć na siebie w najgorszym świetle, lecz zmieniać swój sposób myślenia i podejmować nowe konstruktywne działania w celu poprawy własnego życia.

- Psychoterapia behawioralna
Behawioryści zajmują się wyłącznie zachowaniem człowieka, które, według nich kształtuje się jako naturalna reakcja na wpływy otoczenia. Behawioryści starają się jedynie pomóc pacjentowi zmienić jego niepożądane zachowania bez analizowania podświadomych przyczyn je wywołujących.

- Psychoterapia Humanistyczna - Rogersowska
Ta terapia opiera się na założeniu, że każdy ma możliwości wykorzystania całego swojego potencjału. Słuchając pacjenta terapeuta interpretuje jego słowa, postawę, zachowania, uświadamiając mu, co naprawdę mówi i co czuje. Celem terapii jest samorealizacja i pomoc w zwiększaniu poczuci własnej wartości.

- Psychoterapia Humanistyczna - Gestalt
To terapia, która zakłada, że myśli, uczucia, czyny powinny być traktowane całościowo. Gestalt po niemiecku znaczy: "postać, figura, struktura". To scalająca terapia, zachęcająca pacjenta do osiągnięcia poczucia wewnętrznej harmonii poprzez zintegrowanie wszystkich składowych swojego życia wewnętrznego.

- Neurolingwistyczne Programowanie (NLP)
Koncentruje się na zachowaniach komunikacyjnych człowieka. Głównym celem terapii jest poszerzenie repertuaru zachowań człowieka, wskazanie możliwości innego reagowania w określonej sytuacji niż miało to miejsce w przeszłości. Często stosuję się jako metodę samorozwoju, np. w biznesie.

- Terapia systemowa
Człowiek jest traktowany jako element różnych systemów, np. rodziny, przyjaciół, kręgu zawodowego. Terapeuta koncentruje się więc na procesie komunikacji przebiegającej między ludźmi. Terapia ma charakter dyrektywny - stosowane są nakazy, rady, przepisy. Jest krótkoterminowa, ukierunkowana na rozwiązanie problemu. Jej celem jest zmiana systemu, a nie zmiana człowieka określanego mianem "zaburzonego". Bo to nie pacjent "choruje", ale system.

- Terapia Ericksonowska
Milton Erickson uważał, że terapeucie nie jest potrzebna ani spójna teoria zaburzeń, ani nawet ogólne hipotezy. Terapeuta nie musi znać przyczyn trudności pacjenta, aby rozwiązać jego problem. W terapii powinno się ujawniać i rozwijać pozytywne strony pacjenta, jego potencjalną siłę. Używał specyficznej hipnozy zakładając, że wchodzenie w trans jest naturalną właściwością każdego człowieka.

Eklektyzm w psychoterapii
Wielu terapeutów stosuje metody i techniki pochodzące z różnych koncepcji teoretycznych.
Metody i techniki stosowane w psychoterapii

- Dialog terapeutyczny
Terapeuta słuchając wypowiedzi pacjenta stara się zrozumieć to, czego pacjent sam o sobie nie wie i uprzytomnić mu to, co może ułatwić odzyskanie kontroli nad sobą i nad sytuacją.

- Sterowane wyobrażenia
Polega na zachęcaniu pacjenta, by w stanie relaksu, wyobrażał sobie rozmaite sceny, które dla większości ludzi w naszym obszarze kulturowym mają istotne, symboliczne znaczenie (np. droga przez las, wspinanie się pod górę, zwiedzanie domu itp.)

- Rysunek psychoterapeutyczny
Rysowanie może być procedurą diagnostyczną, ale również sam kontakt ze sztuką ma w pewnym stopniu funkcję uzdrawiającą.

- Muzykoterapia
Słuchanie i granie czy śpiewanie są technikami pobudzającymi emocje oraz różne skojarzenia. Również w terapii grupowej muzyka pozwala na zmianę stylu w kontaktowaniu się z innymi ludźmi.

- Psychodrama
Stosowana głównie w terapii grupowej. Umożliwia ponowne przeżycie trudnej sytuacji w "meta realności" stworzonej przez spontaniczną grę, w której odtwarza się przeszłe wydarzenia. Dzięki temu, że rzecz dzieje się "na niby" możliwe jest pojawienie się takich zachowań, na które pacjent nie mógłby sobie pozwolić w realnej sytuacji. Budzące się w czasie gry wspomnienia często ułatwiają ponowne przeżycie uczuć towarzyszących raniącej sytuacji, i odreagowanie ich.

- Zabawa
Jest to terapia stosowana głównie w stosunku do dzieci, do ich diagnozowania i leczenia. Dzieci mają kłopoty z wyrażeniem słowami, na czym polegają ich problemy, łatwiej im wyrazić swoje niepokoje w trakcie zabawy. Zabawki symbolizują ludzi bądź wydarzenia będące źródłem lęków.

Często dołącza się malowanie i rysowanie. Celem tego typu terapii jest uczenie dzieci jak wyrażać swoje problemy i jak sobie z nimi radzić.
- Techniki behawioralne
• Desensytyzacja - wygaszanie lęku poprzez stopniową konfrontację z wyobrażeniami związanymi z lękiem i poprzez równoczesne stwarzanie poczucia bezpieczeństwa.
• Modelowanie - obserwacja i naśladowanie zachowań innych ludzi.
• Techniki awersyjne - stosowane np. przy nadużywaniu alkoholu, nadmiernym jedzeniu, paleniu itp. - przykro odczuwane bodźce są kojarzone z konkretnym zachowaniem (np. sięgnięcie po papierosa - odruch wymiotny; alkohol - drażnienie prądem). Metoda raczej rzadko stosowana, bo mało skuteczna, a wątpliwa etycznie.
• Trening asertywności - celem jest zwalczenie lęku w sytuacjach społecznych i nauczenie reakcji adekwatnych do sytuacji. Uczy nieskrępowanego wypowiadania sądów, swobodnego zachowania względem ludzi będących autorytetami itp. Czasem jednak, w wypaczonej formie może nauczyć nieliczenia się z uczuciami innych i zachowań typu: "Sprawiam ci ból ? To jest twój problem."

- Relaksacja
Prowadzi do obniżenia napięcia mięśniowego i - równocześnie - złagodzenia napięcia psychicznego. Polega na wyobrażaniu sobie stanu spokoju i bezpieczeństwa oraz świadomym rozluźnianiu mięśni.

- Hipnoza
Stosowana jest najczęściej w terapii indywidualnej, chociaż można ją stosować również w grupie. Stosuje się ją po to, aby: pogłębić związek terapeutyczny (terapeuta - pacjent), w celu ułatwienia pacjentowi kojarzenia, wydobywania treści podświadomych, przypominania przeszłości, jako sugestia w likwidacji niekorzystnych nawyków (tu: mało skuteczna). W grupie - w procedurach relaksacji wyobrażeniowej.

- Analiza genogramu
Genogram - rysunek prezentujący w szczególny sposób drzewo genealogiczne i rodzinę pacjenta. Umożliwia uświadomienie sobie struktury rodziny i uwarunkowanie zaburzeń cechami środowiska rodzinnego.


Formy terapii
-Terapia indywidualna
Bezpośredni kontakt terapeuty z pacjentem oparty na silnym związku i przebiegający w warunkach szczególnej intymności.

-Terapia grupowa
Kładzie nacisk na poprawę sposobu funkcjonowania uczestników w relacjach z innymi ludźmi. Uczestnicy terapii grupowej opowiadają o swoich problemach i o ważnych dla siebie aspektach życia oraz słuchają, jakie kłopoty mają inni i jak sobie z nimi radzą. Jednocześnie środowisko grupy staje się dla uczestników terapii miejscem nawiązywania kontaktów między sobą, dzięki czemu mogą rozpoznać własne schematy komunikowania się oraz dowiedzieć się jak są odbierani przez innych.

- Terapia rodzinna
Terapeuta spotyka się z całą rodziną, dokonuje diagnozy zaburzeń struktury rodziny i dąży do ich modyfikacji. Przede wszystkim poprzez usprawnienie komunikacji.