Antropogeneza.

Antropogeneza, filogeneza człowieka, pochodzenie człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych, procesy biologiczne, które doprowadziły do powstania gatunków dwunożnych istot o wyprostowanej sylwetce, poruszających się po ziemi.
W paleocenie, około 60 milionów lat temu rząd naczelnych reprezentowały niewielkie, leśne zwierzęta podobne do dzisiejszych wiewióreczników. Zamieszkiwały na terenie zarówno Europy, jak i Ameryki. Były to zwierzęta nadrzewne o większych rozmiarach ciała, uzębieniu wskazującym na wzrost roślinożerności i kończynach wykazujących wzrost chwytności stopy. Ich puszka mózgowa powiększała się, twarzowa część czaszki ulegała skróceniu, oczodoły kierowały się ku przodowi. W eocenie kontakt między Ameryką a kontynentami Starego Świata został przerwany. Naczelne ewoluowały więc niezależnie na obu tych obszarach. Przodków wszystkich małp wąskonosych, a także człowieka, szukać należy na terenie Starego Świata. Najprawdopodobniej, w kolejnej epoce trzeciorzędu - miocenie, nastąpiło rozdzielenie się człowiekowatych i małp człekokształtnych. Tu na uwagę zasługują dwa rodzaje: Dryopithecus i Ramapithecus.

Dryopithecus
Datowany na 18-22 miliony lat temu Dryopithecus występował na wszystkich kontynentach Starego Świata, przy czym nazwę tę stosowano dla form europejskich. Gatunki afrykańskie zaliczano do rodzaju Proconsul, azjatyckie natomiast otrzymały odrębne nazwy rodzajowe: Bramapithecus, Sivapithecus i Sugrivapithecus. Najprawdopodobniej przodkowie późniejszych protohominidów znajdowali się wśród afrykańskich driopiteków. Większość ich szczątków odkryto w Afryce wschodniej, w Kenii i Ugandzie, głównie w okolicach Jeziora Wiktorii, a także na terenach Europy zachodniej i środkowej. Na szczególną uwagę zasługują afrykańskie driopiteki. Zamieszkiwały obszary leśne i leśno-stepowe, prowadziły stadny tryb życia. Poruszały się zarówno na drzewach, jak i na powierzchni ziemi. Ich pięciopalczaste kończyny były ruchliwe i chwytne. Budowa, szczególnie stosunek kończyn przednich do tylnych, sugeruje stosowanie lokomocji brachiacyjnej lub półbrachiacyjnej. Ich puszka mózgowa była stosunkowo duża, a czaszka w miarę delikatna. Jeden z trzech gatunków driopiteków Dryopithecus (Proconsul) africanus może być uważany za przodka współczesnych szympansów. Dryopithecus (Proconsul) major mógł być protoplastą goryli, natomiast Dryopithecus (Proconsul) nyanzae zdaje się wykazywać związek z rodzajem Ramapithecus.

Ramapithecus
Pojawienie się ramapiteków, których szczątki datowane na 14-12 milionów lat temu odkryto na obszarze Kenii, Grecji, Węgier, Turcji, Indii i Chin. Na podstawie szczątek stwierdzić można, że łuk zębowy miał kształt paraboliczny, kły były średnich rozmiarów i nie wystawały poza linię zgryzu. To właśnie rodzaj Ramapithecus może być uważany za hipotetycznego przedstawiciela rodziny Hominidae.

Australipithecus
Luka czasowa, dla której nie dysponujemy odpowiednimi znaleziskami, istnieje pomiędzy mioceńskim Ramapithecus a rodziną Hominidae. W czasie tych "brakujących" kilku milionów lat zachodziły procesy najistotniejsze z punktu widzenia antropogenezy: mózg zwiększył swoje rozmiary, rozwinęły się zachowania narzędziowe, ukształtował chód dwunożny. Na początku plejstocenu rodzina Hominidae jest już znacznie zróżnicowana morfologicznie i szeroko rozprzestrzeniona na kontynencie afrykańskim.
Australopiteki (Australopithecinae), swą nazwę (australis - południowy, pithekos - małpa) zawdzięczają południowoafrykańskiemu pochodzeniu pierwszych znalezisk. Istoty człowiekowate należące do najstarszych na kuli ziemskiej, żyjące 4-2mln lat temu (wczesny plejstocen).
Pierwszym odkrytym przedstawicielem australopiteków jest istota odkryta przez Raymonda Darta (raport z 1925 roku). Obecna nasza wiedza o australopitekach pozwoliła na sklasyfikowanie ich w 7 grupach i chronologicznie występują w następującej kolejności:
1. Australopithecus anamensis, w 1965 Bryan Patterson w Kanapoi nad jeziorem Turkana w Kenii odkrył najstarszy gatunek australopiteka, datowanego na 4mln lat. Dopiero w 1995 został on rozpoznany i zakwalifikowany przez kenijską paleontropolog Meave Leakey jako Australopithecus anamensis. Towarzyszące temu znalezisku kopalne szczątki organiczne wskazują na leśny tryb życia tego australopiteka.
2. Australopithecus afarensis, drugim gatunkiem dużo lepiej znanym jest Australopithecus afarensis, odkryty w 1973 przez Donalda Johansona w Afar, w Etiopii i datowany na 3,6 - 3mln lat. Najsłynniejszą jego przedstawicielką jest "Lucy".
3. Australopithecus africanus, żyjący między 3 a 2mln lat temu. Odkrył go Raymond Arthur Dart (1893-1982) w Taungs w RPA w roku 1924. W 1936 r., ciągle w RPA, Robert Broom odkrył czaszkę "Pani Ples" o tych samych charakterystykach, co znalezisko Darta, potwierdzając tym istnienie australopiteków na południu Afryki. Mniejszy, o drobniejszej budowie i uzębieniu wskazującym na wszystkożerność. Przypuszczalnie przodek Homo habilis.
4. Australopithecus aethiopicus (lub Paranthropus aethiopicus), odkryty przez Alana Walkera w 1985, odkryty w Kenii, żył 2,5mln lat temu, blisko zachodniego brzegu jeziora Turkana. Jego czaszka miała pojemność ok. 410 cm3.
5. Australopithecus garhi, Nowy, odkryty w Bouri (Etiopia) w 1997 przez Yohannesa Haile-Selassie żył także 2,5mln lat temu.
6. Australopithecus boisei (lub Paranthropus boisei), Mary Leakey dokonała wielu ważnych odkryć rozpoczynając swoją prace już w latach 30. u boku męża Louisa Seymoura Leakeya. Między innymi w 1959 odkryła w Olduvai słynnego "Zinja", skatalogowanego jako OH 5, należącego do Australopithecus boisei.
7. Australopithecus robustus (lub Paranthropus robustus), został on odkryty przez Gerta Terblanche w 1938 w Kromdraai (RPA). Do tego gatunku zalicza się "Twiggy" znaleziona w 1968. O masywnej budowie i charakterystycznych, silnie rozwiniętych zębach trzonowych, cechujących istoty roślinożerne.
Australopiteki, charakteryzowały się masywną budową ciała, masywną szczęką, dużymi zębami trzonowymi, ale już krótkimi kłami - były prawdopodobnie gł. lub wyłącznie roślinożerne. Pomimo niskiego wzrostu (100-130 cm), znacznego owłosienia i wysuniętej do przodu potężnej żuchwy, miały wiele ludzkich cech morfologicznych, jak umieszczony na spodzie czaszki otwór potyliczny sugerujący wyprostowaną pozycję kręgosłupa, czy dłonie, których długość podobna była do naszych. Nieliczne znaleziska kończyn górnych pozwalają sądzić, że były one przystosowane do funkcji manipulacyjnych, którym precyzji dodawał przeciwstawny innym palcom kciuk. Australopiteki różniły się między sobą pojemnością puszki mózgowej (i jak należy sądzić mózgiem), a także wielkością i masywnością kośćca, w tym również szczęk i zębów. Ich uzębienie różniło się zasadniczo od uzębienia małp. Łuk zębowy był paraboliczny, kieł ulegał stopniowej redukcji. Nie sposób pominąć znalezisk towarzyszących szczątkom australopiteków. Na wielu stanowiskach wydobyto narzędzia kamienne. Najprawdopodobniej możliwości intelektualne australopiteka pozwalały na wytwarzanie i używanie narzędzi, a jego ręka zdolna była czynności te wykonywać, lecz podobnie czynią to dzisiejsze szympansy.

Homo habilis
Odkrycie w 1972 słynnej czaszki KNM-ER 1470 (nr inwentarzowy Kenya National Museum - East Rudolph) było powodem postawienia przez Richarda Leakley hipotezy istnienia na początku plejstocenu we wschodniej Afryce współcześnie z australopitekami rodzaju Homo (Homo habilis) o wiele bardziej zaawansowanego w rozwoju cech ludzkich od form poprzednich. Czaszka ta wyróżniała się bowiem pojemnością puszki mózgowej, której wartość wynosząca około 800 cm3 była blisko dwukrotnie większa od objętości czaszek innych australopiteków. Również budowa, wysklepienie i wielkość kości twarzy sugerowały jej progresywny charakter. Łuki nadoczodołowe były słabiej zaznaczone, żuchwa mniej masywna, zęby przednie wskazywały na zwiększoną rolę pożywienia mięsnego. Homo habilis nie był w trakcie swej długiej ewolucji gatunkiem jednolitym (rozwijał się w czasie od 3 do 1,6 miliona lat temu). Nie jest jednak wykluczone, że zróżnicowania te mogły mieć charakter związany z płcią poszczególnych osobników, a nie z przynależnością do różnych taksonów. Homo habilis niewątpliwie intencjonalnie wytwarzał narzędzia kamienne. Był dobrze przystosowany do życia w dość suchej i otwartej sawannie afrykańskiej, intensywniej niż australopitek korzystał z pokarmu mięsnego. Zdobywał go jako padlinożerca, wykorzystując mięso dużych ssaków, najczęściej ofiar drapieżników, ewentualnie polował na drobne zwierzęta. Żył gromadnie, najprawdopodobniej także w zorganizowanych obozowiskach .
Koncepcja będąca propozycją rozwiązania tego zagadnienia antropologii.
Hipoteza ta, wyraźnie stojąca w kolizji z klasyczną koncepcją darwinowską, oparta na ewolucji skokowej, zakłada wyodrębnienie się gatunku ludzkiego spośród australopiteków na skutek fuzji centrycznej dwóch chromosomów. Jej efektem było powstanie ludzkiego chromosomu nr 2 i redukcja kariotypu o jedną parę chromosomów. Mutacja ta dokonała się prawdopodobnie poprzez krzyżówkę wsteczną ojca z córką i okazała się niezwykle istotnym wydarzeniem, skoro konkurencja ze strony nowej formy doprowadziła do wyginięcia australopiteków (o ile nie spowodowały tego inne czynniki) i szybkiej ekspansji gatunku ludzkiego.

Homo erectus (Pitekantrop)
Kolejnym etapem ewolucji rodzaju Homo było wykształcenie się z Homo habilis nowego gatunku Homo erectus. Do najstarszych należą znaleziska z Afryki wschodniej. Najciekawsze stanowiska to wąwóz Olduvai i okolice jeziora Turkana, te same, na których odkryto szczątki australopiteków. W Olduvai znaleziono sklepienie czaszki, kość miednicy i trzon kości udowej Homo erectus, którym towarzyszyły narzędzia kamienne. Fragmenty sklepienia czaszki, żuchw i szczęk oraz zęby przynależne Homo erectus pochodzą także z rejonów Afryki północnej. Odkryto je w Maroku i w Algierii.

Homo erectus był pierwszym przodkiem człowieka, który wyemigrował z afrykańskiej kolebki cywilizacyjnej. Najpierw na wschód, poprzez Półwysep Arabski do południowo-wschodniej Azji. Pierwszy przedstawiciel tego gatunku odkryty zastał w 1891 roku na Jawie i nazwany został przez Eugene Dubis`a Pithecantropus erectus, co oznaczało istotę stojącą na pograniczu między małpami a człowiekiem, czyli małpoluda (ostatnie datowania znalezisk pochodzących z Indonezji wskazuję, że Homo erectus pojawił się w Azji wschodniej niemal tak wcześnie jak w Afryce, a więc około 1,8 - 1,6mln lat temu). Ciekawym jest stanowisko Czu-ku-tien (koło Pekinu). Oryginalne materiały, fragmenty czaszek około 40 osobników zaginęły, zachowała się jedynie dokumentacja wykopalisk. Odkryto tu ślady obozowiska, w obrębie którego znaleziono ślady ognisk, narzędzia oraz kości zwierząt. To właśnie umiejętność rozniecania ognia, opanowana około 700-400 tysięcy lat temu, umożliwiła Homo erectus zasiedlenie objętej wówczas zlodowaceniami europejskiej strefy umiarkowanej. Wyznacznikiem jego migracji europejskiej są nie tylko szczątki kostne, lecz także narzędzia kamienne. Ewolucja narzędzi wytwarzanych przez Homo erectus (od otoczakowych do pięściakowych), które pojawiły się nie tylko w Afryce, ale także w zachodniej Azji i zachodniej Europie pozwala przypuszczać, że gatunek ten opuszczał Afrykę nie w jednej, ale w kilku falach migracyjnych. Podobnie jak drogi pierwotnego zasiedlenia Europy tak i datowanie najstarszych znalezisk Homo erectus są przedmiotem kontrowersji.

Można przypuszczać, że Homo erectus przyszedł do Europy około 1mln lat temu najprawdopodobniej z Afryki północno-zachodniej, drogą prowadzącą przez Gibraltar. Ocieplenie przypadające na okres pomiędzy 700 a 600 tysięcy lat temu umożliwiło przesunięcie się ekumeny Homo erectus na północ, poza Pireneje i Alpy. Kolejne okresy chłodne, związane z przesuwaniem się lądolodu skandynawskiego, zmusiły Homo erectus do udoskonalenia technik narzędziowych. Obróbkę drewna, kości, dzielenie tusz zwierzęcych czy oddzielanie skór od mięsa umożliwiały bardziej precyzyjne, mniejsze i retuszowane narzędzia odłupkowe. Narzędzi takich używali przedstawiciele gatunku Homo erectus.

Homo sapiens neanderthalensis (Neandertalczyk)
W obrębie przedstawicieli gatunku Homo erectus, około 700 tysięcy lat temu, zachodzą kolejne zmiany progresywne, (puszka mózgowa o pojemności 1000-1100 cm3, zęby, nie różniące się zasadniczo formą od zębów Homo sapiens), zbliżające się morfologicznie do następnego etapu ewolucji rodzaju Homo, do Homo sapiens neanderthalensis. Zasięg występowania tej grupy objął Europę, chociaż wskutek ekspansji jej przedstawiciele dotarli również do zachodniej Azji. Charakterystyczne cechy człowieka neandertalskiego to stosunkowo duża, osiągająca 1500 cm3 pojemność mózgoczaszki, masywna twarz, żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem oraz różniące go od człowieka współczesnego dobrze zaznaczone łuki nadoczodołowe i szerokie otwory nosowe. Krępa budowa ciała i silna pigmentacja skóry były najprawdopodobniej wynikiem przystosowania się do chłodnego klimatu. Kwestią dyskusyjną pozostaje posługiwanie się przez neandertalczyka mową, zjawiskiem wyłącznie ludzkim. Badania czaszek wskazują, iż posiadała takie możliwości, lecz prawdopodobnie była to mowa asyntaktyczna. Rozwój neandertalczyków przejawiał się także w dziedzinie technologii obróbki kamienia. Obok klasycznych pięściaków pojawiają się asymetryczne noże i płaskie ostrza liściowate. Zmiany zachodzą także w sposobie zdobywania pożywienia. Na podstawie odkryć w Niemczech, czy we Francji domniemywać można, że neandertalczyk polował także na duże zwierzęta. Jednak elementem najbardziej zbliżającym go do człowieka współczesnego jest tzw. kultura duchowa. Przejawem jej mogą być symboliczne ryty, praktyki rytualne i pojawiające się po raz pierwszy intencjonalne pochówki.

Najstarsze znaleziska szczątków neandertalczyków, pochodzące sprzed 250-150 tysięcy lat z okresu przedostatniego zlodowacenia, odkryte zostały na obszarze Francji oraz Niemiec.

Homo sapiens diluvialis (człowiek z Cr-Magnon) Kromaniończyk
Charakteryzujący się wysokim wzrostem (ok. 1,8 m) i pojemnością puszki mózgowej dochodzącą do 1600 cm³.
Gatunek kromaniończyków wyłonił się, a ściślej wyodrębnił od gatunku neandertalczyków około 43 tys. lat temu (na Bałkanach lub na terenie dzisiejszych Czech). W ciągu kilku tysięcy lat kromaniończycy są już obecni w całej Europie.



Homo sapiens sapiens
Gatunek Homo sapiens neanderthalensis nie jest dziś uważany za przodka człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens). Traktuje się go jako "boczną linię" rodzaju Homo, która wymarła przed około 30 tysiącami lat.

Archeologia nie może dać decydującej odpowiedzi na pytanie dotyczące genezy człowieka współczesnego. W okresie od 45 do 30 tysięcy lat temu w Europie współwystępują wyraźnie dwa kompleksy kulturowe odpowiadające dwóm typom antropologicznym: Homo sapiens neanderthalensis i Homo sapiens sapiens (określanemu często jako człowiek kromanioński (od stanowiska Cro-Magnon we Francji)). Człowiek w tym czasie pozyskiwał żywność drogą łowiectwa i zbieractwa. Produkowane z kamienia, kości i innych dostępnych surowców narzędzia cechowała niespotykana dotychczas różnorodność form. Służyły one do polowań, przetwarzania żywności, obróbki surowców, budowy schronień, wytwarzania broni, przedmiotów kultu i sztuki, ozdób, czy instrumentów. Wszystko to dowodzi bogactwa kultury i sprawnych sposobów międzyosobniczej i międzypopulacyjnej komunikacji. Z zagadnieniem tym wiąże się kwestia rozmieszczenia ludności na świecie i szlaki komunikacyjne, bowiem możliwości ówczesnego człowieka były pod tym względem zadziwiająco duże. Należy przypuszczać, że w okresie górnego paleolitu dotarł on do Australii i zasiedlił obie Ameryki. W Nowej Południowej Walii odkryto szczątki Homo sapiens sapiens datowane na około 30 tysięcy lat. Równie interesujący jest problem pojawienia się ludzi w Ameryce. Pomijając koncepcję transoceanicznej migracji (może niesłusznie) przyjmuje się, że przejście nastąpiło droga lądową ze wschodniej Syberii na Alaskę przez przesmyk istniejący w czasie ostatniego zlodowacenia w miejscu Cieśniny Beringa. Przypuszcza się, że pierwsze grupy ludzi dokonały tego ponad 30 tysięcy lat temu.

Prawidłowość przebiegu antropogenezy to ciągła, progresywna adaptacja form praludzkich i ludzkich do zmiany warunków klimatycznych i szaty roślinnej. Stymulowała ona cykl przemian cech, czy całych zespołów cech, zarówno w zakresie morfologii, jak i zachowań opartych na pozagenowym przekazie informacji, w tym także organizacji społecznej grup. Do cech, które w trakcie ewolucji naczelnych podlegały najwyraźniejszym zmianom, należy wielkość ciała (od drobnych form przypominających współczesne gryzonie do dużych małp człekokształtnych i człowieka) oraz narządy ruchu (kończyny przednie i tylne i ich wzajemne proporcje). Z funkcjonalnego punktu widzenia naczelne dążyły do lokomocji dwunożnej i zwiększenia zakresu manipulacji dłońmi zdolnymi do wykonywania czynności precyzyjnych. Utrata owłosienia i zmiana pigmentacji skóry ulegały zmianom w stopniu nie jednakowym w czasie i przestrzeni, co było wynikiem różnic klimatycznych i środowiskowych występujących na zamieszkiwanych przez ludzi obszarach. Kolejny zespół przeobrażeń morfologicznych dotyczy czaszki. Postępujący wzrost pojemności puszki mózgowej był konsekwencją powiększania się mózgu. Zjawisku temu towarzyszyło przekształcanie się części twarzowej. Ulegała ona skróceniu i redukcji względem ogólnych rozmiarów czaszki. Zmianom podlegały również wymiary i kształt szczęki górnej i żuchwy oraz zęby, których wielkość i formy adoptowały się do zmiany typu pożywienia. Zwiększający się w diecie udział pokarmów pochodzenia zwierzęcego spowodował zmiany w budowie i funkcjonowaniu narządów wewnętrznych (przewodu pokarmowego). Rozród i zapewnienie protekcji, szczególnie osobnikom młodym, wymagało modyfikacji nie tylko w zakresie morfologii, lecz także zmiany zachowań i organizacji społecznej. Po ostatecznym ugruntowaniu się dwunożności i związanej z tym sprawności manualnej, a także łowieckiego trybu życia, dalej postępował proces oparty na pozagenowym przekazie informacji. Efekty funkcjonowania kultury: produkcja narzędzi, broni, odzieży, wytwarzanie przedmiotów kultu, ozdób czy schronień, odegrały ogromną rolę w procesach adaptacyjnych. Nie wszystkie jednak jej przejawy pozostawiły ślady materialne. Do takich dziedzin należy organizacja społeczna. Łowiecki tryb życia dokonał w społecznościach przekształcenia struktury organizacyjnej. Hierarchiczna zależność między osobnikami ustąpić musiała działaniom zespołowym, współdziałaniu i podziałowi żywności. Obarczone bowiem macierzyństwem osobniki żeńskie nie mogły w równym stopniu, jak osobniki męskie uczestniczyć w zdobywaniu pokarmu. Istotne stało się zatem zróżnicowanie ról obu płci. Ukształtowały się zasady zapewnienia egzystencji osobnikom, których aktywność czasowo była ograniczona. Można przypuszczać, że na tym etapie pojawiły się pierwsze, zapewne czasowe, związki monogamiczne. W konsekwencji ukształtował się "ludzki", kontrolowany przez korę mózgową typ zachowań płciowych. Jeszcze jednym czynnikiem, którego rola w procesie hominizacji nie może budzić wątpliwości jest mowa. Umiejętność ta, pozostająca w wyraźnym związku z rozwojem mózgu (etap neandertalczyka?), przyczyniła się w dużym stopniu do poszerzenia możliwości transmisji informacji, dotyczyła zatem wszelkich przejawów kultury.

Nam pozostaje chyba tylko z filozoficznym spokojem powtórzyć za profesorem Andrzejem Bomirskim: "Człowiek jest zawsze wyprostowany, a rozumny tylko bywa, i to niestety dość rzadko".