Gatunki literackie

Anakreontyk - utwór opiewający radość życia, miłość, biesiady, wino, utrwalający przeżycia chwili. Nazwa pochodzi od imienia greckiego poety Anakreonta.
Bajka - utwór epicki lub liryczny, którego bohaterami przeważnie są zwierzęta, rzadziej ludzie, rośliny czy przedmioty, reprezentujące cechy ludzkie i ukazujące stosunki panujące w świecie człowieka. Jest to gatunek dydaktyczny, często posługuje się alegorią i zwykle zawiera morał.
Kruk i Lis , Dewotka, Ptaszki w klatce– Ignacy Krasicki;
Ballada - początkowo epicka pieśń ludowa, następnie forma synkretyczna zawierająca elementy liryki, epiki i dramatu. Wierszowany utwór o tematyce baśniowej lub historycznej, wykorzystujący wątki z twórczości ludowej. Charakteryzuje się nastrojowością, współistnieniem wydarzeń baśniowych obok realnych i postaci fantastycznych obok rzeczywistych. Zawiera odwieczne prawdy, czerpane z moralności ludu, przestrzega przed łamaniem praw boskich i ludzkich.
Romantyczność, Świtezianka, Lilie, Powrót Taty – Adam Mickiewicz
Baśń - opowiadanie ludowe z dominacją elementów fantastyki takich jak czary, nadprzyrodzone istoty, czy też pobudzających wyobraźnię jak ukryte skarby, uwięzione księżniczki, królowie. Baśń literacka to utwór stylizowany na podaniach ludowych, opracowany przez pisarza, poetę.
Królowa Śniegu – Hans Christian Andersen
Dialog - gatunek literacki wykorzystujący wypowiedzi dwu lub więcej osób, rozmowa, wymiana poglądów prowadząca do sformułowania pewnych wniosków.
Krótka rozprawa między Panem Wójtem, a Plebanem... - Mikołaj Rej
Dramat - utwór nieprezentujący ani jednoznacznie tragicznej ani komediowej wizji świata, dążący do ukazania życia w sposób najbardziej zbliżony do prawdy.
Dramat antyczny - cechowała go czystość gatunkowa (albo komedia albo tragedia), występowała zasada trzech jedności, oraz istnienie fatum, konfliktu tragicznego i bohatera tragicznego. W Starożytności przewyższały tragedie – Antygona, Król Edyp – Sofokles
Dramat średniowieczny (misterium) - wystawiany przed Kościołami lub w trakcie mszy, przedstawiał historie ewangeliczne, głównie sceny Męki Pańskiej, odgrywali go zazwyczaj duchowni.
Posłuchajcie, bracia miła...
Dramat szekspirowski (elżbietański) - odmienił oblicze dramatu, dopuszczał synkretyzm gatunkowy( pierwiastki komiczne i tragiczne w jednej sztuce), wprowadził brutalność, przemoc, zmysłowość. Zerwał z zasadą trzech jedności. Na scenie mogły występować kobiety.
Hamlet, Makbet, Tytus Andronikus, Romeo i Julia –William Szekspir
Dramat symboliczny (wizyjny) - wprowadził bogatą symbolikę, budową nawiązywał do dramatu antycznego, wykorzystywał watki metafizyczne.
Dziady – Adam Mickiewicz, Wesele – Stanisław Wyspiański
Dytyramb - oda, pieśń pochwalna o charakterze wzniosłym lub tragicznym. Cechuje go patetyczna ekstaza, gwałtowność uczuć, styl często hiperboliczny. Nazwa pochodzi od starożytnych hymnów ku czci Dionizosa (o przydomku Dityrambos).
Elegia - „skarga” poetycka, początkowo utwór o charakterze bardzo osobistym, zawierający przeżycia, wspomnienia, często po stracie bliskiej osoby. Stopniowo przekształciła się w gatunek o różnorodnej, szerszej tematyce: moralnej, miłosnej, filozoficznej. Z utworem tym związane są nastroje smutku i melancholii, od których pochodzi określenie „ton elegijny”.
Elegia o… (chłopcu polskim) – Krzysztof Kamil Baczyński
Epopeja - gatunek epicki, wykształcony z eposu bohaterskiego. Przedstawia dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnego historycznego przełomu. Główną cechą epopei jest ukazanie bogatego obrazu społeczeństwa i jego świata, zmieniających się pod wpływem zewnętrznych wydarzeń. Termin epopeja często obejmuje gatunek, który zajął miejsce eposu - powieść.
Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz
Epos - gatunek literacki wywodzący się ze starożytnej Grecji, zwykle wierszowany, opiewający wielkie czyny bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych. Charakteryzuje się ponadto: podniosłością stylu, szeroko rozbudowanymi porównaniami (porównanie homeryckie), stopniowaniem napięcia za pomocą dygresji, opisów i innych środków utrzymujących zaciekawienie czytelnika, odwlekaniem rozwiązania konfliktu (retardacja). Epos rozpoczyna inwokacja, w której ujawnia się narrator, zachowujący w dalszej części dzieła zimny obiektywizm wobec przedstawianych wydarzeń.
Iliada i Odyseja - Homer.
Esej - utwór literacko - publicystyczny, szkic literacki, historyczny, krytyczny lub naukowy, krótka rozprawa na różne tematy. Przed nieznanym Trybunałem J. J. Szczepański
Ewangelia - część Nowego Testamentu zawierająca opis życia i nauki Jezusa Chrystusa.
Ewangelia św. Łukasza
Fraszki - krótkie, wierszowane utwory, zawierające koncept, żart, morał, często zakończone puentą.
Na Lipę, Do Hanny, Na dom w Czarnolasie – Jan Kochanowski
Hymn - w starożytności była to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna najczęściej na cześć wybitnego człowieka, idei, czynu lub któregoś z bogów. W średniowieczu i renesansie był modlitwą pochwalną skierowaną do Boga. Do jego rozwoju przyczynił się zwłaszcza biskup Mediolanu, św. Ambroży, autor wielu znanych hymnów zwanych od jego imienia ambrozjańskimi (m.in. „Te Deum Laudamus”). W praktyce poetyckiej stał się wyrazem religijnych uczuć poetów (Jan Kochanowski - Czego chcesz od nas Panie). Z czasem hymny rozszerzyły swój zakres treściowy i podejmowały różnorodną tematykę, np. zagadnienia filozoficzne i egzystencjalne (Jan Kasprowicz - Hymny).
Komedia - gatunek dramatyczny będący przeciwieństwem tragedii, zawierający elementy komizmu, charakteryzujący się żywą akcją i pomyślnym zakończeniem.
Świętoszek - Molier
Legenda - fantastyczna opowieść oparta na motywach chrześcijańskich.
Legenda o Rycerzach Okrągłego Stołu
List, list poetycki - gatunek literacki, w którym całość wypowiedzi zwrócona jest do odbiorcy - przeważnie fikcyjnego - i ma charakter jednostronnej rozmowy.
Do Teofila Januszewskiego – Juliusz Słowacki
Literatura faktu – współczesna literatura narracyjna o charakterze dokumentalnym, zazwyczaj częściowo beletryzowana. Termin wprowadzony przez krytykę okresu międzywojennego.
Zdążyć Przed Panem Bogiem – Hanna Kral
Misteria - średniowieczny utwór dramatyczny o treści biblijnej, a także inne przedstawienia o tematyce wzniosłej, duchowej lub sakralnej.
Mit – opowieść o stałej treści zdarzeniowej, przekazująca wyobrażenia danej zbiorowości o świecie i człowieku. Pierwotnie ustna w formie zapisanej rozchodziła w strefę fantastyki literackiej. W literaturze mit ujawnia się na płaszczyźnie gatunkowej (epos, tragedia), topiki (np. Topos Złotego Wieku), tematu nadrzędnego sensu dzieła.
Mitologia – Jan Parandowski
Moralitet - średniowieczny utwór sceniczny, którego tematem jest walka dobra ze złem, ukazana za pomocą postaci alegorycznych.
The Castle of Perseverance
Nowela - zazwyczaj krótki utwór epicki pisany prozą, o jednowątkowej fabule, opartej na jakimś wydarzeniu z życia codziennego, zawierający przejrzystą kompozycję. Często zawiera wyraźnie wyodrębnioną puentę.Pierwsze nowele – Giowanni Boccacio Dekameron
Antek, Kamizelka – Bolesław Prus
Oda - utwór pochwalny na cześć jakiejś idei, czynu, bohatera. Charakterystyczną cechą ody jest pozorne nieuporządkowanie wypowiedzi, zmiany w rytmie i toku wiersza, mające na celu oddanie wzruszenia mówiącego. Oda ma cel wychowawczy, często zawiera morał lub pouczenie. Gatunek często wykorzystywany przez poetów epoki Oświecenia.
Oda Do Młodości – Adam Mickiewicz
Opowiadanie - krótki utwór epicki o bardziej niż w przypadku noweli rozbudowanej fabule, z możliwą obecnością kilku wątków, w tym jednym dominującym.
Rozdziobią Nas Kruki i Wrony, Siłaczka – Stefan Żeromski
Panegiryk - utwór pochwalny na cześć panującego.
Kroniki Galla Anonima
Pieśń - forma wypowiedzi lirycznej, początkowo ściśle związana z muzyką, oznaczała utwory śpiewane przy wtórze liry bądź cytry. Stopniowo nazwa ta objęła różne utwory liryczne odznaczające się dźwięcznością, melodyjnością, układem stroficznym.
Pieśń Świętojańska o Sobótce – Jan Kochanowski
Poemat - dłuższy utwór wierszowany zawierający fabułę, nie tak rozbudowany jednak jak epopeja. Swobodniejszy jest od niej pod względem formy i nastroju, jego bohaterami mogli być zwykli ludzie. Forma wypowiedzi ceniona przez romantyków.
Monachomachia – Ignacy Krasicki
Powieść - podstawowy gatunek epicki literatury nowożytnej. Utwór pisany prozą o wielowątkowej fabule, obejmujący dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych.
Niektóre z odmian powieści:
• Realistyczna - prezentuje szeroki obraz społeczeństwa w danej epoce historycznej, przemiany społeczne i losy bohaterów,
Granice – Zenon Ziembiewicz
• Psychologiczna - dominuje tu świat wewnętrznych przeżyć bohaterów,
Zbrodnia i Kara – Fiodor Dostojewski
• Historyczna - akcja rozgrywa się w przeszłości,
Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz
• Fantastyczna - przedstawia świat nierzeczywisty, baśniowy lub wyobrażenie przyszłości,
Opowieści o Pilocie Pirxie – Stanisław Lem
• Epistolarna - w formie listów.
Cierpienia Młodego Wertera – Johan Wolfgang Goethe
Przypowieść - historia z życia codziennego zawierająca naukę moralną. Posiada dwie warstwy znaczeniowe: bezpośrednią, którą jest treść opowiadania i ukrytą, zawierającą głębsze znaczenie, morał.
O synu Marnotrawnym, O miłosiernym Samarytaninie
Psalm - uroczysta pieśń religijna ze zbioru Księgi Psalmów (Biblia), utwór śpiewany z towarzyszeniem harfy. Jako samodzielna forma bywał często stosowany przez poetów, w celu wyrażenia ich uczuć religijnych.
Psałterz Dawidowy – Jan Kochanowski
Publicystyka - piśmiennictwo omawiające aktualne problemy polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne.
O Poprawie Rzeczypospolitej - Andrzej Frycz Modrzewski
Reportaż - gatunek prozy publicystycznej, w którym temat zaczerpnięty ze świata rzeczywistego ukształtowany został za pomocą środków literackich i uformowany w wyrazistą akcję.
Satyra - gatunek epicki, którego podstawową cechą i zadaniem jest krytyka negatywnych zjawisk rzeczywistości poprzez ośmieszenie. Często posługuje się karykaturą, deformacją i groteską. Termin satyra stosujemy także w przypadku innych gatunków i form literackich, które ukazują świat „w krzywym zwierciadle”.
Satyra na Króla – Ignacy Krasicki
Sielanka (idylla, bukolika, ekloga, skotopaska) - utwór pasterski o charakterze konwencjonalnym, przedstawiający obrazki z życia wiejskiego, miłosne przeżycia pasterzy i pasterek na tle pięknego krajobrazu. Początkowo epicka, później przybierała różne formy rodzajowe i gatunkowe. Główną cechą sielanki jest tworzenie idyllicznego wizerunku przedstawianego świata, a także pogodny nastrój, przesadna uczuciowość, tkliwość, rzewność.
Pieśń Świętojańska o Sobótce – Jan Kochanowski
Sonet - gatunek liryczny o specyficznej budowie. Posiada 14 wersów, podzielonych na cztery strofy: dwie pierwsze czterowersowe i dwie następne trzywersowe. Strofy czterowersowe zawierają przeważnie wypowiedź opisową lub narracyjną, np. opis krajobrazu; strofy trzywersowe są refleksją lub wyznaniem. Ściśle ustalony jest tu także porządek rymów. Ostatni wers zawiera puentę. Jest to typ sonetu najbardziej popularnego w naszej literaturze.Pierwsze sonety: Francesco Petrarca Do Laury
Burza, Sonety Krymskie – Adam Mickiewicz
Tragedia - gatunek dramatyczny zaliczany do „stylu wysokiego”, jej treść stanowiły historie mityczne, dzieje wielkich bohaterów i wielkich namiętności, tematy poważne i wzniosłe.
Antygona - Sofokles
Tren - pieśń żałobna, utwór liryczny pisany dla uczczenia pamięci osoby zmarłej. Zawiera zwykle opisy zalet osoby zmarłej oraz przedstawia stan emocjonalny opłakującego.
Treny – Jan Kochanowski