Poezja rzymska

Zawiązek rzymskiej literatury w poezji stanowiły ludowe pieśni obrzędowe, bohaterskie i żołnierskie, pieśni religijne (pieśń saliów, Carmen Fratrum Arvalium; fratres arvales). Ich miarą wierszową był tzw. wiersz saturnijski. Początek prozie dały m.in. zapiski cenzorów (commentarii) i pontyfików (annales maximi — formuły modlitw, fasti, wydarzenia bieżące), głównie zaś prawo dwunastu tablic. Za najwcześniejszego pisarza uchodzi Appiusz Klaudiusz Cekus, cenzor z 312 p.n.e., autor pierwszej opublikowanej mowy. Początki dramatu są związane z ludową farsą — atellaną i mimem. W dalszym rozwoju literatura rzymska uległa wpływom greckim (Wielka Grecja).

Okres I, tzw. archaiczny (240–80 p.n.e.). Początek właściwej literatury wiąże się z wystawieniem w Rzymie (240) tragedii i komedii greckich w łacińskiej przeróbce Liwiusza Andronikusa, który jako tłumacz Odysei i autor chóralnej pieśni religijnej dał również początek epice i liryce rzymskiej. W tragedii naśladowali go Newiusz, Enniusz, Pakuwiusz i Akcjusz, w komedii — m.in. Newiusz, Plaut, Stacjusz, Terencjusz. Atellana i mim uzyskały rangę gatunku literackiego. Epikę wzbogacili Newiusz i Enniusz, którzy wprowadzili do niej heksametr. Satyra otrzymała właściwą jej odtąd postać (Lucyliusz). Na przełomie II i I w. pojawił się epigram, a w związku ze wzrastającą pozycją polityczną Rzymu powstała historiografia, początkowo w języku greckim (m.in. Fabiusz Piktor), od czasów Katona Starszego Cenzora — w języku łacińskim. Prócz historii Rzymu Katon Starszy Cenzor zajął się również dziejami miast italskich i krajów pozaitalskich. Naśladowali go w tym „starsi” i „młodsi” annaliści. Pojawiły się pierwsze monografie wojen, prace antykwaryczne oraz pamiętniki mężów stanu i wodzów. W II w. Rzymianie zetknęli się z filozofią grecką, zaś pod wpływem Średniej Stoi zaczęła się rozwijać nauka prawa rzymskiego. Rozwijała się także wymowa polityczna (m.in. bracia Grakchowie) i sądowa — ukazały się pierwsze podręczniki retoryki i rozprawy dotyczące języka, teorii literatury i krytyki literackiej. W okresie II, zwanym cycerońskim (80–30 p.n.e.), rozwijała się filozofia (Cyceron, Lukrecjusz), wymowa (Cyceron, Hortensjusz), historiografia w postaci autobiografii (Cezar), monografii (Salustiusz) i biografii — zapoczątkowanej przez Neposa. Naukę reprezentowała twórczość Warrona, a w nauce prawa zasłużył się m.in. Sulpicjusz Rufus, w poezji — m.in. Katullus. Okres III, augustowski (30 p.n.e.–14 n.e.), zwany był też złotym wiekiem poezji rzymskiej. Patronował mu cesarz Oktawian August, który w literaturze widział ważny czynnik realizacji swej ideologii. Tej sprawie poświęcił swą twórczość epik rzymski Wergiliusz i, częściowo, liryk Horacy. Około połowy I w. powstała elegia miłosna (Gallus), którą do rozkwitu doprowadzili Tibullus, Propercjusz i Owidiusz. W historiografii zasłużyli się m.in. Liwiusz i Trogus (pierwsza historia powszechna Historiae Philippicae). W okresie upadku republiki miejsce wymowy politycznej zajęły popisowe deklamacje, naukę prawa kontynuował Labeon, naukę o języku — Weriusz Flakkus (leksykon De verborum significatu). Witruwiusz dał cenne dzieło o architekturze. Okres IV, cesarski (I–V w.). Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (Seneka Starszy, Kwintylian), w wymowie utrzymywały się deklamacje. Filozofię reprezentował Seneka Młodszy, historiografię — m.in. Tacyt i Swetoniusz. Nauka przejawiała tendencje encyklopedyczne (Pliniusz Starszy) oraz specjalistyczne: geograficzne (Pomponiusz Mela), rolnicze (Kolumela), prawnicze (Salwiusz Julianus), filozoficzne (Askoniusz Pedianus), historyczno-literackie (Geliusz). Prozę literacką (romans) reprezentowali Petroniusz i Apulejusz, a zretoryzowana poezja miała przedstawicieli w epice (Lukan, Stacjusz, Waleriusz Flakkus), w liryce (Kalpurniusz Sykulus), w satyrze (Persjusz, Juwenalis) i w epigramacie (Marcjalis). Fedrus dał początek rzymskiej bajce. Najwybitniejszym dramatopisarzem był Seneka Młodszy. Atellana i mim wyparły komedię, pojawiła się pantomima. Od III w. następował stopniowy upadek piśmiennictwa, wyjątek stanowiło prawo (Papinian, Ulpian). W poezji na uwagę zasługują Klaudian i Rutyliusz Namacjanus, w wymowie — Symmachus, w historiografii — Ammianus Marcellinus i historycy cesarstwa rzymskiego. Powstawała literatura chrześcijańska — działali apologeci (m.in. Tertulian, Minucjusz Feliks, Cyprian, Arnobiusz Starszy, Laktancjusz), filozofowie — Św. Augustyn, tłumacz Wulgaty — Hieronim ze Strydonu, poeci, autorzy hymnów — Ambroży i Prudencjusz (zwany chrześcijańskim Horacym). Ostatnim wielkim dziełem nauki starożytnnej było skodyfikowanie, na polecenie Justyniana I Wielkiego, prawa rzymskiego, dokonane przez Triboniana.