Skupiska polonijne

Polonia- początkowo przez Polonię rozumiano całość polskiej grupy emigrującej poza obszar ziem polskich (i jej potomków), w tym również autochtoniczne skupiska polskie zamieszkujące w krajach ościennych (mniejszości narodowe).
W węższym rozumieniu Polonia to jedynie Polacy i osoby pochodzenia polskiego, które zachowały poczucie związków z polską kulturą. Termin używany już w XIX w., w okresie masowej emigracji z ziem polskich. Inaczej, Polonia to polskie grupy etniczne i mniejszości narodowe zamieszkałe poza terenem ziem etnicznie polskich i terenem państwa polskiego.
Przed 1914 z trzech zaborów wyemigrowało 5 mln osób, z czego powróciło do kraju ok. 1,5 mln. W latach 1918-1939 wyemigrowało ponad 2,1 mln osób, w latach 1955-1980 ok. 600 tys. osób.
Ustalenie liczebności Polonii w poszczególnych krajach jest niezwykle trudne z uwagi na rozmaite kryteria przyjmowane w statystykach państw osiedlenia.

Stany Zjednoczone

Największe skupiska polonijne znajdują się w Stanach Zjednoczonych: początki masowej emigracji (ze Śląska) miały miejsce w 2. połowie XIX w. (1854), przed 1914 wyjechało do USA 2,25-3 mln osób, część z nich (z zaborów austriackiego i rosyjskiego) powracała na ziemie polskie (reemigracja).
Emigrację wstrzymało restrykcyjne ustawodawstwo imigracyjne w USA (1921, 1924), stąd w latach 1919-1939 emigrowało tylko ok. 125 tys. osób. Przybysze osiedlali się głównie we wschodnich i środkowowschodnich stanach, pracując przede wszystkim w przemyśle stalowym, tekstylnym, samochodowym, w górnictwie (Pensylwania). Powstały także niewielkie skupiska farmerskie (Wisconsin, Connecticut).
W miejscach osiedlenia emigranci tworzyli polskie kościoły i parafie spełniające religijne, narodowe i kulturalne funkcje - w 1880 było w USA ok. 75 polskich parafii, 1890 ok. 170, 1900 ok. 330, 1910 ponad 500. W 1907 konsekrowano pierwszego biskupa sufragana polskiego pochodzenia.

W parafiach dochodziło do rozmaitych rozłamów i konfliktów wewnętrznych, a także sporów z hierarchią kościelną. Niektóre z nich wyłamywały się ze struktury Kościoła katolickiego. W 1897 powstała niezależna parafia księdza F. Hodura w Scranton (Pensylwania), która następnie, łącząc się z innymi podobnymi parafiami, dała początek Polskiemu Narodowemu Kościołowi Katolickiemu w Ameryce (PNKK).

Pierwszy synod PNKK (1904) wybrał na biskupa księdza Hodura. PNKK posiada własną organizację ubezpieczeniową (Polska Narodowa Spójnia utworzona 1908) i prasę (tygodniki Straż, Rola Boża). W 1939 liczył 190 tys. członków w 146 parafiach.

Kościół rozszerzył działalność także na teren Polski, Kanady, Brazylii, w końcu lat 70. posiadał 250 parafii. W latach 70. XIX w. pojawiły się pierwsze inicjatywy łączenia stowarzyszeń lokalnych w ponadlokalne.
1874 w Chicago powstała organizacja ubezpieczeniowa skupiająca wyłącznie katolików - Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, 1880 świecka organizacja ubezpieczeniowa i samopomocowa - Związek Narodowy Polski (ZNP, z centralą w Chicago), popierający także starania Polski o odzyskanie niepodległości.
1887 utworzono Związek Sokołów Polskich, w 1898 Związek Polek w Ameryce, także w Chicago, wydający tygodnik Głos Polek.
Najstarsze pisma Polonii amerykańskiej to Echo z Polski (1863-1864) i Orzeł Polski (1870). W początku XX w. nakład licznych pism reprezentujących wszystkie polityczne i społeczne nurty Polonii wynosił 200 tys. egzemplarzy (najważniejsze: Dziennik Związkowy, Zgoda, Dziennik Chicagoski, Wiara i Ojczyzna, Naród Polski, Gazeta Polska w Chicago, Dziennik Ludowy, Robotnik Polski).
Największy i najpopularniejszy w XIX i XX w. tygodnik to Ameryka Echo (wydawca A.A. Paryski). W 1934 odnotowano największą liczbę pism polonijnych (147 w języku polskim i 24 w angielskim).

Rozwijało się szkolnictwo przyparafialne (pierwsza szkoła powstała w 1858), w którym nauczały zakonnice (felicjanki, franciszkanki i in.). W 1946 działało ok. 587 szkół. W 1886 otwarto w Detroit Polskie Seminarium Duchowne Św. Cyryla i Metodego - przeniesione w 1909 do Orchard Lake istnieje do dziś (podobnie jak inne szkoły i zakłady naukowe).

W 1912 powstała świecka uczelnia Kolegium ZNP w Cambridge Springs, Pensylwania. W Nowym Jorku w 1925 powołano Fundację Kościuszkowską (inicjator S. Mierzwa), uczestniczącą do dziś w wymianie naukowej i artystycznej pomiędzy USA i Polską.

W 1937 w Chicago utworzono Muzeum i Archiwum Polskie (M. Haiman), gromadzące pamiątki polskie i polonijne. Polonia amerykańska akcentowała kwestię niepodległości Polski (budując np. pomniki K. Pułaskiego i T. Kościuszki w Waszyngtonie, Chicago, Cleveland, Milwaukee).
Wysiłki polityczne i materialne na rzecz odbudowy niepodległości kraju w czasie I wojny światowej podejmowała najpierw orientacja propiłsudczykowska (Komitet Obrony Narodowej, utworzony 1912) oraz proaliancki Polski Centralny Komitet Ratunkowy (utworzony 1914) i jego Wydział Narodowy (utworzony 1916), dużą rolę odegrał I.J. Paderewski.

Od 1917 prowadzono rekrutację do Armii Polskiej we Francji (ponad 20 tys. ochotników, dowódca - J. Haller). Po I wojnie światowej, w latach 20. zjazdy organizacji polonijnych (kongresy i sejmy wychodźstwa) postanowiły koncentrować się na życiu Polonii w USA i aktywniej uczestniczyć w życiu tego kraju.
Polonia nie włączyła się w prace Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy (1929) ani Światowego Związku Polaków z Zagranicy (Światpol, 1934). W 2. połowie lat 30. Polonia uczestniczyła w ruchu związkowym (Kongres Organizacji Przemysłowych, S. Nowak, L. Krzycki) i strajkowym.

W czasie II wojny światowej Polonia angażowała się, choć mało skutecznie, w walkę o granice Polski. W maju 1944 powołano Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA), w którego skład weszła większość polonijnych organizacji (prezes K. Rozmarek, obecnie E. Moskal).
KPA jest najbardziej wpływową grupą politycznego nacisku na władze w Waszyngtonie i inicjatorem wielu politycznych i charytatywnych akcji na rzecz Polski. W czasie i bezpośrednio po II wojnie światowej przybyło do USA ok. 165 tys. uchodźców, później, w latach 1951-1989, następne 180 tys.
W spisie ludności USA z 1980 pochodzenie polskie podało 8,2 mln osób. Powojenna Polonia stworzyła wiele nowych instytucji i organizacji, np. Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, wydawała nowe tytuły prasowe (np. Nowy Dziennik w Nowym Jorku).
W latach 80. nowa fala przybyszów utworzyła nowe organizacje, dzienniki, zorganizowała stacje radiowe i telewizyjne. Placówki naukowe Polonii w USA to: Polski Instytut Naukowy w Ameryce (założony 1942 przez polskich uczonych na emigracji - O. Haleckiego, R. Tauberschlaga, W. Lednickiego, siedziba w Nowym Jorku), który posiada bibliotekę, prowadzi działalność organizacyjną i wydawniczą (Polish Review).



Kanada

Masową emigrację z ziem polskich do Kanady zapoczątkowali Kaszubi osiedlając się 1855 w prowincji Ontario. Do 1890 napłynęło 20 tys. osób z ziem polskich, do 1914 ok. 100 tys. imigrantów, w latach 1918-1939 przybyło 140 tys. osób, głównie chłopów.

Po 1939 pojawiła się nowa fala przybyszów wojennych (do 1956 ok. 60 tys. byłych żołnierzy, osób wykształconych). Spis ludności z 1991 podał, że 272 800 osób identyfikuje się głównie z grupą polską, szacunki mówią natomiast o ok. 600 tys. osób.

Największe skupiska miejskie: Toronto, Winnipeg, Montreal. W Kanadzie działa ok. 300 polskich organizacji, parafii, towarzystw, największa organizacja ubezpieczeniowa i kulturalno-oświatowa - Związek Polaków w Kanadzie (ZPK, utworzony 1924), także Związek Narodowy Polski w Kanadzie (utworzony 1929, Toronto).

Aktualnie największe i najbardziej aktywne wśród nich to Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, oraz Stowarzyszenie Techników Polskich w Kanadzie. Przy parafiach istnieją sobotnie szkoły języka polskiego.
Działającą przy ZPK Radę Edukacyjną w 1970 przekształcono w Fundację Reymonta, która oferuje pomoc studentom polskiego pochodzenia i popiera akcje oświatową w Kanadzie. Kanadyjsko-Polski Instytut Badawczy w Toronto (utworzony w 1956) prowadzi działalność dokumentacyjną i publikuje studia badawcze. Działa Polski Instytut Naukowy w Kanadzie (Montreal, utworzony w 1943).
W latach 1904-1971 zarejestrowano 122 tytuły prasowe, najważniejsze z nich to: Gazeta Katolicka (Winnipeg, 1908-1950), Związkowiec (organ ZPK, utworzony 1933), Głos Polski-Gazeta Polska (Toronto, 1950), Echo (Toronto), Czas (Winnipeg, utworzony 1915). Najnowsza emigracja po 1980 utworzyła szereg innych organizacji, wydaje nowe tytuły prasowe.


ZSRR, Ukraina, Białoruś, Litwa, Rosja

Grupa polska na tych terenach to rezultat zarówno wcześniejszego, jak i XIX- oraz XX-wiecznego osadnictwa, napływu ludności w poszukiwaniu pracy, wreszcie deportacji i zsyłek (ok. 400 tys. osób). W początkach XX w. na powyższym obszarze mieszkało w sumie ok. 2,8 mln osób polskiego pochodzenia.
Przed I wojną światową ukazywało się w Rosji 212 pism (np. Kraj, 1882-1909, E. Piltza i W. Spasowskiego). Szkolnictwo było słabo rozwinięte. Po wojnie w niepodległej Litwie aktywność Polaków była ograniczana, istniało Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe Pochodnia (utworzone 1924) i szkoły.

W ZSRR wg spisu 1926 zamieszkiwało 790 tys. Polaków. Po 17 IX 1939 społeczność polską w ZSRR ocenia się na 7 mln osób. Na obszarach przyłączonych przystąpiono do represji, deportacji ( okupacja radziecka, Katyń).
Po wyjazdach z lat 1942-1959 (ok. 2 mln osób) liczebność Polonii wykazywała tendencję spadkową (na co wpływ miała dyskryminacja, asymilacja, ukrainizacja, białorutenizacja, sowietyzacja). W 1989 spis powszechny notował ok. 1,2 mln osób narodowości polskiej, szacunki mówią jednak o 2,5 mln (najwięcej - 80% - na Białorusi, Ukrainie, Litwie).

Na Litwie w 1991 mieszkało ok. 250-300 tys. Polaków (głównie w Wilnie i rejonach: wileńskim, solecznickim, święciańskim, trockim). W byłym ZSRR polskojęzyczne szkolnictwo istniało jedynie na Litwie, tam też ukazywało się jedyne pismo Czerwony Sztandar (od 1953). Od 1988 pojawiają się pierwsze stowarzyszenia i związki kulturalne oraz oświatowe (Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polaków na Litwie), także tytuły prasowe - Kurier Wileński (1989).
Od 1992 działa Związek Polaków na Litwie, powstaje amatorski ruch teatralny, śpiewaczy, szkolnictwo (1990 - 34 szkoły polskie), w wyborach samorządowych udział bierze Akcja Wyborcza Polaków na Litwie.

Na Białorusi mieszka ponad 400 tys. Polaków (okręgi: woronowski, lidzki, wołkowyski, stołpecki), głównie we wsiach. Ukazują się: Głos znad Niemna, Ziemia Lidzka (organ powstałego w 1990 Związku Polaków na Białorusi).
Na Ukrainie w latach 80. mieszkało ok. 220 tys. Polaków (obwody: Lwów, Żytomierz, Tarnopol, Chmielnickij). Działa Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej (1988), Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe na Ukrainie (utworzone 1990), Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie (1992). Wychodzi Gazeta Lwowska.

Francja

Początki emigracji sięgają XVIII w. Nie licząc osób polskiego pochodzenia z fali Wielkiej Emigracji, emigracja masowa przed I wojną światową była nieliczna (25 tys. osób, często czasowo zatrudnionych w rolnictwie i przemyśle). Pierwszą organizacją polską było Koło Pomocy (1910).

Francja była centrum polskiej aktywności politycznej w czasie I wojny światowej ( Komitet Narodowy Polski, Armia Polska we Francji). Po I wojnie światowej napłynęli tu Polacy z Zagłębia Ruhry (ok. 100 tys.) i z Polski (konwencja emigracyjna pomiędzy Polską i Francją w 1919, ok. 600 tys. osób). Istniało wówczas ok. 140 stowarzyszeń, 50 ponadlokalnych, w latach 1924-1940 ukazywało się ok. 150 czasopism, np.: Wiarus Polski (1924, J. Brejski), Narodowiec (1924, M. Kwiatkowski).

Polonia francuska brała aktywny udział w akcjach strajkowych i działała we francuskich związkach zawodowych - od 1936 istniała sekcja polska Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT), a w 1938 przystąpił do niej Związek Robotników Polskich (utworzony 1924). W czasie II wojny światowej liczba Polonii powiększyła się o 100 tys. robotników przemysłowych i uchodźców oraz zdemobilizowanych żołnierzy. Jednocześnie po wojnie ok. 72 tys. repatriowało się do Polski. Kolejne grupy emigrantów politycznych napłynęły po 1968 i 1980.
Szacuje się, że we Francji żyje ok. 900 tys. osób polskiego pochodzenia. Istnieje ok. 2 tys. organizacji polonijnych, nadrzędną wśród nich jest Kongres Polonii Francuskiej (utworzony 1949), działa także Wspólnota Francusko-Polska (utworzona 1976).
Po II wojnie światowej powstały również nowe ośrodki kulturalno-patriotyczne, głównie w Paryżu: Instytut Literacki, wydawnictwa: miesięcznik Kultura ( J. Giedroyć), Zeszyty Historyczne, wydawnictwo Libella (1956), ośrodek wydawniczy księży pallotynów Editions du Dialogue.
Niemcy


Ekonomiczna emigracja rozpoczęła się od 1871 - przed I wojną światową skupiała się głównie w Zagłębiu Ruhry (500 tys.), Berlinie (100 tys.) i na innych terenach (150 tys.). Pod koniec wieku powstały towarzystwa narodowe, oświatowe (P. Wawrzyniak, F. Liss), rzemieślnicze, polskie związki zawodowe (Zjednoczenie Zawodowe Polskie w Ruhr, 1902, liczące przed II wojną światową 75 tys. członków).
W latach 20. Polonia w Niemczech liczyła 200 tys. osób. Działalność narodową, kulturalną i szkolną prowadził Związek Polaków w Niemczech (utworzony 1922, jego Centralą Prasową kierował E. Osmańczyk). Najważniejsze pisma: Gazeta Polska w Berlinie (1890), Gazeta Robotnicza (1891), Wiarus Polski (1891, F. Liss), Dziennik Berliński (1897).

W czasie II wojny światowej w Niemczech znalazło się ok. 2,5 mln Polaków (stara Polonia, przymusowo przesiedleni, robotnicy przymusowi, przymusowo wcielani do armii itp.). Po wojnie przebywało tam ok. 400 tys. Polaków, oprócz tego 1,2 mln wysiedlonych i przesiedleńców, przymusowych robotników itp. (większość przeniosła się później do innych krajów - USA, Australii, Kanady).
W latach powojennych wyjechało na stałe do Niemiec ok. 800 tys. osób. Ogólna liczba Polaków w Niemczech szacowana jest na ok. 1 mln osób. Działające po wojnie w Niemczech największe i najważniejsze organizacje to: Zjednoczenie Polskie w Niemczech, Związek Polaków Zgoda (utworzona 1953) oraz Stowarzyszenie Polskich Kombatantów i Polska Macierz Szkolna. W latach 1939-1964 ukazywało się 400 czasopism.

Brazylia

Emigracja z ziem polskich zaczęła się w latach 60. XIX w. "ojcem osadnictwa polskiego" w Brazylii jest S. Woś-Saporski, który w 1869 wraz z 16 rodzinami z Górnego Śląska osiedlił się w Paranie. "Gorączka emigracyjna" do Brazylii nastąpiła w latach 1890-1891 i 1910, obejmując w sumie 115 tys. osób, które osiadły w stanach: Paran, Santa Catarina, Rio Grande do Sul.

W latach 1919-1939 przybyło tu dalszych 40 tys. emigrantów, którzy jak poprzednicy osiedli głównie na roli. W latach 1920-1939 ukazywało się ok. 30 pism, spośród których najważniejsze to: Gazeta Polska w Brazylii (1892-1937), Polak w Brazylii (1904, K. Warchałowski), Lud (od 1937).
Pierwsze towarzystwa utworzono w 1890: Towarzystwo Polskie im. Tadeusza Kościuszki oraz Zgoda. Późniejsze to m.in.: Towarzystwo Polskie w São Paulo, łączące istniejący wcześniej (1922) Centralny Związek Polaków i União Juventus. W 1937 było 179 szkół.

W tymże roku rozwój życia narodowego zahamowała polityka ograniczająca nieportugalskojęzyczną działalność kulturalną i edukacyjną. W latach II wojny światowej i po jej zakończeniu przybyła do Brazylii grupa ok. 9 tys. uchodźców (m.in. J. Tuwim). Dzisiejsza wielkość Polonii szacowana jest na ok. 400-450 tys., szacunki maksymalne podają do 800 tys. osób.


Argentyna

To drugie co do wielkości skupisko Polonii w Ameryce Łacińskiej. Masowa emigracja chłopska rozpoczęła się w latach 90. XIX w., głównie do prowincji Misiones (pierwsza osada założona w Apóstoles).

Do 1914 wyjechało z ziem polskich, głównie z zaboru rosyjskiego, 31,5 tys. osób, a w latach 1918-1939 ok. 120-150 tys. (stany Misiones, Buenos Aires, w tej liczbie część osób przyjechała z Brazylii). Emigranci zatrudniani byli głównie jako robotnicy rolni lub robotnicy.
Pierwsze organizacje powstały w Buenos Aires - Towarzystwo Demokratyczne Polskie (1890), Polsko-Katolickie Towarzystwo im. Króla Jana Sobieskiego (1906 lub 1909), później inne jak: Równość, Wolna Polska (1918), Towarzystwo Dom Polski (1926), towarzystwo Jedność (1928), wreszcie Związek Polaków w Argentynie (1929).

W Misiones pierwsze szkoły polskie powstały w 1904. W czasie II wojny światowej miała miejsce imigracja inteligencka (np. W. Gombrowicz). Po wojnie przybyło do Argentyny ok. 20 tys. żołnierzy AK i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, tworząc organizacje kombatanckie, inspirując bogatą działalność kulturalno-artystyczną (Biblioteka Polska im. I. Domeyki).
Obecnie większość organizacji skupiona jest w Związku Polaków w Argentynie. Wielkość Polonii szacuje się na ok. 170 tys.

Wielka Brytania

Do II wojny światowej skupiska polskie były nieliczne (Wielka Emigracja). Obecna Polonia w Wielkiej Brytanii wywodzi się przede wszystkim z czasów po II wojnie światowej. Podczas wojny główne skupisko polskich żołnierzy sił lądowych, lotniczych i morskich.

W 1945 w sumie Polonia angielska liczyła ok. 250 tys. osób - emigrantów politycznych związanych z emigracyjnym rządem polskim i Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie. W 1951 wyjechało ok. 160 tys. osób, aktualnie mieszka w Wielkiej Brytanii 150-170 tys. Działały tu władze RP (prezydent do 1991), Rada Narodowa RP, Skarb Narodowy, partie polityczne.

Po wojnie aktywnych było 70 organizacji ponadlokalnych skupionych w Radzie Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii (1947). Stowarzyszenie Polskich Kombatantów (utworzone 1946) stanowi centralę światową tej organizacji.
Działa Polskie Stowarzyszenie Katolickie. Kontynuują działalność przedwojenny Związek Harcerstwa Polskiego, Światpol. Powołano liczne instytucje zawodowe, naukowe, oświatowo-kulturalne i społeczne: w Londynie Polski Ośrodek Naukowy (1939-1964), Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie (1950), Polskie Towarzystwo Historyczne, Polski Uniwersytet na Obczyźnie (1949), Bibliotekę Polską (1942), Instytut Polski i Muzeum Generała Sikorskiego (1945), Instytut Józefa Piłsudskiego (1947), Polską Macierz Szkolną (1953), Polską Fundację Kultury (1963).
Również w Londynie działa Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny (1964), którego budynek mieści większość siedzib polskich organizacji.

Australia

Nieliczni uchodźcy popowstaniowi trafiali do Australii w latach 30. XIX w. (m.in. L. i F. Platerowie) oraz po Wiośnie Ludów (w czasie gorączki złota).
W latach 50. XIX w. Polacy z Wielkopolski i Śląska utworzyli wraz z Niemcami pierwszą osadę Polish Hill River. Liczniejszy napływ Polaków nastąpił po II wojnie światowej - ok. 60 tys., następnie po 1956 (także z Wielkiej Brytanii, w tej grupie profesor J. Zubrzycki, współtwórca polityki wielokulturowości w Australii) i przede wszystkim po 1980 - ok. 25 tys. osób.

W końcu lat 80. w Australii mieszkało ok. 130-180 tys. osób polskiego pochodzenia, skupionych głównie w Melbourne, Sydney, Adelaide, Perth, Brisbane. Najważniejsze ogólnokrajowe organizacje skupione są w Radzie Naczelnej Polskich Organizacji w Australii (wśród nich Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Komisja Oświatowa, Zjednoczenie Polek, Związek Harcerstwa Polskiego).

Austria

W czasie zaborów emigracje miały charakter wewnątrzkrajowy. Polacy przebywali głównie w Wiedniu, zwłaszcza liczni politycy (np. A. Gołuchowski), a także w Linzu, Grazu, Innsbrucku, Loeben. W 1864 powstało Polskie Akademickie Stowarzyszenie Ognisko (działające do 1951), w 1892 Stowarzyszenie Siła, w 1894 Stowarzyszenie Polskie Strzecha (później Związek Polaków w Austrii Strzecha).
W 1934 rozproszona Polonia liczyła ok. 25 tys. osób. Bezpośrednio po II wojnie światowej w Austrii znajdowało się ok. 350 tys. Polaków (robotników przymusowych, więźniów itp.). W latach 1945-1948 większość z nich opuściła Austrię. W latach 1956-1989 przybyło ok. 50 tys. osób.
Liczbę Polonii szacuje się aktualnie na 30 tys. Istnieje ok. 20 stowarzyszeń, największe z nich to Strzecha.

Czechy i Słowacja

Polacy w Czechach to przede wszystkim autochtoniczna ludność w zachodniej części Śląska Cieszyńskiego oraz w dwóch miastach: Karwina i Frydek-Mistek (skupisko o genezie imigracyjnej z końca XIX w.).

W okresie międzywojennym liczne były organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe, szkolne, spółdzielcze i in. W Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim funkcjnowały: Polski Związek Szkolny (1920), Związek Polski na Morawach (1930), Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, Związek Polaków w Czechosłowacji (1938).
Po II wojnie światowej działał w Czechosłowacji Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (utworzony 1947), życie organizacyjne jednak zanikało, odrodziło się po 1990. W 1991 w Republice Czeskiej Polonia liczyła 61 tys. osób, w Republice Słowackiej liczbę Polaków szacuje się na 30-40 tys.


Zjazdy i walki skupisk polonijnych

W XVIII i 1. połowie XIX w. Polacy zamieszkujący Europę, Amerykę Północną i Południową walczyli o niepodległość wielu państw, m.in. Stanów Zjednoczonych, Brazylii, Argentyny, Boliwii i Peru, uczestniczyli w wydarzeniach Wiosny Ludów, Komuny Paryskiej, rewolucji i wojny domowej w Rosji (1917-1920), bili się na różnych frontach obu wojen światowych.
Polonia i Polacy na przestrzeni dziejów w różnorodny sposób organizowali w swoich krajach zamieszkania pomoc moralną, materialną i wojskową dla kraju ojczystego. Po II wojnie światowej łączność Polonii z krajem została prawie całkowicie przerwana na skutek tzw. "zimnej wojny".

Po 1956 nawiązano ponownie kontakty (powstało Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną Polonia), ożywione w latach 70. - rozwinęła się współpraca ekonomiczno-handlowa (powstały firmy polonijne). Polonia wspomagała m.in. budowę Szkół Tysiąclecia, odbudowę Zamku Królewskiego w Warszawie, budowę Centrum Zdrowia Dziecka. W latach 90. nastąpił pełny rozwój stosunków Polonii z krajem i zmiana ich charakteru.

1990 powstało stowarzyszenie Wspólnota Polska. 1992 obradował w Krakowie pierwszy po II wojnie światowej Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy, na którym poruszano problemy współpracy z Polonią, pomocy dla Polaków ze Wschodu, a także zaapelowano o zagwarantowanie praw mniejszościom polskim w krajach postkomunistycznych.

W czerwcu 1996 w Krakowie odbył się I Zjazd Przedstawicieli Domów Polskich i Domów Polonii, w którym uczestniczyło ponad 40 przedstawicieli z 17 krajów, dyskutując na temat kondycji i roli Domów Polskich, będących "małymi ojczyznami" dla Polaków mieszkających poza granicami kraju. Zjazdowi towarzyszyła wystawa W 60. rocznicę deportacji ludności polskiej do Kazachstanu w krakowskim Domu Polonii.

Również w czerwcu 1996 obradowała w Warszawie II Światowa Konferencja Gospodarcza Polonii, podczas której utworzono Ośrodek Informacji Gospodarczej, dysponujący, dla potrzeb interesów zagranicznych, ofertami gospodarczymi ze wszystkich województw w Polsce. Jego zadaniem ma być także prowadzenie badań marketingowych oraz świadczenie usług prawniczych, księgowych i poligraficznych.