Sprawa polska w polityce Napoleona Bonaparte

Dla zdruzgotanych Polaków, po trzecim rozbiorze, postać Napoleona I (1769-1781) była ostatnią nadzieją na odbudowanie kraju. Bonaparte, jako wybitna jednostka, Cesarz Francuzów, Król Włoch, postrach Europy pozwolił im uwierzyć w całkowity upadek Rosji, Prus i Austrii oraz odzyskanie niepodległości. W zamian za tę szansę, Polacy dzielnie wspierali Napoleona w jego kampaniach wojennych.
Niestety dla Bonapartego sprawa polska była tylko jednym z elementów gry politycznej. Wrogowie Polski byli także przeciwnikami Napoleona. Po utworzeniu III koalicji antynapoleońskiej w 1805r., w której udział wzięły m.in. Austria i Rosja, książę Adam Jerzy Czartoryski1 opracował „Plan puławski” mający na celu podjęcie szybkiej akcji militarnej, angażując się w spór prusko – rosyjski, by utworzyć autonomiczne państwo związane z Rosją. Po odmowie Aleksandra I2, Polakom, jako sojusznik, został jedynie Bonaparte. Zaowocowało to spotkaniem Jana Henryka Dąbrowskiego3 i Józefa Wybickiego4 z Napoleonem w październiku 1806r.. Cesarz, który zwyciężył armię pruską pod Jeną i Auerstadt, zamierzał kontynuować swoją ekspansję dalej na wschód, więc zorganizowanie powstania na terenie Wielkopolski pokrywało się z jego osobistymi zamiarami, a także pozwoliło mu sprawdzić lojalność Polaków oraz „obaczyć, jeżeli Polacy godni są być narodem”. Na początku listopada, na dzień przed wejściem wojsk Cesarza do Poznania J.H. Dąbrowski i J. Wybicki wydali na polecenie Napoleona proklamację wzywającą Polaków do walki o wolność. Powołano się w niej na autorytet Tadeusza Kościuszki5, lecz odmówił on wsparcia. Bonaparte, nie chcąc utrudniać sobie rokowań pokojowych z Prusami, unikał oficjalnych deklaracji w sprawie polskiej. Mimo to utworzono Komisję Wojewódzką Poznańską i zaczęto pobór do wojska polskiego. Polacy zaczęli walczyć. 7 listopada 1806r. rozpoczęto powstanie w Kaliszu. W ciągu kilku najbliższych dni powstanie rozprzestrzeniło się na cały zabór pruski. Rozbrajano zaborców i zaczęto organizować polskie władze administracyjne i sądownicze. Pod koniec miesiąca do Warszawy wkroczyły przednie straże wojsk francuskich, a niedługo po zajęciu stolicy utworzono Izbę Najwyższą Wojenną i Administracji Publicznej, na której czele stanął Ludwik Gutakowski6 i Michał Kochanowski7. Zaczęła ona oficjalnie budować siły zbrojne zarządzając pobór systemem kantonalnym, obowiązek wyekwipowania żołnierza spadał na właściciela wsi. W 1807 roku powstały trzy dywizje, jako odrębne armie, których dowódcy mieli władzę równorzędną. Dywizje te miały charakter ogólno wojskowy (piechota - 4 pułki, jazda - 2 pułki, strzelcy konni i ułani po jednym pułku, artyleria - 3 kompanie i po kompanii saperów i pociągów (taborów) - w każdej). Etat każdej z nich wynosił 9 tys. żołnierzy i oficerów. Były to: dywizja poznańska (dowódca gen. J. H. Dąbrowski,), dywizja kaliska (dowódca gen. J. Zajączek8) i dywizja warszawska (dowódca ks. J. Poniatowski9). W końcu, 19 grudnia 1806r., do Warszawy przyjechał sam Napoleon. Podczas audiencji ogłosił, iż w interesie Francji i Europy jest utworzenie niepodległego państwa polskiego na tyle silnego, by tworzyło zaporę pomiędzy Rosją, a resztą Europy. Niecały miesiąc później Bonaparte ustanowił Komisję Rządzącą, w której skład wchodzili: Stanisław Małachowski10, Ludwik Gutakowski, Stanisław Kostka Potocki11, Ksawery Działyński12, Piotr Bieliński13, Walenty Sobolewski14 i Józef Wybicki. Komisja ukonstytuowała się i wyłoniła dyrektorów wydziałów, prezesem został S. Małachowski, zajęła się sprawowaniem władzy nad polskimi ziemiami zajętymi przez wojska francuskie. Polacy, jeszcze bardziej wierzący w sukces Napoleona razem z nim ruszyli na front północny. Razem z Francuzami, przeciw Rosji walczyły legie J. H. Dąbrowskiego, J. Zajączka i księcia J. Poniatowskiego. Po zwycięskiej bitwie pod Frydlandem został zawarty pokój w Tylży (7.07.1807r.) Na jego mocy z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, bez okręgu białostockiego, który trafił pod władanie Rosji, zostało utworzone Księstwo Warszawskie obejmujące 104 tys. km2 oraz 2,6 mln mieszkańców. Początkowo na tronie miał zasiąść jeden z braci Napoleona, lecz ze względu na to, że Bonaparte nie chciał zmniejszać dystansu wobec spraw polskich wybrano króla saskiego Fryderyka Augusta15. Gdańsk otrzymał statut wolnego miasta, który miał pozostać pod zarządem Prus i Księstwa Warszawskiego, lecz w rzeczywistości był zależny jedynie od Francji. Polacy nie byli usatysfakcjonowani takim rozwojem wydarzeń, lecz przyjęli postanowienia pokoju ufając, iż Napoleon w końcu doprowadzi do odbudowania państwa polskiego. 22 lipca w Dreźnie Bonaparte nadał konstytucję Księstwu Warszawskiemu, co także nie spotkało się z całkowitą aprobatą Polaków, którzy liczyli na przywrócenie Konstytucji 3 maja (1791r.).
„Napoleon, z Bożej łaski i przez Konstytucję, Cesarz Francuzów, Król Włoski, Protektor Konfederacji Reńskiej: potwierdziliśmy i potwierdzamy powyższą Ustawę Konstytucyjną podana nam w skutku 5 artykułu traktatu zawartego w Tylży, a którą My uważamy za zdolną dopełnić nasze obowiązanie względem ludów Warszawy i Wielkiej Polski, godząc oraz ich swobody i przywileje ze spokojnością państw ościennych.”
Ustanawiała ona monarchię dziedziczną z Fryderykiem Augustem, jako księciem warszawskim, który miał pełnię władzy wykonawczej oraz prawo inicjatywy ustawodawczej oraz dwuizbowy sejm i Radę Stanu, zdolne do przygotowywania projektów ustaw. Podział administracyjny był wzorowany na francuskim – podział na departamenty i powiaty. Znosiła poddaństwo chłopów, wprowadzała wolność osobistą człowieka, równość wobec prawa oraz wolność wyznania. Na mocy specjalnego traktatu francusko – saskiego Francja utrzymywać miała w nowym państwie swojego rezydenta o pełnomocnictwach dotyczących kwestii szczególnie ważnych z punktu widzenia Cesarstwa. Było to zinstytucjonalizowanie zależności Księstwa Warszawskiego od Francji. W październiku rozwiązano Komisję Rządową i powołano Radę Ministrów Księstwa. Jednak dopiero po wprowadzeniu Kodeksu Napoleona (27.01.1808r.) Polacy zaczęli okazywać niezadowolenie, szczególnie arystokracja. Obawy te znalazły swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości. W maju 1808r., Napoleon, w miejscowości Bayonne, odstąpił wierzytelności polskich ziem wobec pruskich banków (wycenionych na 40 mln franków) za jedyne 20 mln franków. To, co miało być dobrodziejstwem dla Księstwa, w praktyce było jedynie poważnym obciążeniem budżetu. Jednak Polacy pozostawali wierni Bonapartemu. W 1808r. szwadron szwoleżerów Jana Kozietulskiego16 zdobył wąwóz Samosierra, otwierając tym samym Napoleonowi drogę do Madrytu. W tej samej wyprawie brały udział także pułki z Księstwa Warszawskiego oraz Legia Nadwiślańska17. Także w granicach Księstwa Warszawskiego Polacy robili wszystko by dopasować się do wymagań Bonapartego. W Warszawie utworzono specjalną Szkołę Prawa by kształcić prawników biegłych w Kodeksie Napoleona oraz na pierwszym powołanym sejmie ustanowiono wyższe podatki, aby zwiększyć liczebność wojska, które nieustannie było na usługach Napoleona. Zapatrzenie w Cesarza miało również inne przykre konsekwencje. Austria wypowiedziała wojnę Francji i w kwietniu 1809r. wkroczyła na teren Księstwa Warszawskiego. Podczas bitwy pod Raszynem (19.04.1809r.) przeciw armii austriackiej stanęła dwukrotnie mniejsza armia dowodzona przez ks. J. Poniatowskiego. Polacy oddali Warszawę i wycofali się do Nowej Galicji i zajęli ją. Następnie wkroczyli do Sandomierza, Zamościa, Lwowa i Krakowa. Zmusiło to Austriaków do wycofania się. Po wygranej Francuzów w bitwie pod Wagram (14.11.1809r.) powiększono Księstwo Warszawskie o Nową Galicję. Bonaparte znów przekonał do siebie Polaków. Ich zaufanie wykorzystał już w 1812r., kiedy podczas wizyty w Poznaniu postanowił utworzyć konfederację generalną wzywającą ludność polską do udziału w wojnie przeciw Rosji. W odpowiedzi na sesji sejmu Księstwa Warszawskiego Polacy zgodzili się pomóc Napoleonowi, wystawiono blisko 100 tys. armię oraz terytorium Księstwa stało się bazą aprowizacyjną18 dla Wielkiej Armii. Proklamowali przywrócenie Królestwa Polskiego oraz ogłosili zawiązanie Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. Jeszcze we wrześniu tego samego roku po bitwie pod Borodino (14.09.1812r.) Polacy wraz z Napoleonem wkroczyli do spalonej Moskwy. Jednak miesiąc później, ze względu na bardzo złe warunki ogołocone z żywności oddziały Wielkiej Armii zaczęły wracać na zachód. Były one jednak nieustannie atakowane przez partyzantkę chłopską, podjazdy kozackie i wypady regularnej armii rosyjskiej. Głód i mróz także nie pomagał im w podróży. Mimo zwycięstw pod Lutzen (2.05.1813r.), pod Budziszynem (20.05.1813r.), pod Dreznem (08.1813r.) podczas „Bitwy narodów” 16-19 października 1813r. pod Lipskiem wojska pruskie, rosyjskie, angielskie, austriackie i szwedzkie (znajdujące się w szóstej koalicji antynapoleońskiej) zmusiły Bonapartego do odwrotu za Ren. 6 kwietnia 1814r. w Fontainbleau Bonaparte zrzekł się władzy, zatrzymując dożywotni tytuł cesarza i godząc się na pozostanie na wyspie Elbie. Rok później, 3 maja 1815r. Rosja, Austria i Prusy zawarły traktat o utworzeniu Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Został on dołączony do aktu końcowego Kongresu Wiedeńskiego19. Zgodnie z jego postanowieniami zakończono istnienie Księstwa Warszawskiego, dokonano ostatecznego rozbioru Rzeczypospolitej, jednocześnie pozbawiając Polaków nadziei na szybkie odzyskanie niepodległości.
Reasumując Napoleon I wykorzystał Polaków do swoich celów, nie licząc się z tym, co dla nich dobre. Manipulował nimi. Tworzył obraz dobrego Cesarza, który nigdy nie zapomni o ich oddaniu, lecz w rzeczywistości oszukiwał ich nie raz. Okłamywał, że pomoże przywrócić niepodległość Polsce. Dał im namiastkę państwowości, gdyż tworząc Księstwo Warszawskie jego głównym założeniem było stworzenie zapory przed Rosją. Bonaparte potrzebował także miejsca na wschodzie Europy, gdzie mogłoby stacjonować jego wojsko. Sprawa polska w polityce Napoleona nie istniała jako oddzielny element. Polska była jedynie pionkiem w grze. Brakującym elementem genialnej strategii wodza. Nie łączyła go żadna emocjonalna relacja z Polakami, a jego moralność nie zakładała wobec nich wdzięczności. Może gdyby Polacy zdecydowali się pomóc koalicjantom ich sytuacja wyglądałaby lepiej po Kongresie Wiedeńskim? Nie wiadomo, ale walka po stronie Napoleona stworzyła Polsce jeszcze więcej wrogów i, jak pokazała historia, żadnego sojusznika. Bardziej odpowiednim sformułowaniem byłoby Sprawa Napoleona Bonaparte w nieustającej walce Polaków o niepodległość.
 
Przypisy
1. Adam Jerzy Czartoryski (1770 - 1861) – polski książę, mąż stanu, rosyjski minister spraw zagranicznych (1804 - 1806), senator wojewódzki Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego (1831), prezes Senatu, pisarz, mecenas sztuki i kultury, odznaczony Orderem Orła Białego (w 1815).
2. Aleksander I (1777 - 1825) – cesarz Rosji od 1801, król Polski od 1815 (Królestwo Kongresowe), syn Pawła I z dynastii Romanowów, starszy brat księcia Konstantego oraz Mikołaja, swojego następcy na tronie Rosji.
3. Jan Henryk Dąbrowski (1755 -1818) - polski generał, wolnomularz, inicjowany do wolnomularstwa we Włoszech, syn pułkownika Jana Michała Dąbrowskiego i Zofii Marii von Lettow. Matka jego była z rodziny pochodzenia niemiecko-szkockiego, ale zupełnie spolonizowanej i była kalwinką, ojciec przyjął służbę w wojsku saskim.
4. Józef Wybicki (ur. 29 września 1747 w Będominie koło Kościerzyny na Kaszubach, zm. 10 marca 1822 w Manieczkach koło Śremu) – polski pisarz i polityk, autor słów do Mazurka Dąbrowskiego. Wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej, mianowany generałem-majorem milicji pomorskiej. W lecie 1794 został komisarzem cywilno-wojskowym ziemi czerskiej przy dywizji gen. Stanisława Mokronowskiego. Uczestniczył w obronie Warszawy przed szturmem prusko-rosyjskim. Na emigracji był współtwórcą Legionów. Wyrazem podziwu dla tworzących się oddziałów i ich wodza była napisana przez niego Pieśń Legionów Polskich we Włoszech znana, jako Mazurek Dąbrowskiego – pieśń, która stała się później polskim hymnem.
5. Tadeusz Kościuszko (1746 - 1817) – generał polski i amerykański, inżynier fortyfikator, brał udział w wojnie o niepodległość USA, wzniecił antyrosyjskie powstanie w Rzeczypospolitej, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w insurekcji 1794.
6. Ludwik Gutakowski (1738 - 1811), prezes Senatu, Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, szambelan królewski, poseł sejmowy. Czynny członek wolnomularstwa polskiego od 1781; m.in. założyciel loży Przesąd Zwyciężony w Krakowie (1786). Po wskrzeszeniu polskiej masonerii od marca 1810 namiestnik, a potem (od lata 1810) Wielki Mistrz Wielkiego Wschodu Narodowego.
7. Michał Kochanowski (1757 - 1832), poseł na Sejm Czteroletni, członek władz powstania kościuszkowskiego, senator, kasztelan i wojewoda Królestwa Polskiego, szambelan Stanisława Augusta od 1778.
8. Józef Zajączek (1752 - 1826), polski i francuski generał, jakobin polski, członek Rady Najwyższej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej, pierwszy namiestnik Królestwa Polskiego, wolnomularz.
9. Książe Józef Poniatowski ( 1763 - 1813) polski generał, minister wojny i Wódz Naczelny Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego, marszałek Francji.
10. Stanisław Małachowski (1736 - 1809) – hrabia, polityk, poseł, marszałek Sejmu Czteroletniego, referendarz wielki koronny 1780-1792.
11. Stanisław Kostka Potocki (1755 - 1821) – polski polityk, generał, poseł, członek Stronnictwa Patriotycznego na Sejmie Czteroletnim, działacz oświatowy, wolnomularz, prezes Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, prezes Senatu Królestwa Polskiego w latach 1818-1821, głośny mówca i krytyk.
12. Ksawery Działyński (1756 - 1819), senator-wojewoda Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.
13. Piotr Bieliński (1754 - 1829), prezes Sądu Sejmowego Królestwa Kongresowego, pisarz wielki koronny od 1787, senator-wojewoda, polski działacz państwowy.
14. Walenty Sobolewski (1770-1831), polski polityk, brat I. Sobolewskiego. Poseł na Sejm Czteroletni. Zajmował wysokie stanowiska urzędnicze w administracji państwowej Księstwa Warszawskiego. 1816-1819 minister sprawiedliwości w Królestwie Polskim. 1826-1830 prezes Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego.
15. Fryderyk August (1750-1827), książę elektor saski od 1763. Twórca rozkwitu gospodarczego Saksonii w latach 1763-1806. W 1763 kandydował do tronu w Polsce, wysuwany przez stronnictwo patriotyczne jako wnuk Augusta III (zgodnie z ideami Sejmu Czteroletniego). Objęcie tronu polskiego uzależnił od jednomyślnej zgody trzech państw zaborczych i od wzmocnienia władzy królewskiej. Bez aprobaty Rosji uchylił się od korony.
16. Jan Kozietulski (1781 - 1821) – pułkownik wojsk polskich, dowódca 3. szwadronu 1. Pułku Lekkokonnego Polskiego Gwardii Cesarskiej (1er Régiment de Chevau-Légers Polonais de la Garde Impériale), dowódca 3 Pułku Eklererów Gwardii Cesarskiej (3e régiment des éclaireurs de la Garde impériale), dowódca 4 Pułku Ułanów Królestwa Kongresowego.
17. Legia Nadwiślańska - polska jednostka powstała 31 marca 1808 roku w wyniku przemianowania tworzonej od wiosny 1807 roku na mocy dekretu Napoleona Legii Polsko-Włoskiej w związku z jej przejściem na żołd francuski w królestwie Westfalii.
18. Aprowizacja - zaopatrywanie (miasta, kraju) w żywność, zwł. w okresach trudności gospodarczych, ograniczeń, reglamentacji środków żywnościowych.
19. Kongres Wiedeński (1814-1815) - kongres przedstawicieli 16 większych państw europejskich, trwający od września 1814 do czerwca 1815 w Wiedniu, zwołany w celu dokonania zmian terytorialnych i ustrojowych po rewolucji francuskiej i wojnach napoleońskich.
Głos decydujący mieli przedstawiciele 5 mocarstw: Anglii (R. Stewart wicehrabia Castlereagh), Austrii (K.L. Metternich), Rosji (K.W. Nesselrode), Francji (Ch.M. Talleyrand) i Prus (K.A. Hardenberg).

Bibliografia
- „Polska na przestrzeni wieków”
wydawnictwo: PWN; autorzy: Henryk Samsonowicz, Andrzej Wyczański, Janusz Tazbir i inni
- „Kronika Polski”
wydawnictwo: Reader’s Digest Przegląd; redaktor naczelny: Andrzej Nierubiec;
konsultacja merytoryczna: prof. dr. hab. Marian Dygo; prof. dr. hab. Andrzej Karpiński, prof. dr. hab. Jan Tyszkiewicz, prof. dr. hab. Paweł Wieczorkiewicz, prof. dr. hab. Tadeusz Wolsza