Pedagogika międzykulturowa

PEDAGOGIKA MIĘDZYKULTUROWA
Zachodzące we współczesnym świecie procesy globalizacji i unifikacji wydają się świadczyć o dążeniu do jedności, oswajaniu inności, upowszechnianiu postaw otwartych. Obserwujemy jednak również tendencje do zdecydowanego akcentowania potrzeb narodowych, etnicznych, religijnych, podziału na swoich i obcych. W warunkach wielkiego zróżnicowania kulturowego zmierzamy do wyjaśnienia relacji między społeczno-kulturową tożsamością jednostki a jej postawami wobec odmienności. Od otwarcia opartego na znajomości innych kultur, warunkującej sprawną komunikacje i dialogowe interakcje aż po uwrażliwienie na odmienność traktowaną jako szanse rozwoju jednostki. Edukacja międzykulturowa to dialog kultur, który kładzie szczególny nacisk na niepowtarzalność jednostki ludzkiej, podkreśla prawo grup do alternatywnego stylu życia. W tym sensie istnieje głęboka syntonia perspektywy wielokulturowej w pedagogice z nurtami poszukującymi drogi wyzwolenia człowieka poprzez edukację. W związku z tym edukacja międzykulturowa obejmuje:
- budzenie potrzeb nawyku prowadzenia dialogu.
- kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych- od subkultur we własnej społeczności aż po kultury odległych społeczeństw
- przygotowanie do interakcji z przedstawicielami innych kultur - wzmacnianie własnej tożsamości kulturowej.
Edukacja międzykulturowa jest reakcją na dostrzeżenie wielokulturowości współczesnych społeczeństw.

PEDAGOGIKA MODERNISTYCZNA

Wizja kultury jako rezerwuaru wartości stanowi fundament klasycznie pojmowanej edukacji. Człowiek w trakcie życia przechodzi proces socjalizacji, w którym wprowadzany jest w świat norm społecznych. Dzięki edukacji przyswaja zdolność do abstrakcyjnego myślenia i wzorce racjonalnego rozumowania. Buduje swój system wartości, kreuje swoją osobę, a jednocześnie dochodzi do osobowej autonomii ( zdolność do kierowania się „własnym prawem”) i nabiera dystansu do wpojonych mu norm zachowania się. Autonomia człowieka buduje się na podstawie uwewnętrznionego systemu wartości, który się fundamentem podmiotowej autokreacji. Dzięki temu wolne jednostki mogą wzajemnie porozumiewać się i budować różnice w ramach kulturowej wspólnoty. Ten sposób myślenia stanowi „klasyczny rdzeń” pedagogiki. Można rozpatrywać go w dwóch odmianach:
• treściowej,
• formalnej.
W odmianie treściowej mamy do czynienia z poszukiwaniem tego, co wspólne w treściach kultury, co charakterystyczne jest dla pedagogiki kultury (G. Kerschensteiner, S. Hessen), zaś teorii krytycznej Habermasa wynika, że treściowa podstawa wspólnoty kulturowej nie jest wyraźnie określana. Zamiast tego pojawia się idea formalnej kompetencji do negocjowania i ustalania treści, a przede wszystkim do negocjowania i ustalania norm społecznych. W obu przypadkach mamy do czynienia z założeniem uniwersalnego charakteru wartości lub zasad racjonalności będących podstawą edukacji.
Uniwersalistyczne pojmowanie wartości kulturowych i religijnych oraz racjonalności są historycznie ważnym elementem ekspansji kulturowej Europy. Przekonanie, że to co dobre w Europie jest dobre dla wszystkich, uzasadniało podboje terytorialne i narzucanie innym kulturom europejskiego systemu wartości . Kolonizacja była traktowana jako misja religijna, cywilizacyjna i polityczna. Ekspansja wartości uniwersalnych miała miejsce także wewnątrz kultur europejskich. Proces tworzenia nowoczesnych państw w dużym stopniu opierał się na edukacji narzucającej zróżnicowanym kulturom etnicznym wspólną tradycję i wspólne sposoby myślenia. Od XVIII w. wprowadzany został obowiązek szkolny, który miał m.in. doprowadzić do eliminacji tradycyjnych, uważanych za zacofane, kultur i języków lokalnych.

DEKOLONIZACJA I ŹRÓDŁA EDUKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ

W połowie XX w. doszło do załamania się kulturowej ekspansji Zachodu (dekolonizacja). Był to kluczowy moment dla zagadnienia wielokulturowości w wychowaniu. Zachodnie elity uświadomiły sobie, że europejskie wartości i sposoby myślenia mają charakter lokalny, gdyż inne tradycje kulturowe są silnie zakorzenione w dziedziczących je społecznościach, a misja cywilizacyjna Europy w rzeczywistości prowadzi do konfliktu kultur odmiennych (relatywizm kulturowy). Wraz z dekolonizacją rozpowszechniło się antropologiczne pojmowanie kultury. Według antropologów kultura jest własnością każdej czującej swą odrębność grupy społecznej. Osłabienie kolonialnej dominacji sprawiło, że w Europie zaczęli coraz częściej osiedlać się mieszkańcy innych państw. Procesy masowej imigracji w następnych latach zostały wzmocnione przez narastającą globalizację ekonomiczną. Obecność przedstawicieli innych kultur w metropoliach Zachodu wywołała złożone skutki społeczne, przyczyniając się do osłabienia uniwersalistycznego rozumienia stylów życia i wartości kultury. Obcowanie z innymi kulturami wymusiło na Europejczykach zmianę nawyków i stereotypów. Relatywizacja rozumienia własnej kultury Zachodu oraz konieczność rozwiązania problemów współżycia odmiennych kultur w jednej przestrzeni społecznej stały się wyznacznikami działań edukacyjnych podejmowanych w zakresie relacji między kulturowych.

ORIENTACJE W EDUKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ

Działania edukacyjne przybierają zróżnicowaną postać w zależności od sposobu traktowania różnic kulturowych przez społeczności ,do których są skierowane. Na ogół dotyczą one problemów edukacyjnych mniejszości kulturowych ( imigranci, mniejszości narodowe, rdzenne kultury etniczne). Rozpatrując sposoby traktowania różnic można wyróżnić następujące podejścia:
• asymilacyjne – zakładające konieczność przystosowania się przedstawicieli mniejszych kultur do kultury dominującej,
• izolacyjne – zakładające odrębne projekty kształcenia dla poszczególnych kultur,
• edukację międzykulturową- zmierzającą do wypracowania nowych modeli relacji pomiędzy kulturami.
Podejścia te skierowane są zarówno do mniejszości jak i do kultury dominującej. Można tu wyodrębnić dwa rodzaje orientacji:
• orientacje liberalne- nastawione na promowanie tolerancji
• orientacje radykalne- związane z traktowaniem relacji międzykulturowych jako nacechowanych jawną lub ukrytą przemocą i nastawione na przeciwdziałanie tym zjawiskom.

W Niemczech zorganizowano kształcenie dla cudzoziemców, pierwotnie z myślą przygotowania ich do rychłego powrotu do krajów macierzystych. Jednak gdy okazało się, że robotnicy pomimo braku perspektyw uzyskania praw obywatelskich, nie mają zamiaru wyjeżdżać z Niemiec podjęto działania na rzecz integracji kultur mniejszości z kulturą niemiecką. W praktyce oznaczało to uznanie kultury rodzimej cudzoziemców za podporządkowaną kulturze niemieckiej. Działania te przyniosły opór przeciw asymilacji. Problem pozostał nierozwiązany, pociągnął on za sobą praktyczne próby kształcenia całego społeczeństwa do życia w warunkach pluralizmu kulturowego. Nurt ten nazwano edukacją międzykulturową. Doświadczenia polityki edukacyjnej wobec mniejszości są różnicowane od asymilacji, po aktywne wspieranie wielokulturowości. W krajach skandynawskich wprowadzono obowiązek wielojęzycznego kształcenia dzieci. W USA termin „edukacja międzykulturowa” zastępuje termin „edukacja wielokulturowa”. Nurt ten funkcjonuje w USA od lat 60-tych XX w. Powstał w wyniki społecznego oporu spychanych na margines grup kulturowych, dążących do zlikwidowania segregacyjnej i asymilacyjnej praktyki oświatowej dominującej w poprzednich latach. Czarna mniejszość amerykańska domagała się poszanowania odrębności kulturowej i stworzenia ram systemowych, w których odrębność nie stanowi blokady w dostępie do instytucji politycznych oraz szans rozwojowych. W rezultacie działania te doprowadziły do rasowej desegregacji szkolnictwa, co stało się ogromnym wyzwaniem dla systemu oświatowego USA. Pojawiła się pilna potrzeba wychowania do tolerancji, do współżycia jednostek o odmiennych doświadczeniach kulturowych i do demokracji respektującej prawa mniejszości. Walką o prawa człowieka zajmowała się m.in. solidarnościowa strategia czarnych Amerykanów, ruch feministyczny, rdzenni Amerykanie oraz mniejszości etniczne, doprowadzając w krótkim czasie do szeregu inicjatyw narzucających szkołom publicznym obowiązek niedyskryminacyjnej polityki naboru studentów (1964r.)
W kolejnych latach podjęto działania mające na celu :
• Szkolenie nauczycieli i pedagogów szkolnych.
• Opracowanie wielokulturowych programów nauczania.
• Finansowanie edukacji dwujęzycznej dla uczniów z mniejszości etnicznych.
W 1972 r. Kongres zalecił studiowanie kultur mniejszościowych przez wszystkich uczniów, a w 1975r. Stowarzyszenie Kolegiów Nauczycielskich sformułowało deklarację celów kształcenia wielokulturowego, którego głównym celem było stworzenie „całkowicie tolerancyjnego społeczeństwa pluralistycznego”.


Aby osiągnąć ten cel zasugerowano cztery drogi:
1. Kształcenie do wartości, wspierających kulturową różnorodność i indywidualną niepowtarzalność.
2. Wspieranie jakościowego rozwoju istniejących kultur etnicznych oraz włączenie ich w nurt amerykańskiego życia społeczno- gospodarczego i politycznego.
3. Wspieranie badań nad alternatywnymi i nowo pojawiającymi się stylami życia.
4. Wspieranie wielokulturowości, wielojęzykowości i wielodialektyczności.

KONTEKST POLITYCZNY- USA

Ruch edukacji wielokulturowej zawiera zarówno postulaty rozpoznania różnorodności kulturowej, jak i programy wyraźnie akcentujące równorzędność wszystkich kultur. W tej pierwszej grupie sytuuje się propozycja procesu tworzenia wspólnej kultury, gdzie poszczególne kultury mają się stapiać, tworząc nową i unikatową całość, zyskując tożsamość „amerykańską”. W rezultacie prowadzenia kategorii „wspólnej kultury” powstają inicjatywy pedagogiczne rodzaju udziału szkoły w imprezach typu „ miesiąc czarnej kultury” tworzących sytuacje dominacji i marginalizacji kultur. Forma ta według Giroux’a przekształca się w „pełen dobrych intencji neokolonializm”
W strategii edukacyjnej AMERICA 2000 funkcjonującej za prezydentury George’a Busha seniora pominięto kwestię zróżnicowań kulturowych społeczeństwa. Po wydarzeniach 11 września 2001r. nastąpił nawrót społecznego konserwatyzmu i fundamentalizmu, polityka wobec odmiennych kultur podlega rewizji. Reakcją na te tendencje jest z kolei radykalizacja projektów edukacji wielokulturowej.

KONTEKST POLITYCZNY- INTEGRACJA EUROPEJSKA

Edukacja młodzieży Unii Europejskiej wiąże się z kształtowaniem „tożsamości europejskiej”, poprzez edukację w krajach macierzystych oraz projekty wymiany szkolnej i akademickiej. Dyrektywy Komisji Europejskiej wiążą się z wypracowaniem poczucia „europejskości” z jednoczesnym szacunkiem dla różnorodności kulturowej. Z dyrektywy z 1988r. wynika, że „tożsamość europejska” ma pomóc uczniom w zdobywaniu nowego spojrzenia na Europę jako na wielokulturową i wielojęzyczną społeczność. W ramach tego podejścia zmierza się do ochrony enklaw kulturowej odmienności i różnorodności językowej, biorąc pod uwagę również ginące języki małych grup etnicznych. Istotną rolę w realizacji przygotowania młodzieży do współistnienia rozumienia wspólnych ideałów europejskich z rozwijaniem świadomości współzależności między Europą a resztą świata, pełnią programy dofinansowania nauczania języków obcych, wspomnianej już wcześniej wymiany młodzieży szkolnej i akademickiej, szkolenia praktycznego oraz wspierania mobilności pracowników.
Pojęcie edukacji międzykulturowej używane jest również jako określenia projektów oświatowych adresowanych do przedstawicieli elit gospodarczych, politycznych i społecznych. Pracownicy międzynarodowych korporacji są szkoleni w kompetencjach komunikacji międzynarodowej dotyczącej nie tylko różnic w zakresie języka, ale również w zakresie obyczajów, sposobów zachowania się i innych charakterystycznych dla danej kultury.

DOŚWIADCZENIA POLSKIE
W Polsce o edukacji międzykulturowej w sensie doświadczeń napotykamy się dopiero po 1989r. Przed tym okresem międzynarodowe kontakty polityczne i ekonomiczne były raczej ograniczone. Polityka programowa była w istocie nacjonalistyczna, a różnice narodościowe i etniczne w Polsce były przemilczane, traktowane jako „ciekawostki folklorystyczne” bądź aktywnie eliminowane. Wiązało się to z propagandą „jedności narodu” traktowana jako korzyść osiągniętą przez Polskę w czasach powojennych. Dopiero po upadku PRLu osiągnięto wolność polityczną, która doprowadziła powstawania ruchów kulturowych mniejszości narodowych i etnicznych oraz do rozbudzenia ich aspiracji edukacyjnych. Ruchy te wykazują aktywność głównie na pograniczach Polski, nie można też pominąć takich ruchów kulturowych jak: Kaszubi, Ślązacy i inne ruchy regionalne wykazujące własną, charakterystyczną kulturę, obyczaje, tradycje, dialekt językowy.
Stopniowa krystalizacja pedagogiki międzykulturowej w naszym kraju następuje dzięki:
• Dostrzeganiu i aktywnemu podejmowaniu przez środowiska oświatowe sytuacji „odżywającej wielokulturowości”,
• Prowadzeniu licznych badań socjologicznych i pedagogicznych nad zróżnicowaniami kulturowymi
• Procesom integracji europejskiej w ostatnich latach.
Według Szymańskiego nie ma spójnej teorii edukacji międzykulturowej - jest ona raczej pedagogiczną i polityczną reakcją na problemy pojawiające się w wielokulturowych społeczeństwach.

KONTROEWRSJE WOKÓŁ EDUKACJI MIEDZYKULTUROWEJ

Omawiana już wcześniej przeze mnie kwestia „wspólnej kultury” podlega interpretacjom ideologicznym i budzi liczne kontrowersje. Fundamentaliści i konserwatyści, którzy dążą jednoznaczności w definiowaniu wartości i tradycji, a także oświeceniowo zorientowani socjaliści chcący promowania europejskiego racjonalizmu i wartości demokratycznych bywają oskarżani o kolonializm kulturowy. Liberałowie głoszący zazwyczaj hasła tolerancji dla kulturowej różnorodności spotykają się z zarzutami aksjologicznego relatywizmu ze strony konserwatystów i ignorancji mechanizmów dyskryminacji kultur mniejszościowych ze strony socjalistów.
Dla kulturowych większości trudnością jest oduczenie się dominacji, asymilacji mniejszości, braku tolerancji dla kultur odmiennych. Edukacja kulturowa wiąże się z umożliwieniem przedstawicielom mniejszości równoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie oraz wymaga od większości dystansu do własnej kultury, nie czynienia własnych sposobów myślenia i systemów wartości bezdyskusyjnymi.
Kwestia tożsamości kulturowej rzadko opiera się na konsekwentnie przemyślanej wizji relacji pomiędzy tożsamością a różnicą, a przecież , aby wiedzieć kim się „jest”, trzeba też wiedzieć kim się „nie jest”. Stereotypy dotyczące innych kultur odgrywają tu rolę w procesach identyfikacji. Rozpatrując pod tym względem problem tolerancji dla odmienności kulturowych oczywistym staje się, że nawet jeśli społeczeństwu większości uda się przezwyciężyć izolację i uprzedzenia wobec jakiejś grupy mniejszościowej to i tak grupa ta będzie postrzegana jako obca, inna. Co więcej różnice kulturowe są eliminowane, ale również aktywnie tworzone w działaniach politycznych oświatowych.

Edukacja międzykulturowa ma za sobą doświadczenia kolonializmu, asymilacji i dominacji. Jednak, pomimo licznych kontrowersji, niesie wyraźne i silne etyczne przesłania tolerancji i sprawiedliwości.


PODSUMOWANIE

Pedagogika międzykulturowa powstała w Niemczech na początku lat siedemdziesiątych, miała na celu poszerzenie horyzontu problemów o jeszcze inne, istniejące w danym społeczeństwie kultury i subkultury, rozpoznanie ich i uświadomienie istniejących między nimi różnic.
Zarówno w literaturze pedagogicznej, jak i w polityce oświatowej państwa podkreśla się konieczność budowania podmiotowości uczniów. Proces ten powinien się opierać na dziedzictwie kulturowym jako koniecznym warunku kształtowania świadomych i twórczych członków wspólnoty lokalnej, regionalnej, narodowej, europejskiej i światowej, otwartych na inność i różnorodność kultur, a jednocześnie świadomych własnej niepowtarzalnej tożsamości i odrębności. Niezbędne jest więc tworzenie i realizacja programów edukacyjnych dla dzieci i młodzieży umożliwiających przejście od monologu do dialogu kultur. Ukierunkowane na przeciwdziałanie powstawaniu i funkcjonowaniu stereotypów, uprzedzeń etnicznych, narodowych, religijnych, na budowanie mostów i podejmowanie wspólnych przedsięwzięć służyłyby wychowaniu w duchu otwartości, tolerancji, wzajemnego szacunku oraz zmiany odniesień w stosunku do „obcego”.
Celem edukacji międzykulturowej jest wzajemne wzbogacanie się kultur większości i mniejszości  nie powinny one istnieć obok siebie, lecz współistnieć ze sobą. Jest to pedagogika „spotykania się kultur”. Jej istotę oddaje maksyma: czego ja nauczyć się mogę od innych kultur i czego ludzie innych kultur nauczyć się mogą ode mnie. Postuluje się, by najważniejszym źródłem tej nauki były bezpośrednie osobiste i konkretne doświadczenia zdobywane w codziennym życiu, a nie teksty pisane. Główne cele edukacji międzykulturowej to:
• porozumiewanie się w skali światowej ludzi różnej rasy, języka, religii, tradycji, stylu życia,
• angażowanie na rzecz pokoju, równości, sprawiedliwości i bezpieczeństwa we własnym kraju i na całym świecie,
• wyzbywanie się uprzedzeń i stereotypów,
• przeciwstawianie się wszelkim formom ksenofobii, dyskryminacji, rasizmu i wrogości wobec mniejszości.
Pedagogika międzykulturowa ma więc „odwagę utopii” sprowadzającą się do artykułowania niezgody na zastany świat, co łączy się z nakazem konkretnego, codziennego podejmowania w najbliższym otoczeniu działań na rzecz urzeczywistnienia tej wizji.
Szkole przypisuje się rolę ośrodka koordynującego wszelkie formy działania w tym zakresie, z zaznaczeniem, że nie mogą się one ograniczać do poznawania folkloru mniejszości etnicznych, organizowania akcji „bratania się”, pokazywania wyidealizowanych obrazów różnych krajów, ponieważ takie formy nie wystarczają do zdobycia kompetencji komunikacji międzykulturowej, akceptowania w codziennym życiu pluralizmu kulturowego czy rozbudzania motywacji do wzbogacania siebie poprzez poznawanie innych kultur.
Doświadczenie pogranicza, spotykania wielu kultur zawiera w sobie zarówno niechęć, wrogość, jak też wzajemną tolerancję i współdziałanie. Należy poznawać te różne doświadczenia, dobre i złe, bo one także tworzą część naszego europejskiego dziedzictwa. Nie można tworzyć nawet na użytek jednoczącej się Europy kolejnego mitu idyllicznie rozwijających się obok siebie kultur, religii, ponieważ i tak nie wytrzymałby on próby czasu.
Poziom edukacji międzykulturowej jest wciąż zbyt niski. Prowadzone w latach 90. badania wykazały, iż dzieci polskie w wieku siedmiu lat mają już dość wyraźnie negatywne nastawienie do mniejszości narodowych żyjących w Polsce. Jedną z prób przeciwdziałania takim postawom jest umożliwienie naszym uczniom kontaktu z historią i kulturowym dorobkiem najważniejszych, mniejszościowych grup etnicznych i religijnych. Dzieci i młodzież powinny zdobywać informacje, wchodzić w rolę członków grup mniejszościowych, w kontakty z różnymi przedstawicielami tych grup, dostrzegać podobieństwa, rozumieć różnice niezależnie od przynależności do grupy etnicznej czy religijnej.