Nauka o państwie i prawie - opracowania do egzaminu

Pytanie I – podstawowe kategorie nauki o państwie i prawie

1. Społeczeństwo
2. Naród
3. Klasa społeczna
4. Warstwa społeczna
5. Państwo
6. Władza polityczna
7. Aparat państwowy
8. Polityka
9. Partia polityczna
10. Grupa interesu
11. system partyjny
12. System polityczny

Ad 1 ) społeczeństwo
Społeczeństwo jest to najobszerniejsza postać życia zbiorowego, w którego obrębie cała działalność poszczególnych jednostek i grup. Ich wzajemne stosunki obejmują najszersze płaszczyzny psychospołecznych oddziaływań i procesów oraz zjawisk. Społeczeństwo możemy różnie pojmować :
- jako rodzaj najszerszej zbiorowości terytorialnej – w tym znaczeniu mówimy o społeczeństwie Polski, Europy, świata. Wg Znanieckiego jest to kompleks współwystępujących i krzyżujących się grup, w których dominuje jedna z nich : naród, państwo, Kościół;
- w ujęciu organizacyjnym – ogół instytucji i urządzeń zapewniających jednostkom wspólne zaspokajanie potrzeb i uregulowane życie, tworzenie i rozwój kultury;
- w ujęciu filozoficznym – społeczeństwo występuje jako kategoria bytu ludzkiego – wyraża się to w stwierdzeniu, że człowiek może istnieć tylko w społeczeństwie dzięki przynależności do rozmaitych zbiorowości;
- w ujęciu potocznym – forma życia zbiorowego poza organizacją państwową ( definicja opiera się na zachowaniach grupowych, np. społeczeństwo popiera lub dezaprobuje decyzje rządu )
Uogólniając powyższe definicje możemy je zawęzić do trzech ujęć : empiryczne – modelowe – filozoficzne;
- społeczeństwo obywatelskie – termin ten wprowadził Hegel. Cechą charakterystyczną jest niezależność wobec władzy, wynikająca stąd, że członkowie tego społeczeństwa dysponują własnymi środkami utrzymania, mogą samodzielnie się organizować i zaspokajać swoje potrzeby. Do koncepcji społeczeństwa obywatelskiego nawiązują różne ruchy społeczne, min. Liberalne, socjaldemokratyczne i socjalistyczne. Społ. obywatelskie ma być na sieci niezależnych od władzy publicznej i samodzielnie tworzonych przez obywateli organizacji o różnym charakterze – politycznym, oświatowym, wyznaniowym, itp. Ważnym składnikiem tej sieci jest samorząd. Istnienie rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego zmniejsza dystans pomiędzy państwem a społeczeństwem. Społeczeństwo obywatelskie jest aktywne publicznie, świadome swoich celów.

Ad 2 ) naród
Naród – trwała wspólnota wytworzona na podstawie losów historycznych, kultury, języka, terytorium, życia ekonomicznego – przejawiająca się w świadomości narodowej jej członków oraz prawa do posiadania bądź urządzenia własnego państwa. Do narodu należy się przez fakt urodzenia a nie z wyboru. Podstawową więzią łączącą jednostki w naród jest więź kulturowa opierająca się na kilku wskaźnikach, np. wspólnota językowa – ucząc się języka ojczystego wtapiamy się w kulturę, dla której język ojczysty jest nośnikiem wartości, znaczeń i informacji; innym wskaźnikiem jest wspólnota religijna ( np. Żydzi ). Jednak najważniejszym wskaźnikiem jest poczucie więzi kulturowej z daną wspólnotą narodową. Praktykowanie wzorców zachować charakterystycznych dla danego narodu, znajomość jego historii, dział kultury literackiej i artystycznej, szacunek wobec symboli, utożsamianie się z wartościami wspólnymi, przywiązywanie się do terytorium to najważniejsze wskaźniki przynależności narodowej. Poczuciu więzi z własnym narodem towarzyszy ksenofobia i szowinizm narodowy.

Ad 3 ) klasa społeczna
Są to wielkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji i rolą w społecznej organizacji pracy – i co za tym idzie – sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którym rozporządzają. Klasy społeczne to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczyć sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej. Klasa społeczna opisuje strukturę społeczeństwa. Przynależność klasowa mierzona jest wskaźnikami : zawód; dochód i wykształcenie.

Ad 4 ) warstwa społeczna
Kategoria ludzi różniących się miedzy sobą sposobem życia, wykształceniem i poziomem ogłady towarzyskiej i innymi cechami prowadzącymi do uzyskania przez członków różnych warstw większego lub mniejszego szacunku wśród członków społeczeństwa. Przynależność do warstw nie jest prawnie sformalizowana.

Ad 5 ) państwo
Ukształtowana historycznie forma organizacji zamieszkałego społeczeństwa oparta na terytorialnie i hierarchicznie zorganizowanym aparacie, którego funkcje określa dominujący układ sił społecznych i stopień rozwoju cywilizacyjnego. Państwo jest podstawowa formą organizacji życia społecznego i politycznego społeczeństwa narodowego. Przynależność do państwa jest sformalizowana i powstaje przez nabycie obywatelstwa. Państwo istnieje i działa przez system organów. Organem państwa nazywamy osobę lub grupę osób, które sprawują władzę w sposób bezpośredni i sprawczy. Od organów państwa należy odróżnić urzędy. Organy państwa i urzędy je obsługujące tworzą aparat państwowy. Organy państwa dysponują środkami przymusu bezpośredniego ( np. policja ). Ogólnie wyróżnia się organy jednoosobowe i kolegialne. Ze względu na rodzaj wykonywanych zadań wyróżnia się organy prawodawcze ( legislatywy ), wykonawcze ( egzekutywy ) i sądownicze oraz kontrolne. Podstawowymi elementami państwa jest :
- suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna
- obywatelstwo, przynależność do organizacji państwowej
- ludność – obywatele i cudzoziemcy
- terytorium
- podległość ( Państwo obejmuje zasięgiem wszystkich ludzi będących na jego terenie )
- prawo ( Państwo działa w ramach stanowionego przez siebie prawa )
- organy
Możemy wyróżnić następujące typy państw :
- państwo totalitarne – państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli
- państwo demokratyczne – społeczeństwo wpływa na skład organów sprawujących władzę i na sposób i kierunki działalności organów państwa
- państwo autokratyczne - istnieje ograniczony pluralizm i zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacjach politycznych
- państwo unitarne – istnieje jednolita struktura władztwa ( Konstytucja, prawo, organy władzy )
- państwo federacyjne – istnieje niejednolita struktura władztwa ( kantony, stany, prowincje )

Ad 6 ) władza polityczna
Jest wieloznacznym pojęciem definiowanym w różnych kategoriach :
- behawioralnych – jako szczególne zachowania modyfikujące zachowania innych ludzi
- teleologicznych – jako realizacja przyjętych celów i wytwarzanie oczekiwanych skutków
- strukturalnych – jako szczególny stosunek pomiędzy rządzącymi a rządzonymi
- instrumentalnych – jako możliwość stosowania szczególnych środków takich jak przemoc
- wpływu – jako możliwość oddziaływania na ludzi w celu spowodowania pożądanych zachowań
- konfliktu – jako możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych
Władza – stosunek między dwiema jednostkami, jednostką a grupą, lub między dwiema grupami, polegająca na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać drugą stronę do określonego postępowania i posiada środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania.
Władza państwowa - władza suwerenna i uniwersalna na danym terytorium państwa, zdolna do zabezpieczenia ( stosując środki przymusu ) takiego porządku prawnego, społecznego i ekonomicznego, który odpowiada interesom panujących klas i warstw społecznych.
Władza polityczna – władza sprawowana przez klasę panującą. Stanowi państwowo – prawną gwarancję określonego układu stosunków społeczno – ekonomicznych. Możemy wyróżnić cztery formy władzy politycznej : przemoc, manipulację, perswazję i autorytet. Do podstawowych funkcji władzy politycznej zalicza się :
- funkcję integracyjną - scalanie i koordynowania konfliktowych działań
- funkcję dystrybucyjną – narzucanie kryteriów i regulacji podziałów w społeczeństwie
- funkcję strukturotwórczą – wytwarzanie socjopolitycznych podziałów w społeczeństwie
- funkcję ochronną – zapewnienie zewnętrznego bezpieczeństwa
Wśród środków sprawowania władzy politycznej wyróżnia się :
- przymus fizyczny
- bodźce materialne i moralne ( system nagród i kar )
- zabiegi perswazyjno – ideologiczne
- regulację i kontrole informacji
O władzy legitymizowanej można mówić w dwóch aspektach : normatywnym i społecznym. Władza legitymizowana oznacza władzę prawomocną, uprawomocnioną zgodnie z istniejącym porządkiem normatywnym. Władzę można uznać za legitymizowaną jeśli się opiera na normach, które określają :
- kto może władze sprawować
- jak ta władza może być sprawowana
Max Weber wyróżnił trzy idealne typy panowania legitymowanego :
- Panowanie tradycyjne – opiera się na przekonaniu o słuszności tego panowania ze względu na zgodność jego struktur, zasad, sprawowanych w nim ról z utrwalonym obyczajem, odwiecznymi regułami, wierzeniami, przekonaniami itp. to ten kto je pełni panuje w sposób legitymowany;
- Panowanie charyzmatyczne – opiera się na przekonaniu o szczególnych osobistych przymiotach przywódczych władcy, o poszanowaniu jakim cieszy się jego osoba i jego polecenia. Elementem tego przekonania może być wiara w niezwykłe umiejętności przywódcy. Panowanie takie nie może podlegać sukcesji;
- Panowanie legalne – opiera się na bezosobowym autorytecie norm ( w państwie – norm prawnych ) zracjonalizowanych struktur i procedur decyzyjnych. W systemie tym nie tyle rządzą ludzie co prawa.

Ad 7 ) Aparat państwowy
Oznacza system organów państwowych i obsługujących je urzędów oraz instytucji służących centralnemu ośrodkowi decyzji politycznej do prowadzenia bieżącej polityki państwa i kierowania życiem zbiorowym ludzi. Aparat państwowy zorganizowany jest w sposób biurokratyczny. W jego ramach działają następujące organy :
- prawodawcze – stanowią prawo
- administracyjne ( egzekutywa ) – wykonują prawo i kierują bieżącą działalnością wspólnoty politycznej
- bezpośredniego przymusu – takie jak wojsko, policja – czuwają nad bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym państwa
- wymiaru sprawiedliwości – stosują prawo
- kontrolne – sprawdzają czy inne organy i instytucje przestrzegają prawa ( NIK, Trybunał Konstytucyjny )
Organy możemy podzielić na :
- kolegialne – charakteryzują się licznym składem osobowym ( zgromadzenia ). Przykładem tej władzy są republiki.
- jednoosobowe – w tych organach prawo do decyzji przysługuje jednej osobie. Przykładem władzy jednoosobowej są monarchie absolutne.
Monarchia – władza należy do jednej osoby i sprawuje ją ona dożywotnio. Monarcha otrzymuje władzę w drodze dziedziczenia bądź przez wybór ( elekcję ). Gdy monarcha skupia w swoim ręku pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sadowniczej mamy do czynienia z monarchią absolutną, a gdy jego funkcje sprowadzają się do czynności reprezentacyjnych z monarchią ograniczoną.
Republika – forma rządów oparta na wybieralnych organach władzy państwowej
Organy można podzielić na wybierane i mianowane oraz reprezentacyjne ( zastępują szersze zbiorowości ) i niereprezentatywne.

Ad 8 ) Polityka
Świadoma i celowa działalność dotycząca głównie stosunków pomiędzy klasami społecznymi, państwami i narodami związana z walką o zachowanie władzy państwowej. Termin polityka można definiować w różnych orientacjach :
- orientacja formalno – prawna – działalność instytucji państwowych ( aparatu państwowego )
- w podejściu behawioralnym – dowolny układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność, kontroli, wpływu władzy lub autorytetu
- w orientacji funkcjonalnej – funkcja systemu społecznego zapewniająca jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów, podział dóbr, artykulacje interesów
- wg podejścia racjonalnego – podejmowanie decyzji w ramach sprawowania władzy, gry o władzę
- wg stanowiska postbehawioralnego – rozwiązywanie problemów wynikających z deficytu dóbr i powodujących deprawacje jednostek
Istotą polityki jest władza państwowa.

Ad 9 ) partia polityczna
Dobrowolna organizacja, aktywna w sferze władzy politycznej, która uczestniczy w procesie wyborczym czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych. Mają one służyć aktom politycznym jako narzędzia kolonizacji aparatu państwowego oraz instrument służący penetracji grup społecznych. Partie polityczne pełnią wiele funkcji, m.in.:
- funkcja społeczna – partia jest ogniwem pośredniczącym pomiędzy strukturą społeczeństwa a państwa. Partia oferuje wyborcy określoną tożsamość wyborczą, spełniającą funkcje mobilizacyjną.
- Funkcja państwowo – publiczna – zdobycie poparcia znacznej części elektoratu otwiera drogę do bezpośredniego udziału w państwowym procesie decyzyjnym ( przechwycenie funkcji rządowych, formowanie gabinetu )
- Funkcja organizacyjna – zagwarantowanie ciągłości istnienia partii jako uczestnika życia politycznego, zagwarantowanie kontroli nad otoczeniem
Model partii politycznej : początki sięgają przełomu XIX i XX wieku – partie konserwatywne i liberalne. Kiedyś był to model kadrowy, obecnie mamy do czynienia z partiami o modelu organizacji masowej. Wybory nie były walką o wyborcę tylko swoistym plebiscytem potwierdzającym przynależność do określonego środowiska społecznego. W pierwszej dekadzie powstały partie komunistyczne, w połowie XIX wieku partie chadeckie, a w drugiej połowie XIX wieku partie socjaldemokratyczne.

Ad 10 ) grupa interesu
Organizacja posiadająca formalna strukturę oraz wspólne cele, która dąży do wywierania wpływu na proces formułowania i wprowadzania w życie polityki państwa a traktowanej jako układ decyzji władczych podejmowanych przez organy przedstawicielskie ( centralny oraz lokalne ), wykonawcze oraz sądownicze.
Biorąc pod uwagę sposób zorganizowania można wyróżnić dwa zasadnicze typy grup interesu :
- instytucjonalne – Kościół, armia, administracja publiczna, posiadające wysoko zbiurokratyzowaną organizację
- stowarzyszenia – organizacje interesu, których pierwotnym i zasadniczym celem jest organizowanie i reprezentowanie interesów określonego segmentu społeczeństwa ( związki zawodowe, związki kombatantów, organizacje wolnych zawodów )
Biorąc pod uwagę kryterium motywacji można wyróżnić :
- promocyjne – reprezentujące interesy nieekonomiczne, promujące określoną zasadę czy wartość ( Ruch Zielonych, grupa opowiadająca się za zniesieniem/przywróceniem kary śmierci )
- sekcjonalne – reprezentują interesy pewnego segmentu społeczeństwa i ich zasadniczym celem jest ich realizacja. Do tej kategorii można zaliczyć ekonomiczne grupy interesu, ale również Kościoły i związki religijne.
Możemy wyróżnić grupy interesów :
- wewnętrzne – uznane przez agencje państwowe za legitymowanych uczestników procesu decyzyjnego
- zewnętrzne – pozostają poza głównym nurtem procesu decyzyjnego

Ad 11 ) system partyjny
Konfiguracja partii politycznych, lub układ wzajemnych powiązań między partiami politycznymi, będący efektem międzypartyjnej rywalizacji. Charakterystyka systemu partyjnego opiera się na dwóch kategoriach :
- formatu – liczba partii uczestnicząca w rywalizacji
- mechanizmu – sposób w jaki te partie ze sobą rywalizują
W procesie rywalizacji międzypartyjnej można wyróżnić dwa podstawowe poziomy :
- wyborczy – uzyskanie jak największej liczby głosów elektoratu
- koalicyjny – przygotowanie strategii kooperacyjnych umożliwiających sformowanie gabinetu koalicyjnego
Systemy partyjne możemy podzielić na systemy rywalizacyjne ( zmiana ekipy rządzącej ) oraz nierywalizacyjne ( system monopartyjny ). Możemy wyróżnić cztery typy systemów partyjnych :
Podział wg Bondella :
- dwupartyjny (USA, WB)
- dwu i półpartyjny ( obok dwóch dużych występuje trzecia mała partia ) Niemcy
- wielopartyjny o dominującej jednej partii ( Norwegia, Dania )
- wielopartyjny bez partii dominującej ( Finlandia, Belgia )
podział wg Sartoriego :
- system partii predominującej ( jedna partia w kolejnych czterech elekcjach zdobywa absolutną większość – partia konserwatywna w WB )
- system wielopartyjny umiarkowanie spolaryzowany ( występuje mniej niż 5 partii, brak partii antysystemowych )
- system wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany ( więcej niż 5 partii, do głosów dochodzą ekstremalne opcje polityczne )

Ad 12 ) system polityczny
Podstawowa struktura w ramach której toczy się życie polityczne. W ujęciu instytucjonalnym charakterystycznym dla prawoznawstwa system polityczny oznacza ogół instytucji za pośrednictwem których są podejmowane decyzje polityczne. W ujęciu racjonalnym system polityczny to ogół zależności jakie powstają w procesie walki o władzę lub jej utrzymanie. W ujęciu funkcjonalnym system polityczny opisywany jest jako struktura polityczna integrująca wspólnotę społeczną. System polityczny potraktować można jako typ przestrzeni społecznej charakteryzujący się swoistą strukturą. Wyróżnia się w niej areny polityczne ( wyborczą, parlamentarną, rządową itp. ) i poziomy ( centralny, regionalny i lokalny ). Z systemem politycznym związane są instytucje polityczne, wspólnoty polityczne, reżim polityczny, procesy polityczne.

Pytanie II – pojęcie i istota państwa – cechy i funkcje państwa

1. Dzieje terminu państwo
2. Sposoby pojmowania państwa
3. Podstawowe znaczenia terminu państwo
4. Elementy pojęcia państwo jako organizacji społeczeństwa
5. Funkcje państwa

Ad 1 ) dzieje terminu państwo
Istnieją różne teorie pochodzenia państwa. Jedna z najpowszechniejszych to teoria umowy społecznej – jednostki żyjące w stanie natury postanowiły połączyć się by stworzyć państwo ( tłumaczenie ideologii demokratycznej ) lub innej teorii – podboju – państwa powstawały w ten sposób, że jakaś obca grupa podbijała inną i obejmowała nad nią panowanie. Trzecia teoria – klasowa – tłumaczy pochodzenie państwa jako spowodowane sprzecznościami i podziałami klasowymi. Państwo wyłoniło się z wspólnoty plemiennej z konieczności podziału dóbr do zaspokajania potrzeb. Innymi teoriami są teorie deistyczne i patriarchalne ( ewolucja władzy ). Nazwa państwo pojawiła się w językach europejskich wraz z uświadomieniem sobie przez ludzi odrębności dwu instytucji publicznych osoby władcy oraz publicznoprawnego, społecznego tworu organizacyjnego.

Ad 2 ) sposoby pojmowanie państwa
Państwo postrzegane jest przede wszystkim jako wartość kulturowa. Państwo jest obok dzieł kultury artystycznej, norm, wartości moralnych, wzorców zachowań, języka religii, obyczajów – elementem kulturowego dorobku ludzkości. Wartością jaką państwo może zapewnić lub jaką może chronić, jest bezpieczeństwo, sprawiedliwość, minimum dobrobytu, pozytywne działania organizatorskie. Spotyka się także rozumienie państwa w kategoriach czysto prawnych. Państwo jest postrzegane jako osoba prawna ( uczestniczy jako strona w postępowaniach sądowniczych, zawiera umowy ). W imieniu osoby prawnej – państwa – występują jej organy – organy państwa. Niektórzy próbują sprowadzić państwo do struktury zbudowanej z norm prawnych przede wszystkim proceduralnych i kompetycyjnych. Gdy mówimy o konkretnym państwie mamy na uwadze jego organizację i ustrój ( konstytucja ). Należy patrzyć na państwo także z punktu psychologicznego ( teoria państwa subiektywizująca je jako przeżycie psychiczne ) socjologicznego, historycznego

Ad 3) podstawowe znaczenia terminu państwa
Termin państwo jest używany w co najmniej dwóch podstawowych znaczeniach :
- państwo to struktura organów władzy publicznej. Przy takim znaczeniu państwa wprowadza się ostre różnicowaniem pomiędzy państwem a społeczeństwem. Państwo to tyle co ludzie władzy : policjant, urzędnik, organy publiczne. Państwa w których dzieje się źle tego typu postrzeganie państwa jest nagminne.
- Państwo jako wspólnota ludzka ( obywatelska ). Wspólnota ta jest związkiem pokoleń. Państwo to nie tylko my żyjący ale i nasi przodkowie i potomkowie. Dziedziczymy terytorium, organy i symbole. Do tego dziedzictwa coś dodajemy i coś z niego odejmujemy. W ten sposób państwo nie przestaje istnieć zachowując swoją ciągłość dziejową.
Możemy wyróżnić jeszcze inne znaczenia terminu państwo :
- państwo jako skarb państwa ( fiskus )
- państwo jako podmiot prawa wewnętrznego i zewnętrznego
- państwo jako kraj, czyli określona jednostka geopolityczna
- państwo jako pewien typ, np. jako państwo współczesne

Ad 4 ) elementy pojęcia państwo jako organizacji społeczeństwa
Państwo spośród innych zorganizowanych grup wyróżnia się współwystępowaniem następujących cech :
- organizacja polityczna – koncentruje się na organizowaniu władzy organizując współpracę z grupami społecznymi, decydując o sposobach rozwiązywania konfliktów. W obrębie państwa występuje zależność : władza i podporządkowany.
- Jest organizacją hierarchiczną – stanowi hierarchię ról, pozycji, struktur, decyzji, norm, wartości – posiada wieloszczeblową strukturę
- Państwo jest organizacją terytorialną – posiada wyłączność na danym terytorium wynika z istnienia granic oddzielających różne państwa
- Państwo jest organizacją suwerenną – niezależną w podejmowaniu decyzji w wymiarze wewnętrznym od osób i innych organizacji działających na jego terytorium i wymiarze zewnętrznym – jest niezależna od innych podmiotów stosunków międzynarodowych. Władza państwowa jest władzą najwyższą na danym obszarze.
- Jest organizacją przymusową – przynależność do państwa ma charakter sformalizowany ( obywatelstwo ), posiada wyłączność stosowania legalnego przymusu.
- Państwo jest organizacją całościową, globalną i powszechną. Posiada powszechny zasięg kierowani, kontroli obejmujących ogół ludzi zamieszkałych w granicach organów państwowych.

Ad 5 ) Funkcje państwa
Państwo spełnia dwie podstawowe funkcje :
- zewnętrzna – zapewnienie bezpieczeństwa i niezależności w stosunku do innych państw
- wewnętrzną – zadania realizowane wewnątrz państwa
Zadania te obejmują :
- formułowanie celów i sposobów zagospodarowania potrzeb zbiorowych ( określanie i realizacja polityki )
- gromadzenie zasobów niezbędnych dla realizacji i celów politycznych ( pobór podatków, powoływanie armii )
- regulacje zachowań jednostkowych i zbiorowych poprzez stanowienie norm prawnych
- reagowanie w sytuacjach naruszenia norm prawnych
Funkcje państwa możemy też podzielić ze względu na cele działania państwa :
- funkcja regulacyjna – wpływanie na procesy społeczne
- funkcja adaptacyjna – dążenie państwa do przekształcenia się zgodnie z rozwojem cywilizacyjnym
- funkcja innowacyjna – inicjowanie nowych procesów społecznych, promowanie procesów porządkowych.


Pytanie III – Koncepcje genezy państwa, historie myśli o państwie i prawie

Podział koncepcji genezy państwa, wg kryterium czasu :
1. koncepcje powstałe w starożytności ( Platon, Arystoteles ). Platon – państwo jest tworem człowieka ( w celu lepszego zaspokajania potrzeb ). Był pierwszym przedstawicielem nauk społecznych i twórca socjologii i stosunków politycznych. Arystoteles – uważał, że państwo jest rezultatem działań praw natury ( związane jest z naturą człowieka jako istoty społeczno politycznej ). Państwo to społeczność naturalna, jednostka musi żyć we wspólnocie politycznej by zaspokajać swoje potrzeby.
2. Koncepcje średniowieczne – bazują na starożytnym wschodzie. Główną tezą jest : władza pochodzi od Boga, lub władcą jest sam Bóg. Twórcami tej koncepcji jest Św. Augustyn i Św. Tomasz. Państwo jest naturą człowieka stworzoną przez Boga. Św. Augustyn twierdził, że państwo stworzył Bóg i od niego pochodzi cała władza. Św. Tomasz twierdził natomiast, że tylko sama zasada władzy pochodzi od Boga, a konkretne formy ustrojowe są dziełem ludzkim.
3. Koncepcje doktryny patriarchalnej – przedstawicielem jest Robert Filner. Państwo powstało z rodziny, która stopniowo rozrastała się w wyniku łączenia rodów. Władca traktowany był jako patriarcha swojego narodu i jednocześnie spadkobiercą biblijnego Adama. Źródłem panowanie władcy jest władza ojca nad członkami swojej rodziny ( władza jest nienaruszalna, istotne są więzy krwi i powszechne pochodzenie od wspólnego przodka ).
4. Koncepcje patrymonialne – u źródeł powstania władzy państwowej znajduje się własność ziemi. Państwo jest dziedziczną własnością ( patrymonium ) dynastii panującej. Wywodzi się z pierwotnego dominium ziemskiego, powstającego przez przyłączenie do niego obszarów sąsiednich. Prawo właścicieli ziemi wynika z praw naturalnych.
5. Koncepcje nowożytne – wyróżniamy :
- koncepcje umowy społecznej ( XVII – XVIII wiek ), były znane w starożytności u Epikura, Platona, sofistów ateńskich „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”. Główne tezy : państwo jest wynikiem umowy zawartej pomiędzy władcą a poddanymi, stanowi wytwór świadomej działalności ludzi, źródłem uprawnień władczych jest lud zlecający monarsze wykonywanie władzy. Przedstawicielami byli : Hobbes, Lock i Rousseau.
Hobbes – przed stanem państwowym istniał stan naturalny, przedpaństwowy, stanowiący wojnę wszystkich ze wszystkimi, mogła zakończyć ten stan silna władza państwowa dysponująca środkami przymusu. Społeczeństwo poprzez zawarcie umowy społecznej zrzeka się swej naturalnej wolności w sposób całkowity i nieodwołalny. Władca, który nie był formalnie stroną umowy otrzymywał władzę pełną, najwyższą i absolutną. Podstawowym powodem zawarcia umowy społecznej był strach przed anarchią. Władca jest gwarantem bezpieczeństwa i ochrony własności.
Lock – stan naturalny był stanem pozytywnym. Umowa społeczna zostaje zawarta w dwóch etapach :
1. jednostki tworzą społeczeństwo
2. społeczeństwo zawiera umowę z władcą powołując państwo i zachowując swoją podmiotowość. Jednostka nie rezygnuje ze swoich praw naturalnych dąży do ich wzmocnienia autorytetem państwa.
Rousseau – ludzie rodzą się wolni i równi. Wszyscy są podmiotem umowy społecznej. Naród jest źródłem władzy państwowej wywodzącej się od obywateli.
- koncepcje podboju i przemocy
czerpane z teorii starożytnych ( z siły greckich sofistów ) traktujących państwo jako wytwór silnych jednostek. Rozpowszechniły się w XIX wieku. Tezy : państwo to następstwo podbojów ludów, które uzyskały przewagę ekonomiczną i militarną, kierując się instynktem zaboru ( zagrabiali obce ziemie ). Państwo powstało w wyniku podboju rządzonych przez rządzących, jako akt siły i przemocy, w którym władzę określają zwycięzcy.
- koncepcje procesu rozwarstwienia klasowego
przedstawicielem był Engels „ O pochodzeniu rodziny „. Tezy : państwo powstało w wyniku rozpadu małej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne. Rozwój produkcji spowodował podział społeczeństwa i nierównomierność w podziale bogactwa narodowego, co dało podstawę do powstania klas społecznych. Nierówności ekonomiczne doprowadziły do konfliktów. Państwo to organizacja klasowa ochraniająca interesy ekonomiczne, polityczne, ideologiczne grupy władającej środkami produkcji.
- koncepcje socjologiczne
opierają się na analizie zachodzących wewnątrz społeczeństwa współdziałań i współczynności. Państwo wywodzi się ze społecznego podziału pracy, który spowodował wyodrębnienie się rządzących i rządzonych.
- koncepcje psychologiczne
państwo powstało dzięki przyczynom prawnym, jest wytworem psychiki, zbiorem ludzi połączonych faktem przypisywania jednym grupom określonych praw a innym odpowiednich obowiązków.


Pytanie IV – Typologia państw – formy państw

1. Kryteria typologii i ich wartość porządkująca.

6 kryteriów typologii państw.
Kryterium 1 – stopień zewnętrznej suwerenności państwa
3. państwa w pełni suwerenne
4. państwa częściowo uzależnione choć formalnie niepodległe
5. państwa zależne – kolonie, protektoraty

Kryterium 2 – stopień rozwoju cywilizacyjnego
6. państwa rolnicze
7. państwa rolniczo – przemysłowe
8. państwa nisko uprzemysłowione
9. państwa wysoko uprzemysłowione
10. państwa poprzemysłowe

Kryterium 3 – stopień jednorodności etnicznej i narodowej
11. państwa wieloetniczne o słabej więzi narodowej
12. państwa wieloetniczne, w których istnieje wiele grup o silnej i odrębnej tożsamości, nazywane państwami wielokulturowymi, np. Australia
13. państwa dominującego jednego narodu i wielu mniejszości, np. Wielka Brytania
14. państwa o wysokiej jedności składu etnicznego i narodowego, np. współczesna Polska

Kryterium 4 – siła strategiczna
15. supermocarstwa
16. mocarstwa regionalne
17. państwa średnie
18. państwa małe

Kryterium 5 – typ ustroju społeczno – gospodarczego, a zwłaszcza szczególnie chroniony typ własności
w teorii marksizmu wyróżnia się historyczne typy państw :
19. państwo niewolnicze
20. państwo feudalne
21. państwo kapitalistyczne
22. państwo socjalistyczne
23. komunistyczny ustrój bezpaństwowy
W każdym typie państwa jedna klasa społeczna jest klasą panującą.

Kryterium 6 – typ wewnętrznego ustroju politycznego
24. monarchie i republiki
25. demokracje i dyktatury ( oraz wszelkie ich odmiany )
Kryterium 6 jest najważniejsze.

2. Pojęcie i istota formy państwa

Forma państwa to struktura organizacyjna oraz całokształt sposobów i metod sprawowania władzy państwowej. Na formę określonego państwa wpływa wiele czynników. Zaliczymy do nich : tradycję polityczną, całokształt zadań jakie państwo ma realizować, stosunki społeczne, stosunki międzynarodowe, stosunki narodowościowe, dominującą formę własności

3. Kryteria podziału państwa na formy państw
a) forma rządu
- monarchia ( despotyczna, patrymonialna, absolutna, stanowa, konstytucyjna, parlamentarna )
- republika ( autokratyczna, demokratyczna )
b) styl rządzenia
- demokratyczny
- liberalny
- populistyczny
- autorytarny
- totalitarny
c) ustrój terytorialno – prawny
- państwa unitarne ( proste )
- państwa złożone ( unia personalna, unia realna, konfederacja, federacja )

Ad a) – forma rządu
monarchia – dożywotnio najwyższą władzę sprawuje jedna osoba.
- Monarchia despotyczna – monarchie starożytnego wschodu ze skrajnymi formami niczym nie ograniczonej władzy. Władza monarchy miała charakter teokratyczny. Był uznawany za Boga lub jego reprezentanta.
- Monarchia patrymonialna – monarcha dysponowała państwem tak jak majątkiem prywatnym, nie postrzegając swej władzy jako funkcji publicznej
- Monarchia stanowa – w pewnym, sensie istniał system współrządów króla i reprezentacji stanu
- Monarchia absolutna – władza zwierzchnia należała całkowicie i niepodzielnie do monarchy. Mógł on staną ponad prawem, które sam ustanowił. Władzę jego mogło ograniczać jedynie prawo naturalne.
- Monarchia konstytucyjna – na podstawie konstytucji władza była dzielona pomiędzy monarchę i organy przedstawicielskie
- Monarchia parlamentarna – współczesne monarchie ograniczone, gdzie władza państwowa należy do parlamentu, zaś monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne.

Republika – forma państwa oparta na wybieranych organach władzy państwowej, których kadencja określona jest przepisami prawa.
W zależności od tego, kto w państwa uważany jest za suwerena wyróżnia się :
- republiki arystokratyczne
- republiki demokratyczne
W zależności od zakresu władzy głowy państwa wyróżnia się :
- prezydenckie ( USA )
- parlamentarne – głowa państwa pełni przede wszystkim funkcje reprezentacyjne

Ad b) – styl rządzenia
- demokratyczny – zasada dobrowolnego, otwartego uczestnictwa w polityce, równe szanse dla wszystkich, bez dyskryminacji i przywilejów, bez struktur ekskluzywnych lub tajnych, bez przymusu uczestnictwa; zasada większości : ośrodki decyzji są wybierane, reguły ich działania i treść ich decyzji są ustalane większościowo; zasada uznawania prawnych granic władzy.
- Liberalny – zasada pierwszeństwa wolności indywidualnej przed równością szans, sprawiedliwością i demokracją ( szczególnie ochrona wolności myśli i słowa, zrzeszania się, wolności wyboru i opozycji ); zasada szczególnej ochrony praw mniejszości w imię zapobiegania despotyzmowi większości i obrony tolerancji dla każdego poglądu; zasada możliwie jak najmniejszego zakresu ingerencji władzy w swobodne działanie obywateli
- Populistyczny – nadużywanie zasady większości, demagogiczna mniejszość powołuje się na „głos ludu”, który sama podsyca i manipuluje nastrojami społecznymi, odrzucanie racjonalnej debaty o polityce przez odwoływanie się do tłumu, włącznie z gotowością do demonstracji siły; programowy antyelitaryzm, obarczanie odpowiedzialnością za wszelkie zło wszelkich elit; radykalizm haseł i metod walki, bezkompromisowość języka politycznego, skrajne opinie i wiara, że przemoc ludowa jest potencjalnym i ostatecznym rozwiązaniem spornych problemów;
- Autokratyczny – jednoosobowe lub elitarne przywództwo, wąska grupa wolna od kontroli społecznej powinna decydować, a masy powinny być zdyscyplinowane i słuchać, w państwie powinien być tylko jeden wewnętrznie spójny ośrodek władzy ( władza monocentryczna ); prymat walki politycznej nad prawem i moralnością, samowładni przywódcy mają prawo stanąć ponad prawem; wola panowanie i siła są podstawą stabilności państwa; przymus państwowy stosowany bez umiaru, bez jasnych reguł i bez poczucia odpowiedzialności za skutki
- Totalitarny – maksymalny zakres kompetencji kontrolno – kierowniczych państwa, przywództwo jednoosobowe lub elitarne; rozbudowany system kontroli państwa w stosunku do wszystkich dziedzin życia obywateli; powszechna uniformizacja życia społecznego; powszechna indoktrynacja; rozbudowany aparat przemocy kontrolowany przez aparat partyjny; ekspansjonizm w polityce zagranicznej.

Ad c) - ustrój terytorialno – prawny
Państwa złożone – w państwach tych części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych.
- unia personalna – związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego władcy z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych
- unia realna – związek dwóch lub więcej państw, będących podmiotem prawa międzynarodowego. W ramach unii realnej sprawy zagraniczne, finansowe i wojskowe są rozwiązywane wspólnie dla wszystkich państw
- konfederacja – związek państw, powołanych w celu realizacji określonych zamierzeń. Konfederacja nie ogranicza suwerenności poszczególnych państw, ale pewne funkcje są one zobowiązane wykonywać wspólnie. Ustawodawstwo w ramach części składowych
- Federacja – państwo związkowe, którego części składowe mają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno – terytorialny.


4. Państwa demokratyczne – kryteria i wartości
a) zasada suwerenności narodu
b) zasada przedstawicielstwa
c) zasada podziału władz
d) zasada pluralizmu politycznego i społecznego
e) zasada rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości
f) zasada wolnych wyborów
g) zasada konstytucjonalizmu
h) zasada praworządności
- charakterystyka demokratycznych form państwa – koncepcja demokratycznego państwa prawnego

ad a) zasada suwerenności narodu
– fundamentalna zasada ustrojowa państwa demokratycznego. Jest zapisana we wszystkich konstytucjach. Przez suwerenność narodu rozumie się najwyższą władzę narodu : nieograniczoną, przejawiającą się w decydowaniu i ostatecznie rozstrzygającą. Dzisiaj w praktyce oznacza to, że władza państwowa pochodzi od narodu.

Ad b) zasada przedstawicielstwa
– demokracja jest oparta na instytucjach narodowego przedstawicielstwa ( reprezentacji ). Ogólnokrajowym ( ogólnonarodowym ) organem przedstawicielskim jest parlament. Składa się z jednej lub kilku ( najczęściej dwu izb ). Zasada ta oznacza, że każdy obywatel jest reprezentowany w najwyższych organach władzy przez określonego przedstawiciela ( posła, senatora, radnego itp. ). Zgodnie z tą zasadą, obywatele, będący jako zbiorowość ( naród, lud ) suwerenem przenoszą na deputowanych uprawnienie do podejmowania w ich imieniu i interesie decyzji władczych. Formą prawną i polityczną, w której odbywa się ten akt ( akt delegacji ) są współcześnie wybory – parlamentarne i samorządowe.

Ad c) zasada podziału władz
– koncepcja trójpodziału władzy polega na wyodrębnieniu trzech funkcji państwa – ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; sprawowaniu każdej z tych władz przez inny organ państwowy; wzajemnym ograniczaniu się władz, co ma zapobiegać nadużyciom władzy – władze same się nawzajem kontrolują.

Ad d) zasada pluralizmu politycznego i społecznego
– zasada ta oznacza organizacyjny i prawno – formalny wyraz, ujawnia się on pod postacią wielu istniejących w danym społeczeństwie zrzeszeń, organizacji i instytucji. Pluralizmem jest zróżnicowanie znajdujące wyraz w istnieniu owych instytucji i zrzeszeń. Przede wszystkim musi być prawnie zagwarantowana wolność zrzeszania się obywateli, wolność zgłaszania się obywateli indywidualnego i grupowego do wszystkich organów władzy publicznej ze skargami, żądaniami i prośbami, wolność petycji, wolność zgromadzeń, wolności osobiste, wolność wypowiedzi publicznych, wolność pracy i telewizji. Dopiero w takich prawnych granicach naturalne zróżnicowanie społeczne przekształca się w pluralizm. Pluralizm polityczny zwraca się przeciwko koncentracji całej władzy w aparacie państwowym i odmawia państwu pozycji nadrzędnej instancji, ograniczającej samodzielność i niezależność zorganizowanych grup interesu. Państwo powinno wypełniać funkcje rozjemcze w odniesieniu do stosunków między różnymi grupami społecznymi. W pluralizmie żadna grupa interesu nie może być bez jej woli wyłączona z systemu. Za najistotniejszy przejaw pluralizmu uznaje się legalność i swobodę działania opozycji
Ad e) zasada rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości
- żadna większość nie ma prawa narzucić konieczności wyrzeczenia się krytycznego stosunku do jej postanowień. Mniejszość ma prawo nie tylko zachować swój pogląd na tę kwestie, ale i bronić go na forum publicznym w nadziei, że zdobędzie dla niego społeczne poparcie. Dzięki taki zabiegom może ona doprowadzić do uchylenia błędnych w jej przekonaniu decyzji. Dzisiejsza mniejszość okazuje się często jutrzejszą większością, a dzisiejsza większość staje się nieraz mniejszością szybciej niż się tego spodziewa. W interesie zarówno zatem mniejszości jak i większości jest poszanowanie prawa tej pierwszej do zachowania własnych poglądów i do ich publicznej, otwartej obrony. Oczywiście ani mniejszość ani większość nie może swojego stanowiska umacniać przemocą czy siłą. Takie postępowanie nie mieści się w granicach demokratycznego porządku ustrojowego.

Ad f) zasada wolnych wyborów
– zasada ta oznacza, że w państwie demokratycznym każdy obywatel ma prawo wybrać, czy pójdzie do wyborów, czy też nie, ma prawo swobodnie wybrać na jakiego kandydata lub na jaka partię będzie głosował. Nikt ani nic nie może prawnie ograniczyć mu tego prawa wolnego wyboru.
Ad g) zasada konstytucjonalizmu – zasada ta oznacza postępowanie zgodnie z konstytucją. Przestrzeganie praw i wolności oraz obowiązków i powinności zapisanych w konstytucji. Wiąże się to bezpośrednio z praworządnością, bowiem państwo konstytucyjne to państwo prawa.

Ad g) praworządność
– zasada ta głosi, aby na treść, formę i tryb ( sposób ) podejmowania decyzji władczych oddziaływały przede wszystkim normy obowiązującego prawa, nie zaś interesy, prywatne opinie, sympatie i antypatie tych, którzy zajmują w państwie stanowiska kierownicze, lub tych, którzy na ludzi władzy potrafią wywrzeć skuteczny nacisk. Państwo powinno działać praworządnie. Praworządność jest dla demokratycznego państwa ważna co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, tylko ona daje gwarancje przestrzegania fundamentalnych wolności i praw obywatelskich. jest oczywiste, że bez tych wolności i praw trudno by było marzyć o demokracji.. po drugie, tylko wtedy, kiedy państwo przestrzega prawa, obywatele mogą być pewni trwałości zasada, wedle których układa się życie społeczne. Praworządność daje bezpieczeństwo oraz pozwala przewidzieć zachowania innych ludzi oraz organów państwa Obywatele słusznie oczekują, że ten kto prawo ustanowił, będzie się mu bezwzględnie podporządkowywał. Nic bowiem bardziej nie demoralizuje niż przykład bezprawia dawanego przez funkcjonariuszy państwa. To jest trzeci powód.

- demokratyczne państwo prawne
– państwo prawa to państwo konstytucyjne, tzn. państwo praworządne. W państwie prawnym najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje ustawa, która obok konstytucji jest najwyższym aktem prawnym regulującym na zasadzie wyłączności sprawy podstawowe dla państwa i społeczeństwa. Granicą działania państwa prawnego są prawa człowieka. W państwie prawa obowiązuje zasada zaufania obywatela do prawa. Prawo stoi ponad władzą i nie jest traktowane instrumentalnie. W demokratycznym państwie prawa w procesie decyzyjnym jest stosowana zasada większości przy równoczesnym stałym zagwarantowaniu praw mniejszości.

5. Państwa dyktatorskie
a) absolutne
b) autorytarne
c) totalitarne



ad a) państwo absolutne
– państwo, gdzie cała władza zwierzchnia należała całkowicie i niepodzielnie do monarchy. Mógł on stanąć ponad prawe, które stanowił, władzę jego mogło ograniczać jedynie prawo naturalne.

ad b) państwo autorytarne
- państwo to charakteryzuje : ograniczony pluralizm przejawiający się w istnieniu jednej partii lub odpowiednio uformowanego aparatu państwowego oraz struktur społecznych, gospodarczych, instytucjonalnych, które albo istniały wcześniej, albo rozwinęły się na zewnętrz reżimu; zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacjach politycznych kraju; elitarność form działalności publicznej; polityczne sterowanie nastrojami społeczeństwa cechującego się apatią; postępująca de polityzacja. W większości tych reżimów brak całościowej ideologii.

Ad c) państwo totalitarne
- państwo totalitarne to państwo, które usiłuje kontrolować wszystkie dziedziny życia społecznego i osobistego obywateli i wpływać na nie. Charakterystycznymi cechami państwa totalitarnego są w szczególności :
- autokratyczna struktura władzy skupionej w rękach jednostki lub grupy;
- rozbudowany system kontroli, wszechobecność prawa w maksymalnie wielu dziedzinach życia obywateli, również w tych sferach, które w innych systemach są traktowane jako prywatne
- upolitycznienie aparatu kontroli i nadmierne wykorzystywanie tajnej policji politycznej; rozbudowany system terroru
- centralizacja systemu gospodarczego i polityki gospodarczej
Przykładem tych państw jest państwo stalinowskie i III Rzesza Niemiecka.

Pytanie V - System organów państwowych – aparat państwowy

1. Pojęcie organu państwowego

Osoba lub grupa osób, których działanie, określone przez prawo uważane jest za działanie państwa

2. Rodzaje organów państwowych – kryteria
a) liczba osób tworzących organ
b) zakres kompetencji
c) sposób powoływania
d) rodzaje działalności
3. Charakterystyka organów państwowych wyodrębnionych ze względu na rodzaj działalności:
a) organy przedstawicielskie
- struktura ( unikameralizm, bikameralizm )
- kompetencje ( ustrojodawcze, ustawodawcze, kreacyjne, kontrolne )
- wybory
b) organy wykonawcze
- model monistyczny
- model dualistyczny
- głowa państwa w monarchiach i republikach ( wybory, kompetencje )
- rada ministrów ( struktura, procedury powoływania, kompetencje, typy gabinetów )
c) organy sądownicze
- struktura i zadania

Głównie można wyróżnić następujące rodzaje organów państwowych – organy ustawodawcze, organy wykonawcze, organy sądownicze.
Można je podzielić na :
- sejm i senat
- urząd prezydenta
- Rada ministrów
- Wymiar sprawiedliwości
- Trybunał Konstytucyjny
- Trybunał Stanu
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Najwyższa Izba Kontroli
Organy państwowe mogą być łączone w system według rozmaitych zasada; bądź zgodnie z zasadą podziału w wykonywaniu władzy, bądź też stosownie do zasady jednolitości władzy. Wcześniejszy był podział ze względu na kryterium określające rozgraniczenie sfer jej wykonywania, jak : stanowienie prawa, stosowanie prawa, polityka wewnętrzna i zagraniczna. Organami państwowymi są zarówno parlament jak i rząd. Są nimi również sądy oraz prezydent.

Ad a) liczba osób tworzących organ
- liczba osób tworzących organ państwowy jest charakterystyczna dla rodzaju organu państwowego. W Polsce parlament jest głównym organem ustawodawczym – 460 posłów ( Sejm ); 100 senatorów ( Senat ); urząd prezydenta – prezydent; Rada Ministrów – premier, 2 wicepremierzy; wymiar sprawiedliwości – Sąd najwyższy – pierwszy prezes Sądu Najwyższego; Naczelny Sąd Administracyjny – prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego; Krajowa Rada Sądownictwa – pierwszy prezes sądu najwyższego, minister sprawiedliwości, prezes naczelnego sądu administracyjnego i osoba powołana przez Prezydenta Rzeczypospolitej; piętnaście członków spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych, czterech członków wybranych przez sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez senat spośród senatorów, Krajowa Rada wybiera spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących; sądy apelacyjne – sędzia i dwóch ławników; sądy wojewódzkie – sędzia i dwóch ławników; sądy rejonowe ( okręgowe ) – sędzia i dwóch ławników; Trybunał Konstytucyjny – składa się z piętnastu sędziów, wybieranych indywidualnie przez sejm na 9 lat, prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego; Trybunał Stanu – składa się z przewodniczącego, 2 zastępców przewodniczących i 16 członków wybieranych przez sejm spoza grupy posłów i senatorów na czas kadencji sejmu; Najwyższa Izba Kontroli – prezes najwyższej Izby Kontroli; Rzecznik Praw Obywatelskich – powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat.

Ad b ) – zakres kompetencji.

Parlament
Uchwalanie ustaw; podejmowanie uchwały; określanie podstawowych kierunków działalności państwa; sprawowanie kontroli nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej; powoływanie rządu, Prezesa NIK, Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego; uchwalanie społeczno – gospodarczych planów centralnych, uchwalanie corocznego budżetu państwa, udzielanie rządowi absolutorium z wykonania budżetu, decydowanie w imieniu Rzeczypospolitej polskiej o stanie wojny i pokoju,


Prezydent
Ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Rzeczpospolitej w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, w czasie pokoju jest naczelnym zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę do jego zrzeczenia się, nadaje ordery i odznaczenia, stosuje prawo łaski, wydaje rozporządzenia i zarządzenia, wydaje akty urzędowe, może wprowadzać stan wojenny i wyjątkowy.

Rada ministrów
Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje administracją rządową, zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporządzenia, koordynuje i kontroluje pracę organów administracji rządowej, chroni interesy skarbu państwa, uchwala projekt budżetu państwa, kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne oraz porządek publiczny, zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy międzynarodowe oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej.

Wymiar sprawiedliwości
Sąd Najwyższy – sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania;
Naczelny Sąd Administracyjny – sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej;
Krajowa Rada Sądownictwa – stoi na straży niezawisłości sądów i niezawisłości sędziów
Sądy wojskowe – orzekają w zakresie spraw związanych z działalnością organizacji wojskowych
Sądy wojewódzkie, okręgowe i rejonowe – orzekają w sprawach karnych, cywilnych, rodzinnych oraz prawa pracy
Sądy apelacyjne – zajmują się odwołaniami w sprawach orzekanych

Trybunał Konstytucyjny
Orzeka w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, skargi konstytucyjnej.

Trybunał Stanu
Przed Trybunałem Stanu odpowiedzialność ponosi : Prezydent RP, osoby wchodzące w skład rządu, Prezes NIK, Prezes NBP, Prokurator Generalny RP, posłowie i senatorowie, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji

Rzecznik Praw Obywatelskich
Bada czy wskutek działania lub zaniechania działania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizowania tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej, podejmuje sprawy wymagające zastosowania środków o charakterze procesowym, formułuje pytania prawne pod adresem Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, składa Sejmowi sprawozdania ze swojej działalności ( co rok ).


Najwyższa Izba Kontroli
Wykonuje kontrolę z punktu widzenia wykonania zadań planu społeczno – gospodarczego, legalności, gospodarności, celowości i rzetelności, kontrola działalności organizacji społecznych i spółdzielczych, kontrole działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno – administracyjnej naczelnych i terenowych organów administracji państwowej, kontrole jednostek gospodarki nieuspołecznionej, w kwestii działania tych jednostek z obowiązującym prawem i interesem społecznym.

Ad c ) – sposób powoływania

Parlament
Wybory do sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym, Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu. Wybrany do Sejmu może być każdy obywatel Polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów skończy 21 lat; wybrany do Senatu może być każdy obywatel Polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów skończy 30 lat. Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy, nie można kandydować równocześnie do Sejmu i Senatu, zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa. Nie można być równocześnie posłem i senatorem

Prezydent
Jest wybierany w powszechnych wyborach przez naród na 5 letnią kadencję. Może być ponownie wybrany tylko raz. Może nim być każdy obywatel Polski, który ukończył 35 lat i korzysta w pełni z praw wyborczych do Sejmu, czas wyborów zarządza marszałek Sejmu nie wcześniej niż na 4 miesiące i nie później niż 3 miesiące przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta.

Rada Ministrów
Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów ( premiera ), który proponuje skład Rady ministrów, Prezydent powołuje Prezesa Rady Ministrów ( Premiera ), wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powstałej Rady Ministrów. Premier, w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta RP, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej votum zaufania. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie ustawy lub nieudzielenia jej votum zaufania w trybie ustawy, Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminów określonych w ustawie wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent RP powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie art. Ustawy, Prezydent Rzeczpospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od powołania Rady Ministrów przez Prezydenta udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ustawie Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.

Wymiar sprawiedliwości
Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony. Sędziowie są nieusuwalni. Ustaw określa czas, po którym sędziowie przechodzą w stan spoczynku.

Trybunał Konstytucyjny
Składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu trybunału jest niedopuszczalny. Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Stanu
Trybunał składa się z przewodniczącego i 16 członków, wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu.

Rzecznik Praw Obywatelskich
Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat.

Najwyższa Izba Kontroli
Prezes najwyższej Izby Kontroli jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat i może być ponownie powołany tylko raz.

Ad d ) – sposób działalności.

Sejm i Senat prowadzi działalność ustawodawczą, a także kontrolną w stosunku do rządu ( sprawozdania z wykonania budżetu itp. )
Sejm obraduje na sesjach: pierwsza sesja nowo wybranego Sejmu powinna być zwołana w ciągu miesiąca od dnia wyborów; obrady Sejmu są jawne, chyba, że zdecyduje on inaczej. Sejm powołuje Komisje, określa ich rodzaj i liczbę; porządek prac Sejmu określa regulamin uchwalony przez Sejm. Sejm może powołać komisję śledczą do zbadania określonej sprawy. Tryb działania komisji śledczej określa ustawa. W przypadkach określonych w Konstytucji Sejm i Senat, obradując wspólnie pod przewodnictwem Marszałka Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu, działają jako Zgromadzenie Narodowe. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość.

Prezydent
Prowadzi działalność wykonawczą oraz ustawodawczą. Wydaje rozporządzenia, akty urzędowe. Wykonawczą w zakresie wykonywania postanowień Parlamentu.

Rada Ministrów
Rada Ministrów prowadzi działalność wykonawczą.
Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Do Rady Ministrów należą sprawy polityki i państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Rada Ministrów kieruje administracją rządową.

Wymiar Sprawiedliwości
Organy wymiaru sprawiedliwości prowadzą działalność w sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego, prawa rodzinnego i prawa pracy.

Trybunał Konstytucyjny
Działalność kontrolna - Zajmuje się on przypadkami naruszenia norm Konstytucji, niezgodnością z ustawami aktów niższej rangi; rozporządzeń i zarządzeń oraz uchwał Rady Ministrów oraz uchybienia polegające na wydawaniu przepisów regulujących bez wyraźnego upoważnienia ustawy – spraw zastrzeżonych dla ustawy.



Trybunał Stanu
Działalność kontrolna – zajmuje się naruszeniem Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania. Odpowiadają przed nim Prezydent RP, Premier oraz członkowie Rady Ministrów, prezes NBP, Prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.

Rzecznik Praw Obywatelskich
Prowadzi działalność kontrolna w zakresie ochrony praw i wolności obywateli określonych w Konstytucji i innych ustawach. Podejmuje sprawy wymagające zastosowania środków procesowych.

Najwyższa Izba Kontroli
Prowadzi działalność kontrolną w zakresie działalności gospodarczej, finansowej i administracyjno – organizacyjnej naczelnych i terenowych organów administracji państwowej. Kontroluje jednostki gospodarki nieuspołecznionej w kwestii zgodności działania tych jednostek z obowiązującym prawem i interesem społecznym, kontroluje działalność organizacji społecznych i spółdzielczych.

Ad 3) charakterystyka organów państwowych wyodrębnionych ze względu na rodzaj działalności

ad a) – struktura ( unikameralizm, bikameralizm )
najważniejszym organem przedstawicielskim jest parlament – kolegialne ciało reprezentujące interesy wyborców i elektoratu jako całości. Parlamenty można podzielić, stosując kryterium organizacji wewnętrznej na :
a) parlamenty jednoizbowe ( unikameralne )
b) parlamenty dwuizbowe ( bikameralne )
W Polsce Parlament jako organ przedstawicielski jest zorganizowany bikameralnie, tzn. posiada dwie izby – niższą czyli Sejm liczącą 460 posłów oraz izbę wyższą czyli Senat, gdzie zasiada 100 senatorów.

Ad a ) – kompetencje
Parlament posiada szereg funkcji ( kompetencji ) które można zgrupować w trzy szerokie kategorie :
a) funkcja legitymizacji – występuje on w roli podmiotu, który udziela formalnej aprobaty dla działań pozostałych organów, niejako legitymizuje ich aktywność i przejmuje za nie odpowiedzialność;
b) funkcja rekrutacji i socjalizacji polega na tym, że parlament staje się jednym z kanałów rekrutacji elity politycznej państwa;
c) funkcja ustrojodawcza – określenie zasad ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego zawartych w konstytucji, uchwalanie Konstytucji
d) funkcja ustawodawcza – stanowienie na podstawie konstytucji ustaw zwanych ustawami zwykłymi;
e) funkcja kontrolna – przede wszystkim nadzór parlamentu nad administracją państwową, poprzez wysłuchiwanie sprawozdań i informacji Rady Ministrów i innych zobowiązanych do ich przedkładania organów państwowych ( rzecznika Praw Obywatelskich, NIK, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji ) oraz poprzez kierowanie interpelacji i zapytań poselskich do ministrów.
f) funkcja kreacyjna – ustalanie wotum zaufania dla powołanej przez Prezydenta Rady Ministrów i jej programu działania, uczestnicząc tym samym w procesie kreacji gabinetu



Ad a )– wybory
Wybory do parlamentu są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje Sejmu i Senatu rozpoczynają się z dniem z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu.

Ad b) – organy wykonawcze
- Model monistyczny ( reżim prezydencki – USA ) – prezydent powołuje ministrów kierujących poszczególnymi resortami, którzy ponoszą przed nim odpowiedzialność polityczną i spełniają raczej funkcje doradcze.
- Model dualistyczny ( reżim semiprezydencki – Polska ) – Gabinet ( rząd ) odpowiada przede wszystkim przed parlamentem, który może zastosować instytucje wotum nieufności. Prezydent jest głową państwa, a premier szefem gabinetu.
- Głowa państwa w monarchiach i republikach ( wybory i kompetencje )

Monarchia
– forma rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha, sprawujący tę władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub wraz z innymi organami państwa. Monarcha może uzyskać władzę przez dziedziczenie ( monarchia dziedziczna ) lub poprzez wybór ( monarchia elekcyjna ). Historycznie występowały monarchia absolutna i monarchia konstytucyjna ( opiera się na konstytucji, która ma charakter umowy między ludem i monarchą ). Współcześnie w krajach cywilizacyjnie rozwiniętych występują monarchie parlamentarne, gdzie monarcha sprawuje funkcję ceremonialno – reprezentacyjną, integracyjną jako symbol