Sprawa polska w polityce Napoleona

Barwna epoka napoleońska w Europie i na ziemiach polskich fascynowała i fascynuje do dziś. Historycy w swoich pracach głoszą, że był to okres ekspansywnych wojen, w których Francja dążyła do zdobycia hegemonii politycznej i gospodarczej w Europie. Politykę Napoleona w sprawach polskich ocenia się podobnie, widząc w nich wyłącznie elementy czy narzędzia ekspansji francuskiej. W sprawie Polski podkreśla się, że napoleońska Francja zrobiła znacznie więcej niż inne ówczesne mocarstwa, chociaż posunięcia Napoleona determinowane były interesami Francji.

Trzeci rozbiór Polski w 1795 roku oznaczał nie tylko upadek państwowości polskiej, ale i podział tworzącego się narodu między trzy mocarstwa. Jak w tej sytuacji zachowało się społeczeństwo polskie? Pewna, choć niezbyt wielka, część społeczeństwa prawie natychmiast podjęła próbę integracji w nowym systemie władzy, wyrzekając się wszelkich związków z polskością. Ogromna większość Polaków, przytłoczona klęskami, popada w całkowitą bierność i apatię. Jednak po upadku insurekcji kościuszkowskiej wielu działaczy udało się na emigrację, głównie do Francji, gdzie utworzyły się dwa ugrupowania: Agencja i Deputacja - obóz patriotyczny składający się ze zwolenników zbrojnej walki o niepodległość. W 1796 roku generał Jan Henryk Dąbrowski skierował prośbę o utworzenie Legionów do rządu francuskiego, który następnie odesłał go do walczącego we Włoszech Napoleona Bonapartego. Ten z kolei, potrzebując nowych żołnierzy, wyraził zgodę na powitanie Legionów Polskich we Włoszech. W 1797 generał Dąbrowski podpisał w Mediolanie z Republiką Lombardzką konwencję, powołując Polskie Legiony, mające pozostawać w służbie Lombardii (faktycznie jednak służyły pod komendę francuską). Zniesiono kary cielesne, wprowadzono naukę czytania i pisania. W Legionach walczyło ogółem 35 tysięcy żołnierzy, z czego prawie 20 tysięcy zginęło na polach bitew. W ich skład wchodzili polscy emigranci, jeńcy wojenni i dezerterzy z armii austriackiej. Legiony podzielono na dwie legie: jedno pod dowództwem J. Wielhorskiego, drugą pod dowództwem K. Kniaziewicza. Legiony Polskie uczestniczyły w większości ważniejszych bitew kampanii włoskiej 1799 roku. Jednak po podpisaniu francusko-austriackiego traktatu pokojowego w Luneville nadzieje Polaków na niepodległą ojczyznę rozwiały się, tym bardziej, że Napoleon zobowiązał się w tajnych rokowaniach z Austria i Rosją nie popierać ruchów wolnościowych w Europie Środkowej. W tej sytuacji większość żołnierzy opuściło legiony. Zreszty utworzono trzy półbrygady, z których jedną skierowano do stłumienia powstania murzyńskiego na Santo Domingo, zaś dwie pozostałe pozostały w służbie Królestwa Etrurii.
Mimo iż historia Legionów nie jest zbyt długa, miały one wielkie znaczenie dla późniejszych losów Polski. Przede wszystkim wykształciły znakomitą kadrę przyszłych oficerów. Stały się symbolem patriotyzmu, braterstwa i wiary w niepodległość.
Ponieważ po powstaniu kościuszkowskim trudno było przygotować kolejne, nie pozostało nic innego jak tylko liczyć na interwencję obcych armii. W ówczesnej sytuacji politycznej jedynym rozwiązaniem wydawała się pomoc republikańskiej Francji. Zrodziła się koncepcja odzyskania niepodległości przy pomocy Francji, a kiedy do władzy doszedł Napoleon, kwestia odrodzenia Rzeczpospolitej aż do 1814 r. szczególnie mocno wiąże się z jego osobą.
Jaki był stosunek Polaków do Napoleona? Można wyróżnić trzy postawy. Byli tacy, którzy uważali, że należy związać się z Napoleonem i w nim upatrywać nadzieję na odzyskanie niepodległości (min. Jan Henryk Dąbrowski, książę Józef Poniatowski). Neutralną postawę przyjął Tadeusz Kościuszko, a antynapoleońską książę Adam Jerzy Czartoryski.
Zastanawiając się nad stosunkiem Napoleona do sprawy polskiej warto uświadomić sobie, że cesarz bardzo słabo znał problematykę naszego kraju. Polska jawiła mu się głównie jako „ziemia deszczów i błota”.
Polityka Napoleona wobec sprawy polskiej charakteryzowała się wieloma sprzecznościami. Napoleon wiedział doskonale, że Polacy związali się z Francją dlatego, że pragną przy jej pomocy doprowadzić do wyzwolenia ojczyzny. Umiejętnie podsycał tę nadzieję zachęcając do wytrwania przy boku Francuzów nawet w roku 1813. Równocześnie nie patrząc na motywy działania polskich żołnierzy, użył ich do tłumienia powstań narodowych we Włoszech, na San Domingo czy w Hiszpanii.
Powstanie Księstwa Warszawskiego na mocy traktatu tylżyckiego (1807) z ziem I i II zaboru pruskiego (później przyłączono jeszcze ziemie III zaboru austriackiego) zostało przyjęte przez większość Polaków jako zapowiedź odbudowy dawnej Rzeczpospolitej. Księstwo powstało jako monarchia konstytucyjna na czele z królem saskim Fryderykiem Augustem. W 1907 Napoleon ogłosił w Dreźnie konstytucję dla Księstwa. Władzę ustawodawczą tworzyli monarcha i Sejm złożony z izby poselskiej oraz Senatu. Do kompetencji króla należała inicjatywa ustawodawcza w sprawach ustrojowych i budżetowych; do kompetencji Sejmu – inicjatywa ustawodawcza w sprawie podatków i spraw monetarnych oraz w kwestii prawa cywilnego i karnego. Władza wykonawcza zaś skupiła się w rękach monarchy, Rady Stanu i ministrów. Konstytucja znosiła poddaństwo chłopów a wzajemne stosunki chłopów i właścicieli ziemskich zostały określone w Dekrecie Grudniowym. Tym samym ustrój Księstwa Warszawskiego miał się wzorować na Francji. Konstytucja zapewniała polski charakter państwa. Księstwo Warszawskie nie uzyskało jednak pełnej niepodległości. Formalnie sprzymierzone z Francją, w rzeczywistości znajdowało się w całkowitej zależności od Napoleona, który faktycznie sprawował władzę zwierzchnią. Było połączone unia personalną z Królestwem Saksonii. Ponadto Księstwo Warszawskie zmuszane było na mocy układu w Bajonnie do wypłacania Francji olbrzymich kwot pieniężnych (bajońskie sumy). Rzeczywiste cele utworzenia Księstwa Warszawskiego uwidoczniły się szybko. Celem było zmobilizowanie jak największej liczby żołnierzy i sum pieniędzy na potrzeby całego cesarstwa napoleońskiego. Tak więc polityka Napoleona wobec Polaków została podporządkowana całkowicie celom francuskiej dyplomacji. Księstwo Warszawskie zostało zlikwidowane w 1815 roku, wskutek postanowień Kongresu Wiedeńskiego.
Sprawa polska nabrała w dobie napoleońskiej i dzięki Napoleonowi (choć przecież nie o Polskę walczył) wielkiego międzynarodowego znaczenia. W 1795 r. byliśmy kompletnymi rozbitkami, bez własnego państwa. Natomiast po wojnach napoleońskich Polacy wyszli jakby odrodzeni i choć w 1815 r. ponownie stworzono państwo polskie, jednak nie był to powrót do sytuacji sprzed 1795 r. Trudno o jednoznaczny bilans epoki napoleońskiej związanej z państwem polskim. Napoleon Bonaparte przez kilka lat cieszył się w Polsce i w całej Europie wielką popularnością i podziwem. Symbolizował sukces rewolucji francuskiej, był uosobieniem równości szans dla obywateli. Dzisiaj spoglądając na epokę napoleońską jesteśmy przekonani, że decyzje Polaków o związaniu swych losów z losem napoleońskiej Francji były słuszne. W tamtych czasach i okolicznościach innej drogi po prostu nie było.