Gotyk w Krakowie

Ratusz
Wieża ratuszowa jest ocalałą częścią gotyckiego ratusza z przełomu XIII/XIV wieku, zburzonego z początkiem XIX wieku. W jego rozległych podziemiach, które zachowały się do naszych czasów, mieściła się izba tortur, a także popularna, choć nie ciesząca się w mieście dobrą opinią piwiarnia i gospoda. Wieża ratuszowa - potężna i smukła zarazem - gotycka budowla - ukończona została w 1383 roku. Zbudowana z cegły i ozdobiona z trzech stron okładziną z kamienia tworzącego piękny gotycki ornament, nakryta jest trzecim już hełmem, barokowym z 1783 roku. Pierwszy, gotycki podobny był do hełmu wyższej wieży Mariackiej, lecz spłonął w XVI wieku, podobnie jak drugi, który spalił się w XVIII wieku wraz z zegarem kunsztownej norymberskiej roboty. Warto zwrócić uwagę na piękne późnogotyckie portale i oryginalne XIV-wieczne kamienie maszkary w narożach na wysokości I piętra. Po starannej restauracji wieży, zakończonej w 1960 roku, przekazano ją Muzeum Historycznemu miasta Krakowa. Wnętrza średniowiecznej budowli udostępnione są do zwiedzania w sezonie letnim. Piękna gotycka izba na parterze była dawniej skarbcem ratuszowym. Strome kamienne schody prowadzą na I piętro do wspaniałej sali, w której obradowali ongiś rajcy miejscy; z okien izby na najwyższej kondygnacji, gdzie niegdyś więziono skazańców, roztacza się piękny widok na Rynek krakowski.

Kościół Mariacki
Pierwsza wzmianka na temat Kościoła Mariackiego pochodzi z 1222 roku, mówi ona o założeniu kościoła przez biskupa Iwo Odworąża. Przedlokacyjne istnienie kościoła potwierdzają badania archeologiczne - odnotowują one istnienie pozostałości romańskiego kościoła poniżej posadzki dzisiejszego kościoła. Świątynia romańska została zniszczona podczas najazdów tatarskich w 1241 i 1259 roku. Po zniszczeniach świątynia została odbudowana w stylu gotyckim, w postaci trójnawowej ceglanej budowli halowej - ukończona została w 1320 roku. W połowie XIV wieku rozpoczęła się przebudowa świątyni, finansowana przez bogatego kupca Mikołaja Wierzynka. Powstało wtedy okazałe gotyckie prezbiterium, ukończone w 1365. W 1392 roku postanowiono przebudować wczesnogotycką halę na bazylikę - przebudowę ukończono w 1397 roku. W latach 1435 - 1446 wybudowano boczne kaplice. W pierwszej połowie XVIII wieku dokonano barokizacji kościoła pod kierunkiem Franciszka Placidiego. Pod koniec XIX przystąpiono do renowacji kościoła, przywracając mu wystrój gotycki. Pracami kierował Tadeusz Stryjeński, polichromię wykonał Jan Matejko, przybyły witraże autorstwa Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Tadeusza Dmochowskiego.
Kościół Mariacki posiada dwie nierówne wieże. Wyższa, o wysokości 81 metrów zwieńczona jest późnogotyckim hełmem wykonanym w 1478 roku przez Macieja Heringka oraz posiada złoconą koronę ufundowana przez Piotra Antoniego Pestalocciego w 1666 roku. Od średniowiecza wieża należy do miasta, wykorzystywana była w roli strażnicy bądź hejnalicy. Do dzisiejszego dnia o każdej pełnej godzinie można wysłuchać z niej hejnału. Niższa (69 m.) wieża pełni rolę dzwonnicy, posiada hełm z końca XVI wieku. Znajduje się w niej dzwon "Półzygmunt", pochodzący z 1438 roku.
Najważniejszym elementem wnętrza kościoła jest ołtarz Wita Stwo-sza. Ołtarz powstał na miejscu poprzedniego, XIV-wiecznego, zniszczonego w 1442 roku zawalonym sklepieniem prezbiterium. Praca Stwosza przy ołta-rzu trwała 12 lat, ukończona została w 1489 roku. Ołtarz powstał w formie gotyckiego pentaptyku (11 x 13 m.), złożonego z predelli, szafy środkowej, dwóch skrzydeł nieruchomych i dwóch służących do zamykania szafy. Rzeź-by w ołtarzu zostały wykonane w drewnie lipowym. Centralna część ołtarza przedstawia zaśnięcie
Najświętszej Marii Panny, w otoczeniu Apostołów. Nad sceną Zaśnięcia ukazano motyw Wniebowzięcia. Ponad szafą można ujrzeć baldachim, przedstawiający koronację Matki Boskiej. Otwarte drzwi ołtarza przedstawiają sześć radości Marii: Zwiastowanie, Narodzenie, Hołd Trzech Króli, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świę-tego. Zamknięte drzwi pokazują sceny biblijne: Spotkanie Joachima z Marią w Złotej Bramie, Narodziny Marii, Ofiarowanie Marii, Ofiarowanie Jezusa, Jezus w świątyni, Ogrojec, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Złożenie do grobu, Chrystus w otchłani, Trzy Marie u grobu, Jezus ukazujący się Marii Magdalenie. Ołtarz w czasie drugiej wojny światowej został wywieziony przez Niemców do Norymbergi, po rewindykacji znajdował się na Wawelu, skąd w 1957 roku trafił do Kościoła Mariackiego.

Katedra na Wawelu
Katedra na Wawelu, koronacyjny kościół królów polskich, skarbnica bezcennych dzieł sztuki i narodowych pamiątek, od wieków uważana jest za najdostojniejszą polską swiątynię. W jej podziemiach spoczywają prochy królów polskich i członków ich rodzin, wieszczów i wielu zasłużonych. Obecny kościół katedralny p.w. ŚŚ: Stanisława bpa i Wacława jest trzecim z rzędu na tym miejscu. Dzieje dwóch wcześniejszych budowli rysują się niejasno. Są wciąż przedmiotem badań i żywych dyskusji naukowych. Pierwszą, przedromańską katedrę Św. Wacława, wzniesiono z początkiem XI wieku w związku z utworzeniem diecezji krakowskiej po spotkaniu Bolesława Chrobrego z cesarzem Ottonem III w Gnieźnie w tysięcznym roku. Losy kilkudziesięciu lat jej istnienia nie są bliżej znane. Następna katedrę, romańską, zaczęto budować w końcu XI wieku, za panowania Władysława Hermana, a ukończono za panowania jego syna Bolesława Krzywoustego. Jej poświęcenie odbyło się w 1142 roku. Ta bazylika trzynawowa, o dwóch chórach, z wieżami, przerastała rozmiarami swą poprzedniczkę i należała do najwybitniejszych dzieł architektury romańskiej w Polsce. Do dziś przetrwały po niej: krypta św. Leonarda, dolna część wieży Srebrnych Dzwonów oraz przyziemie wieży Zegarowej.
Około roku 1320 z inicjatywy Władysława Łokietka biskup Nanker przystąpił do wznoszenia trzeciej z kolei, gotyckiej katedry. Budowlę rozpoczęto od kaplicy św. Małgorzaty (obecnie zakrystia). Prezbiterium było gotowe w roku 1346, a w roku 1364 dokonano uroczystego poświęcenia całego kościoła. Katedra ukończona z funduszów biskupów Jana Grota i Bodzanty, to bazylika trzynawowa z transeptem, z obejściem wokół prostokątnie zamkniętego prezbiterium, otoczona wieńcem kaplic. Budowla ta miała w polskiej architekturze gotyckiej rewolucyjny wydźwięk, inaugurowała najwspanialszy okres rozwoju architektury sakralnej w średniowiecznej Polsce. Jej wygląd w ciągu następnych stuleci ulegał zmianom. Królowie, magnaci i biskupi przebudowywali dawne i wznosili nowe kaplice z przeznaczeniem na mauzolea, wyposażali wnętrze w cenne dzieła sztuki. W drugiej połowie XII wieku podniesiono północne skrzydło obejścia do wysokości prezbiterium, zaś w latach 1713 - 1715 z polecenia biskupa Kazimierza Łubieńskiego podwyższono dwa pozostałe skrzydła. W XIX wieku katedra była wielokrotnie przerabiana w różnych partiach. Gruntownej restauracji dokonano ze składek społecznych w latach 1895 - 1910 za biskupa Albina Dunajeskiego i kardynała Jana Puzyny.
Dzieje katedry nie ograniczają się tylko do historii jej architektury i wyposażenia. Już w XI wieku zaczęła odgrywać rolę ośrodka oświaty dzięki swej bogatej bibliotece, a później szkole katedralnej. Od czasu kanonizacji biskupa Stanisława Szczepanowskiego w 1253 roku katedra stała się miejscem kultu świętego, do którego grobu jako pierwszy koronowany pielgrzym przybył w 1270 roku król węgierski Stefan.
W roku 1320 odbyła się w katedrze pierwsza historycznie udokumentowana koronacja - Władysława Łokietka i jego żony. Od czasów Łokietka katedra krakowska stała się najdostojniejszą polską świątynią. Oprócz koronacji odbywały się tutaj ważne uroczystości koscielno-dworskie, jak zaślubiny, chrzciny, pogrzeby królów i członków ich rodzin. Bogate życie kościelne trwało tu nawet w okresie zmierzchu znaczenia Krakowa i Wawelu w XVII i XVIII wieku, zakłócone jedynie wypadkami wojennymi, z których najpoważniejsze to najazdy szwedzkie i w latach 1655 i 1702 połączone ze splądrowaniem i rabunkiem części wyposażenia. Ominęła katedrę dewastacyjna działalność na Wawelu zaborców w XIX wieku, mimo że planowano zamienienie jej na kościół garnizonowy i przeniesienie grobów królewskich do kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła. W okresie niewoli narodowej świątynia odgrywała niezwykle ważną rolę ideową: jako nekropola władców polskich przypominała czasy dawnej świetności państwa, przyczyniając się do podtrzymania ducha narodowego. Obrano ją też wtedy na miejsce wiecznego spoczynku bohaterów walk niepodległościowych - księcia Józefa Poniatowskiego (1817) i Tadeusza Kościuszki (1818). W podziemiach katedry spoczęły później rownież sprowadzone z Francji prochy polskich wieszczów - Adama Mickiewicza (1890) i Juliusza Słowackiego (1927).
Zewnętrznej bryle katedry brak wprawdzie przejrzystości stylowej, w zamian jej walorem jest niezwykła malowniczość. Wysmukłe wieże, łamana linia dachów i kopuł kaplic, różnorodność materiału budowlanego - tworzą osobliwy, jedyny w swoim rodzaju zespół architektoniczny, do którego trudno byłoby znaleźć analogię.
Od strony miasteczka wawelskiego roztacza się widok na południową stronę katedry. Główny akcent artystyczny stanowi nakryta złoconą kopułą kaplica Zygmuntowska, wzniesiona przez florenckiego artystę Bartłomieja Berrecciego dla króla Zygmunta Augusta w latach 1518 - 1534, najpiękniejszy w Polsce zabytek renesansowej architektury. Kopuła została pokryta złotą łuską na zlecenie królowej Anny Jagiellonki. Obok stoi bliźniaczo podobna z zewnątrz do Zygmuntowskiej, choć ponad sto lat późniejsza kaplica Wazów. Między tymi kaplicami znajduje się południowe pierwotnie główne wejście do katedry, przez które prowadzono królów na koronację. Z kaplica Wazów sąsiaduje wieża Srebrnych Dzwonów (Wikaryjska) - pozostałość po drugiej katedrze, romańskiej, nadbudowana w drugiej połowie XIV wieku. Baldachim u stóp wieży, projektu Adolfa Szyszko - Bohusza (1937) nakrywa dawne wejście do krypty marszałka Józefa Piłsudskiego. Południowo-zachodni narożnik katedry akcentuje XVI-wieczna, nakryta kopułą kaplica biskupa Padniewskiego, przebudowana z gotyckiej przez architekta i rzeźbiarza Jana Michałowicza. Na wschód od Kaplicy Zygmuntowskiej stoją kaplice: biskupa Konarskego (XVI wiek), biskupa Zadzika (XVII wiek), króla Jana Olbrachta (XVI wiek) oraz biskupa Załuskiego (XVIII wiek). W latach 1617 - 1619 architekt Jan Trevano z funduszów biskupa Piotra Tylickiego otoczył katedrę kamiennym murem z trzema wczesnobarokowymi bramami.
Fasada katedry zachowała pierwotny wygląd głównie w części górnej, gdzie widnieje rozeta w oknie i posąg św. Stanisława. W XV wieku dobudowano do katedry dwie kaplice zachwycające dziś piękną obróbką kamiennej okładziny i detali architektonicznych, pozostawiając po obu stronach portalu wmurowane płskorzeźbione płyty, ukazujące św. Małgorzatę i św. Michała Archanioła w walce ze smokiem. Południowa kaplica p.w. św. Krzyża, to mauzoleum króla Kazimierza Jagiellończyka i królowej Elżbiety, z drugiej połowy XV wieku. Po schodach do katedry, na ścianie sąsiedniej kaplicy królowej Zofii, zawieszono kości zwierząt dyluwialnych. W wejściu, obramionym barokowym portalem z lat 1636 do 1639 zachowały sie cenne drzwi obite blachą (XIV wiek), z powtarzającym sie inicjałem Kazimierza Wielkiego - literą K.