Zmiany liczby ludności po drugiej wojnie światowej

Ludność, podstawowa kategoria demografii - ogół mieszkańców określonego terytorium, np. państwa lub wszystkich krajów świata; 3 cechy ludności są przedmiotem badań demograf.: jej stan, struktura (wg wybranych charakterystyk) i dynamika.
Stan ludności to liczba osób zamieszkujących dane terytorium w określonym momencie; ta definicja nie prowadzi do ustalenia stanu ludności w sposób oczywisty; wyjątkiem jest sytuacja, gdy rozważa się ludność świata; w innych przypadkach pojawiają się trudności z zakwalifikowaniem nomadów, osób mających przez dłuższy czas więcej niż jedno miejsce zamieszkania, osób nieobecnych w danym momencie w miejscu, gdzie zwykle zamieszkują, lub w danym momencie przebywających na określonym terytorium, choć zwykle mieszkają w innym miejscu itd.; wiedza o stanie ludności należy do najważniejszych informacji potrzebnych do sprawowania władzy i regulacji stosunków społecznych. Aby ustalić stan ludności, stosuje się różne kryteria adm.-prawne; prowadzą one do różnych kategorii ludności (np. ludność de facto, ludność de iure, ludność zwykle zamieszkała, ludność obecna, ludność zamieszkała stale itd.), żadna z nich nie jest jednak w pełni zadowalająca; niekiedy (dla odrębnych celów) definiuje się pewne segmenty ludności, np. ludność cywilną, wojskowych w służbie czynnej, ludność czynną zawodowo, dzieci w wieku przedszkolnym, ludność wiejską itd. Podstawowymi prawidłowościami charakteryzującymi stan ludności są jego względna stabilność w czasie (zwł. w okresach krótkich, np. krótszych niż 1 rok) oraz dodatni związek z wielkością terytorium.
Struktura ludności odzwierciedla podział całej ludności na grupy ze względu na określone kryteria ilościowe (np. wiek, liczba osób w gospodarstwie domowym, liczba mieszkańców w miejscowości zamieszkania itd.) lub jakościowe (płeć, stan cyw., zawód itd.); szczególne znaczenie ma struktura ludności wg płci i wieku, ponieważ wywiera ona poważny wpływ na wszystkie zjawiska demograf. oraz warunkuje wiele innych zjawisk społecznych. Strukturę wg wieku ludności, kształtującą się pod wpływem 2 gł. czynników: urodzeń i zgonów, charakteryzuje na ogół zmniejszanie się liczby osób w każdej następnej, coraz starszej, grupie; względne różnice między liczebnościami sąsiadujących ze sobą grup wieku w różnych populacjach (społeczeństwach) nie są jednak stałe, lecz kształtują się w zależności od natężenia płodności i umieralności; w skrajnych przypadkach, gdy płodność i umieralność są względnie niskie, w populacji występuje stosunkowo niewiele dzieci, a relatywnie dużo ludzi starych (taką populację nazywa się "starą"); gdy płodność i umieralność są względnie wysokie, występują odwrotne proporcje (mówi się wtedy o ludności "młodej"); niekiedy prawidłowość ta jest poważnie zakłócana przez migracje ludności, które są silnie selektywne ze względu na wiek. Również urodzenia i zgony wpływają decydująco na strukturę wg płci; wśród osób nowo narodzonych zawsze przeważają chłopcy (na 100 dziewcząt przypada około 106 chłopców), natomiast wśród zmarłych kobiet zwykle jest mniej; w rezultacie wśród dzieci, a często nawet młodzieży, występuje przewaga liczebna mężczyzn, choć z wiekiem staje się ona coraz mniejsza; wśród ludności dorosłej, we wszystkich grupach wieku, kobiet jest więcej; im starsi ludzie, tym większa relatywnie przewaga kobiet; zwykle w skali całej ludności liczby mężczyzn i kobiet są zbliżone, chociaż jest to efektem przeciwstawnych tendencji w różnych grupach wieku; najbliższe siebie są liczebności obu płci w wieku, w którym ludzie osiągają największą płodność; i ta prawidłowość bywa poważnie zakłócana przez ruchy wędrówkowe; specyficzne segmenty ludności charakteryzują się odrębnymi prawidłowościami w zakresie struktury wg płci i wieku.
Dynamika ludności, czyli zmienność w czasie liczby ludności, jest zwykle wyrażana za pomocą miar względnych (miar natężenia) odnoszonych do jednakowych, na ogół corocznych,
przedziałów czasu: współczynnika przyrostu rzeczywistego (lub tempa wzrostu) i współczynnika przyrostu naturalnego; różnica między tymi miarami zależy od wielkości migracji netto; przyrost naturalny ludności jest to różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów, a przyrost rzeczywisty ludności jest większy od przyrostu naturalnego o saldo wędrówek; dynamika ludności kształtuje się więc pod wpływem 3 czynników: rozrodczości, umieralności i migracji. Prawidłowość dynamiki ludności odzwierciedla m.in. adaptacyjność ludności względem szeroko pojętego środowiska życia; występują 2 sposoby dostosowania w czasie liczby ludności do ograniczonych zasobów; z jednej strony, w obliczu silnych zagrożeń środowiskowych i związanej z nimi wysokiej umieralności, występuje stała skłonność do wysokiej rozrodczości i stosunkowo wysokiego przyrostu naturalnego; ludność rośnie wówczas wykładniczo (w postępie geom.), ale tylko do pewnego momentu; jeśli liczba ludności osiąga wielkość przekraczającą zdolność środowiska do utrzymania ludności, zaczynają oddziaływać czynniki skłaniające do emigracji lub następuje zwiększone wymieranie; wzrost demograf. załamuje się; po osiągnięciu pewnego niskiego pułapu zaludnienia następuje powrót do poprzedniej tendencji i cykl dynamiki ludności powtarza się; ten sposób dostosowania odpowiada mechanizmowi opisanemu przez teorię ludności Malthusa (maltuzjanizm). Drugi sposób, w jaki liczba ludności dostosowuje się do ograniczonych zasobów, polega na tym, iż w limitowanym z natury rzeczy środowisku ludzie dążą do tego, by nie zniszczyć jego potencjału; dzieje się tak w środowisku, które jest stosunkowo sprzyjające egzystencji człowieka; w takich warunkach umieralność jest stosunkowo niska, a dążenie do harmonijnej wobec zasobów środowiska dynamiki ludności prowadzi do kontroli rozrodczości (regulacji urodzeń); przyrost naturalny jest wówczas względnie stabilny i bliski zeru, a liczba ludności ulega niewielkim zmianom, zarówno w krótkich, jak i w długich przedziałach czasu; taki mechanizm występuje w zasadzie w populacjach, które przebyły demograficzne przejście. Wśród wielu innych prawidłowości dynamiki ludności można wymienić: sezonowość i cykliczność wzrostu ludności, związaną z porami roku, cyklami ekon. i in. okolicznościami; tłumioną na zasadzie echa (w ciągu życia kilku generacji) zmienność dynamiki ludności pod wpływem jednostkowego zaburzenia (np. kataklizmu wojennego); przemienne falowanie liczebności generacji wyżowych i niżowych ze względu na zmienne warunki na rynku pracy itd.


WAŻNIEJSZE DANE DOTYCZĄCE LUDNOŚCI POLSKI
Wskaźniki demograficzne 1946 a 1950 1960 1970 1980 1990 1999
Ludność ogółem (mln) 23,6 25,0 29,8 32,7 35,7 38,2 38,7
Kobiety (na 100 mężczyzn) 114 110 107 106 105 105 106
Ludność miejska (%) 34,0 36,9 48,3 52,3 58,7 61,8 61,9
Urodzenia żywe (na 1000 mieszk.) 26,2 30,7 22,6 16,6 19,5 14,3 9,8
Zgony niemowląt (na 1000 urodzeń żywych) 119,8 111,2 54,8 33,4 21,3 15,9 8,9
Zgony (na 1000 mieszk.) 10,2 11,6 7,6 8,1 9,9 10,2 9,9
Przyrost naturalny (na 1000 mieszk.) 16,0 19,1 15,0 8,5 9,6 4,1 0,6
Zawarte małżeństwa (tys.) 281,9 267,1 244,2 280,3 307,4 255,4 219,4
Ludność w wieku produkcyjnym (%) o 57,9 54,6 56,1 59,4 57,5 60,5
Saldo migracji zagranicznej (tys.) o o -22,3 -12,2 -21,2 -15,8 -14,0
Przyrost rzeczywisty (na 1000 mieszk.) o o 14,3 8,2 9,1 3,7 0,5
a Dane szacunkowe.
Źródło: Historia Polski w liczbach. Ludność, terytorium, Warszawa 1993; "Rocznik Statystyczny" 1999, 2000, Warszawa 1999, 2000.


Przed wybuchem II wojny światowej , Polskę zamieszkiwało 35 mln mieszk. (90 osób na km2); w wyniku wojny nastąpił spadek liczby ludności do 23,6 mln (1946); do 1980 duża dynamika rozwoju ludności była związana gł. z wysokim przyrostem naturalnym (1950-55 powyżej 19‰), tempo wzrostu liczby ludności należało do najwyższych (po ZSRR) w Europie - liczba ludności wzrosła do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwoj. w poł. lat 70.); po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie spadło (niski przyrost naturalny: 9,6‰ -1980, 4,1‰ -1990, 1,1‰ -1996), do 1996 liczba ludności wzrosła tylko o 3,1 mln i wynosiła 38,6 mln (stan 31 XII). Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: katow. (3,9 mln), warsz. (2,4), gdań. (1,5), pozn. (1,4), było to 23,7% ludności Polski (8,3% pow. kraju), najmniej: chełm. (250 tys.), bialskopodl. (309), łomż. (354); 1996 średnia gęstość zaludnienia wynosiła 124 osoby na km2 (1946 - 76 osób); do najgęściej zaludnionych 1996 województw należały: łódz. (730 osób na km2), warsz. (638 osób), katow. (589 osoby), najrzadziej zaludnione były: suwal. (46), łomż. (51), słup. (57) i bialskopodl. (58).

Po II wojnie światowej w Polsce były 703 miasta (stan w dniu 14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców; wyróżniało się 9 aglomeracji. W 1996 były 864 miasta, zamieszkiwane przez 61,9% ludności kraju; w okresie powoj. rozwijały się gł. miasta średnie (20-100 tys. mieszk.) i duże, w których 1996 mieszkało 80,4% ogółu ludności miejskiej (1950 - 66%); były 42 miasta powyżej 100 tys. mieszk., w tym 5 powyżej 500 tys.; największe pol. miasto - Warszawa (1628 tys. mieszk., 1996); inne duże m.: Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice; stanowią one centra 9 aglomeracji miejskich w pełni ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji kształtujących się: podsudecka, opol., bielsko-bialska, częstoch., staropol., lubel., białost., rzesz., legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju i skupiają ok. 33% ogółu ludności. Najwyższy stopień urbanizacji występował 1996 w woj.: łódz. (92,9%), warsz. (88,4%), katow. (86,6%), szczec. (76,2%) i gdań. (75,4%), najsłabiej były zurbanizowane woj.: zam. (31,5%), siedl. (32,6%), krośn. (35,1%). Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia; zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat (39% w 1950, 30,3% - 1996), wzrasta natomiast udział ludzi w wieku powyżej 64 lat (odpowiednio - 5,3% i 11,5%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi - do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13% mieszkańców. Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest malejący (59,4% w 1980, 59,1% - 1996) udział ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59 lat, mężczyźni 18-64 lata); w XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się z ok. 50 lat w okresie międzywoj. do 68,1 dla mężczyzn i 76,5 lat dla kobiet w 1996. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet, na wsi - 100 kobiet; w grupie wiekowej do 40 lat występuje nieznaczna nadwyżka mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga kobiet (166 na 100 mężczyzn). Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji sektora państw., ekstensywnej industrializacji i szybkiej urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji zaw. ludności. W 1950-80 liczba ludności zawodowo czynnej wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących - z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W 1990-96 grupa osób aktywnych zawodowo (pracujący i bezrobotni) osiągnęła 17,1 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat. wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie. Liczba pracujących gwałtownie spadła - 1990 o 0,7 mln, 1991 o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, 1993 o 0,3 mln; 1994 po raz pierwszy w okresie przemian zanotowano wzrost liczby pracujących - o ok. 0,3 mln; 1996 pracę miało ok. 15,8 mln osób; 1996 bez oficjalnej pracy pozostawało 2360 tys. osób (stopa bezrobocia 13,2%, w tym w dawnych woj. słup. 25,7%, suwal. 24,6%, koszal. 24,7%, olszt.

23,6%, elbl. 23,4%, wałb. 21,7%). W wymienionych województwach (poza wałb.) podstawową przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw. i spółdz. gospodarstw rolnych - zatrudnienie w państw. gospodarstwach rolnych spadło z 938 tys. osób (1980) do 282 tys. (1996). Najmniejsze bezrobocie występowało w woj.: warsz. (4,1%), pozn. i krak. (ok. 6 %), katow., biel. i wrocł. (poniżej 8,5%). W 1996 przemyśle pracowało 24,8% (20,7% w 1950) ogółu zatrudnionych, rolnictwie 26,7% (53,6% w 1950), handlu 12,6% (5,3%), w budownictwie 5,6% (5,0%); wzrastało zatrudnienie w handlu zagr., finansach i ubezpieczeniach, łączności. Najwięcej osób pracujących 1996 w przemyśle skupiały woj.: katow. (15,9% zatrudnionych w przemyśle kraju) i warsz. (7,1%) oraz woj.: łódz., pozn., bydg., gdań., krak., biel., wrocławskie. Do województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie przekracza znacznie 50%, należały: zam. (64%), łomż. (59%), siedl. i bialskopodl. (po 56%).


Zmiany liczby ludności Polski po II wojnie światowej
Liczba ludności Polski w 1998 roku osiągnęła prawie 39 mln mieszkańców. Pod tym względem zajmujemy 8 miejsce w Europie. W stosunku do okresu przedwojennego liczba ludności kraju zmniejszyła się o prawie 30%. Wynikło to ze strat wojennych (17% ludności), migracji, spadku przyrostu naturalnego. Obecnie głównym czynnikiem kształtującym liczbę ludności w Polsce jest przyrost naturalny. Mniejsze znaczenie mają migracje ludności, zaznacza się natomiast wpływ skutków demograficznych związanych z II wojną światową.

Przyrost naturalny ludności Polski
Przyrost naturalny to powiększanie się liczby ludności wskutek różnicy między liczbą urodzeń a zgonów w danym okresie czasu. Obecnie wynosi około 1 promila i od początku lat 90-tych wykazuje stałą tendencję spadkową. Najwyższe wartości w dotychczasowym okresie powojennym osiągnął bezpośrednio po wojnie. Rekordową wartość przyrost naturalny osiągnął w 1956 roku, tj. 20 promili. Ten nagły wzrost młodszej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności, jaki nastąpił w Polsce między 1950 a 1960 rokiem nazywamy wyżem demograficznym. Przyczyną wyżu powojennego było ustanie oddziaływania czynników hamujących urodzenia podczas wojny, takich jak stałe zagrożenie życia, niepewność losów, destabilizacja gospodarcza i polityczna. Skutkiem wyżu jest "echo" ujawniające się w postaci wzrostu liczby urodzeń w okresach wchodzenia w wiek rozrodczy roczników wyżu powojennego. Powoduje to w efekcie rytm wzrostów i spadków przyrostu naturalnego. Jest to niekorzystne zjawisko z powodu konieczności częstych zmian polityki gospodarczej i społecznej państwa stosownie do potrzeb oświatowych, socjalnych, rynku pracy.
Przyrost naturalny wykazuje w Polsce znaczne różnice regionalne. Jest on niższy w miastach niż na wsi, co związane jest z powszechnie akceptowanym modelem rodziny wielodzietnej na wsiach, większą aktywnością zawodową kobiet w miastach.

Ludność wg płci i wieku w Polsce.
Najwyższe wartości przyrostu naturalnego wykazują słabo zurbanizowane regiony Polski północno-wschodniej i południowo-wschodniej. Wysokie wartości w Polsce północnej i zachodniej wynikają z powojennego zasiedlania tych ziem przez ludność przeważnie bardzo młodą. Wartości najniższe przyrostu naturalnego, ujemne, charakteryzują wysoko zurbanizowane obszary - łódzki i warszawski.
W ogólnym przyroście liczby ludności pewną rolę odgrywają migracje zewnętrzne. W całym okresie powojennym dominuje saldo migracji ujemne (wyjazdy ludności przewyższają przyjazdy). Okresowo nasilało się to zjawisko z powodów politycznych i ekonomicznych, np. po roku 1968, 1970, 1981.
Przyrost naturalny i migracje służą do obliczania rzeczywistego przyrostu ludności kraju.

Struktura ludności
Wahania w wielkości przyrostu naturalnego wpłynęły na ukształtowanie się struktury wieku Polaków. Pod tym względem wyróżnia się grupy wiekowe: 0-17 lat - ludność w wieku nieprodukcyjnym, 18-64 lata - ludność w wieku produkcyjnym, 65 i więcej lat - ludność w wieku poprodukcyjnym. Strukturę wiekową Polaków charakteryzuje:
· dominujący, wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym - ok. 59 %
· malejący udział roczników najmłodszych, stanowiących jednak nadal zdecydowaną większość ludności w wieku nieprodukcyjnym
· rosnący udział roczników najstarszych, w wieku poprodukcyjnym
Polska zalicza się do krajów o wysokim poziomie aktywności zawodowej. Ludność w wieku produkcyjnym stanowi 59% ogółu ludności i jest to jeden z wyższych wskaźników w Europie. Wśród ludności w wieku produkcyjnym niski jest jednak udział młodych roczników wieku produkcyjnego, przeważają roczniki starsze, co oznacza w niedługim czasie szybki wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym.
Cechą niekorzystną struktury zawodowej ludności jest zbyt wysokie zatrudnienie w rolnictwie, które wynosi niemal 27% ludności pracującej i dorównuje zatrudnieniu w przemyśle. W większości krajów wysoko rozwiniętych rolnictwo skupia 2-3% zatrudnionych. Wysokie zatrudnienie w rolnictwie jest szczególnie charakterystyczne w Polsce wschodniej i południowo-wschodniej, gdzie dominują rozdrobnione, słabo zmechanizowane gospodarstwa rolne.
Zmiany struktury gospodarki w latach 90-tych, związane z transformacją gospodarczą kraju spowodowały upadek wielu zakładów pracy oraz Państwowych Gospodarstw Rolnych. Ujawniło się to spadkiem zatrudnienia w przemyśle i w rolnictwie.
Zmiana struktury gospodarki Polski wywiera wpływ na zmianę w zatrudnieniu w sektorze III. Wzrost zatrudnienia w usługach najwyraźniej wystąpił w Polsce głównie w handlu, gospodarce komunalnej, bankowości. Łączne zatrudnienie w usługach sięga niemal 50% ogółu pracujących. W związku z dokonującymi się przemianami gospodarczymi należy się spodziewać dalszego wzrostu zatrudnienia w usługach oraz zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle.
Efektem przemian zachodzących w Polsce jest ujawnienie się bezrobocia. W 1994 r. wyniosło ono 3 mln. Wielkość bezrobocia określa wskaźnik, tzw. stopa bezrobocia. Jest to stosunek ilości bezrobotnych do ogólnej liczby zawodowo czynnych. Stopa bezrobocia w Polsce powoli spada i w 1997 r wyniosła niecałe 13%. Jest ona różna w poszczególnych regionach kraju. Najwyższe wartości od dłuższego czasu utrzymują się:
· w Polsce północnej i zachodniej, gdzie za główną przyczynę bezrobocia uważa się upadek PGR-ów
· w regionach, gdzie mało wydajny, przestarzały przemysł nie sprostał gospodarce rynkowej, np. przemysł lekki w Okręgu Łódzkim czy górnictwo węglowe w rejonie wałbrzyskim.


Struktura zatrudnienia jest ważną cechą społeczeństw pozwalającą ocenić poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz sytuację demograficzną kraju. W zależności od grupy wiekowej wyróżnia się ludność w wieku przedprodukcyjnym (zwykle jest to grupa wiekowa przedziału 0-17 lat), produkcyjnym, czyli w wieku zdolności do pracy (18-64 lat) oraz poprodukcyjnym (65 lat i więcej). Inne kryterium dzieli ludność na zawodowo czynną (aktywną), czyli w wieku produkcyjnym, pracującą i poszukującą pracy oraz ludność zawodowo bierną. Kraje rozwinięte gospodarczo odznaczają się wyższym udziałem ludności zawodowo czynnej oraz ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym niż kraje słabo rozwinięte. Np. w 1990 roku Etiopia i Szwecja charakteryzowały się następującym udziałem grup wiekowych:



Etiopia Szwecja
0-19 lat ok. 59.6 % 24.7%
20-64 lata 37.0 % 57.9%
65 i więcej lat 3.4 % 17.4%

Struktura zatrudnienia zmienia się wraz z rozwojem gospodarczym. W krajach słabo rozwiniętych większość ludności pracuje w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, czyli w I sektorze gospodarki. Rozwój przemysłu powoduje odpływ ludności z rolnictwa do przemysłu, czyli sektora II. W miarę postępującego rozwoju kraju mechanizacja i automatyzacja ogranicza zatrudnienie w rolnictwie, a także w przemyśle oraz sprzyja rozwojowi usług, które stanowią sektor III. Rozwój sektora III wiąże się z rosnącym zapotrzebowaniem zamożniejszych społeczeństw na usługi handlowe, medyczne, edukacyjne, turystyczne, bankowe oraz produkcyjne związane z obsługą przedsiębiorstw. Wzrost zatrudnienia w sektorze III rozwiniętych społeczeństw związany jest także ze wzrostem złożoności ich gospodarek oraz z małą podatnością na automatyzację większości usług.