Rodzaje i gatunki literackie.

Literatura

Rodzaje literackie:
a) epika:
- powieść
- nowela
- opowiadanie
- bajka
- epos
- legenda
b) liryka:
- pieśń
- fraszka
- sonet
- oda
- tren
- hymn
c) dramat:
- komedia
- tragedia
- dramat właściwy
Występują również gatunki z pogranicza, czyli np. esej, felieton, reportaż oraz synkretyczne, czyli mieszane np. ballada.

Literatura dzieli się na literaturę piękną I użytkowna. …

Okresy literackie

ANTYK - DO V WIEKU NASZEJ ERY. POSTAWĄ PÓŹNIEJSZYCH ODWOŁAŃ, PODCZAS, KTÓRYCH POWSTAWAŁY I UTRWALAŁY SIĘ KLASYCZNE WZORCE ORAZ WARTOŚCI. W TYM OKRESIE LITERACKIM, KRYSTALIZUJA SIĘ GATUNKI LITERACKIE I NORMY TWORZENIA SZTUKI. POWSTAJĄ TAKIE GATUNKI, JAK: MIT, EPOS STAROŻYTNY, WIERSZ - APEL, DRAMAT, ODY ORAZ GATUNKI ZWIĄZANE Z BIBLIĄ.

ŚREDNIOWIECZE - OD V do XV WIEKU NASZEJ ERY. JEST TO EPOKA RELIGIJNA, UDUCHOWIONA, KIERUJACA MYŚL LUDZKĄ KU BOGU I POZAZIEMSKIM WARTOŚCIĄ? TEOCENTRYZM, BÓG W CENTRUM ZAINTERESOWANIA. MODNY TEMAT ŚMIERCI (DENNE MACABRE). OGROMNA ROLA SYMBOLU, WIARA W MAGIĘ LICZB, WYMOWĘ ZNAKÓW, NATURY. DUALIZM WARTOŚCI (PODZIAŁ NA DOBRO I ZŁO, NIEBO-PIEKŁO, DUSZĘ-CIAŁO). POSTRZEGANIE ŻYCIA LUDZKIEGO JAKO KRUCHEGO, PRZEMIJALNEGO I PEŁNEGO CIERPIEŃ, ROZDARTEGO MIĘDZY WARTOŚCIAMI NIEBIAŃSKIMI, A ZIEMSKIMI (ŚW. AUGUSTYN).

RENESANS - ODRODZENIE IDEAŁÓW ANTYKU. WIEK XVI. HARMONIA I UMIAR. ANTROPOCENTRYZM (CZŁOWIEK W CENTRUM ZAINTERESOWANIA), HUMANIZM, REFORMACJA (ROZBICIE UNIWERSALIZMU JEDNEJ RELIGII W EUROPIE). ROZWÓJ

NAUKI, WZROST ZAMOŻNOŚCI LUDZI. ROZWÓJ SZTUKI WEDŁUG IDEAŁÓW KLASYCZNYCH,
IDEAŁ CZŁOWIEKA WSZECHSTRONNIE WYKSZTAŁCONEGO: UCZONEGO - ARTYSTY. CEL SZTUKI TO ODDANIE URODY I LADU ŚWIATA.

BAROK - EPOKA UDUCHOWIENIA, MISTYCZNA, U PODŁOŻA FILOZOFII LEŻY POCZUCIE PRZEMIJALNOŚCI ŻYCIA I KRUCHOŚCI ISTOTY LUDZKIEJ. WIEK XVII. ZWROT KU BOGU I RELIGII, MYŚL O ŻYCIU POZAZIEMSKIM. NIEPOKÓJ I OZDOBNOŚĆ W SZTUCE (RÓWNIEŻ SŁOWA), CELEM - WYRAŻENIE UCZUĆ ORAZ ZASZOKOWANIE ODBIORCY POMYSŁEM. KONTRREFORMACJA - RELIGIA KOŚCIOŁU WOBEC RUCHÓW REFORMACJI. UPADEK NAUKI, EDUKACJI
MŁODZIEŻY, ROZWOJU WIEDZY.

OŚWIECENIE - WIEK XVIII. JEST TO WIEK ROZUMU, POWROTU DO IDEAŁÓW KLASYCZNYCH. WSZECHSTRONNY ROZWÓJ NAUKI, ROZWÓJ PRASY, SZKOLNICTWA I NORM KLASYCZNYCH W SZTUCE. W POLSCE REFORMY USTROJOWE (SEJM WIELKI, KONSTYTUCJA 3 MAJA), GOSPODARCZE, EDUKACYJNE, W KOŃCU ROZBIORY.

ROMANTYZM - I POŁOWA XIX WIEKU. UCZUCIE, SERCE, WIARA, INTUICJA, WYOBRAŹNIA, WRAŻLIWOŚĆ DUSZY, KONTAKT ZE ŚWIATEM NIEREALNYM TO DROGOWSKAZY ROMANTYZMU. ROZCZAROWANIE I NIEUFNOŚĆ WOBEC ROZUMU I WIEDZY
. REMAT ROMANTYZMU TO: MIŁOŚĆ WBREW KONWENCJI, MESJANIZM, MISTYCYZM, FANTAZJA, TAJEMNICZOŚĆ, WALKA O WOLNOŚĆ, SAMOTNOŚĆ BOHATERA. EPOKA POEZJI, EKSPRESJI UCZUCIA - MIT WYOBCOWANEGO POETY PONAD TŁUMEM.

POZYTYWIZM - II POŁOWA XIX WIEKU. EPOKA PROZY (POWIEŚĆ, NOWELA). ROZCZAROWANIE ROMANTYCZNYM ENTUZJAZMEM I POSTAWĄ, "MIERZ SIŁY NA ZAMIARY". WIARA W NAUKĘ
, W POSTULATY SCJENTYZMU PRACY ORGANICZNEJ, PRACY U PODSTAW - CZYLI REFORMY SPOŁECZEŃSTWA I EDUKACJI WARSTW NIŻSZYCH.

MŁODA POLSKA - TRWAŁA OD OSTATNIEGO DZIESIĘCIOLECIA XIX WIEKU DO KOŃCA I WOJNY ŚWIATOWEJ, INNE NAZWY TO: NEOROMANTYZM, MODERNIZM, DEKADENTYZM, SYMBOLIZM.
IDEA TEGO OKRESU TO "SZTUKA DLA SZTUKI", ODRZUCAJĄCA JAKIKOLWIEK PRAKTYCZNY WYMIAR TWÓRCZOŚCI. DEKADENTYZM TO SCHYŁKOWOŚĆ, POCZUCIE KOŃCA WIEKU I KRESU ISTNIENIA LUDZKOŚCI, KRUCHOŚCI LUDZKIEGO ŻYCIA I WSZECHPOTĘGI PRAWA
PRZEMIJANIA. W POLSCE MIT POWSTAŃ I WZNOWIENIE ROMANTYCZNEGO DZIEDZICTWA. POGARDA DLA MIESZCZAŃSKIEGO STYLU ŻYCIA. EPOKA POEZJI I WIELKIEGO DRAMATU NA WZÓR ROMANTYKÓW.

XX-LECIE MIĘDZYWOJENNE - OD 1918-1939 ROKU. ZAOBFITOWAŁA OSIĄGNIĘCIAMI TECHNIKI, ROZWOJEM NAUKI. WŚRÓD IDEOLOGII EPOKI ODEGRAŁ ROLĘ PRAGMATYZM, CZYLI PRZEŚWIADCZENIE O PRAKTYCZNYM SENSIE SZTUKI I NAUKI, ALE TAKŻE EGZYSTENCJALIZM, TRWOGA ISTNIENIA SAMOTNEGO CZŁOWIEKA WE WSZECHŚWIECIE I KATASTROFIZM PRZEKONANIA O NADCHODZĄCYM KOŃCU SWIATA.

LITERATURA WSPÓŁCZESNA - JEST PODZIELONA NA PEWNE OKRESY:

1939-1945 LITERATURA WOJNY I OKUPACJI

1945-1948 "ŚWIAT POKOJU", EUFORIA PO ZAKOŃCZENIU WOJNY

1949-1955 REALIZM SOCJALISTYCZNY

1956-1968 OKRES STABILIZACJI, PRZEŁOM PAŹDZIERNIKOWY

1968-1980 OKRES PROPAGANDY SUKCESU (OD WYDARZEŃ SIERPNIOWYCH I POWSTANIA "SOLIDARNOŚCI")

1981-1994 OKRES OBEJMUJĄCY RÓŻNE WYDARZENIA:

*STAN WOJENNY

*UPADEK KOMUNIZMU

*OKRES POWSTANIA LITERATURY POLSKI SUWERENNEJ.

Rodzaje literackie.

Epika
1. Definicja.
Epika - rodzaj literacki, w którym przedstawione są zdarzenia zmyślone lub prawdziwe. Opowiada je narrator opisujący postacie bohaterów. Zdarzenia składają się na fabułę utworu. Może ona zawierać jeden (nowela) lub kilka wątków. Wątek to układ wydarzeń związanych z określoną postacią lub zagadnieniem. Moment szczytowego napięcia w akcji poprzedzający jej rozwiązanie i decydujący o rozwoju wydarzeń to punkt kulminacyjny. Utwory epickie najczęściej pisane są prozą (czasami wierszem, np. Pan Tadeusz).
2. Gatunki.
W epice występują następujące gatunki: mit, podanie, baśń, opowiadanie, nowela, powieść i jej odmiany (ze względu na temat) - historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, podróżniczo-przygodowa, fantastycznonaukowa, kryminalna, sensacyjna.
3. Kto opowiada? Narrator
O czym opowiada? O świecie przedstawionym
W jakim celu opowiada? By wyrazić jakąś ideę, myśl
W jakiej formie opowiada? W opisie lub opowiadaniu
4. Narrator i narracja a świat przedstawiony:
a) narracja trzecioosobowa (czasowniki w 3 osobie) - dystans narratora wobec świata przedstawionego, na ogół obiektywizm przedstawienia;
b) narracja pierwszoosobowa (czasowniki w 1 osobie) - narrator jest bohaterem, jego wiedza jest ograniczona, subiektywizm ocen.
5. Świat przedstawiony a rzeczywistość pozaliteracka:
a) fikcyjność świata przedstawionego (świat przedstawiony jest wymyślony przez autora, choć odbija problemy otaczającego świata);
b) składniki realistyczne (zgodne z rzeczywistością, prawdopodobne), fantastyczne (niezgodne z rzeczywistością, nieprawdopodobne), prawdziwe (autentyczne miejsca, prawdziwi bohaterowie);
c) czas fabuły a czas powstania utworu: przeszłość (epika historyczna), teraźniejszość (epika współczesna), przyszłość (epika fantastyczna).
6. Składniki świata przedstawionego:
a) czas,
b) przestrzeń (gdzie i w jakich miejscach?)
c) fabuła (zdarzenia): akcja (ciąg zdarzeń powiązanych więzią przyczynowo-skutkową, zmierzających do celu), wątek (zdarzenia dotyczące jednej osoby);
d) bohaterowie (postać główna, postacie drugoplanowe i epizodyczne).

Liryka
1. Definicja.
Liryka, utwór którego treścią są osobiste uczucia, nastroje i refleksje autora. Utwory liryczne to - najprościej rzecz ujmując - po prostu wiersze. W liryce - osoba, która wypowiada się, nazywana jest podmiotem lirycznym lub określana mianem "ja" lirycznego. To po prostu ten ktoś, kto otwiera przed nami swój świat wewnętrzny i w formie monologu mówi o swoich przeżyciach, wzruszeniach, doznaniach, dzieli się z nami swoją refleksją.
2. Rodzaje liryki.
a) liryka bezpośrednia (osobista) - jeżeli podmiot ujawnia swoje przeżycia wprost, odkrywa je przed czytelnikiem w formie wyznania, najłatwiej ją poznać po pierwszoosobowej formie czasowników lub zaimku "ja", np.
Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,
Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;
Jednakże, gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam.
I tęskniąc sobie zadaję pytanie:
Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?
A. Mickiewicz, Niepewność
b) liryka pośrednia - jeżeli podmiot liryczny nie ujawnia się wprost, lecz poprzez bezosobową refleksję lub opis, a monolog liryczny występuje w powiązaniu z elementami, np. narracji. Na przykład:
Egzamin konkursowy na króla
wypadł doskonale.
Zgłosiła się pewna ilość królów
I jeden kandydat na króla.
E. Lipska, Egzamin
c) liryka nieosobista - jeżeli przeżycia podmiotu dotyczą jakiejś grupy i wyrażają doświadczenie ogólne i występuje tak zwany podmiot zbiorowy, na przykład:
A myśmy biegli przez trawniki
gdy rozstrzygały się losy historii.
E. Lipska, A myśmy biegli
d) liryka inwokacyjna - mówiący w wierszu zwraca się do jakiegoś określonego adresata, "ja" liryczne staje się tu tylko kimś wypowiadającym, a bohaterem utworu jest ten, do którego wypowiedź została skierowana, ten, któremu "ja" liryczne przypisuje pewne przeżycia lub uczucia, na przykład:
Biblio, ojczyzno moja,
Biblio, moja ziemio polska,
Galilejska
I franciszkańska.
R. Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja...
3. Klasyfikacja liryki ze względu na sprawy, które porusza:
a) liryka miłosna - wyraża uczucia miłosne;
b) liryka filozoficzna - wiąże się z poglądami danej epoki na życie człowieka, na poznanie otaczającego świata;
c) liryka religijna - wyraża stosunek człowieka do Boga;
d) liryka patriotyczna - powstaje, gdy pisarz wprowadza do utworu fakty bieżące, gdy utwór jest reakcją na aktualne zjawiska życia społecznego i naradowego.
4. Gatunki liryczne:
a) elegia - utwór pełen zadumy i smutku;
b) oda - utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłą ideę lub czyn;
c) tren - utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją, wywodzi się z kultury antycznej;
d) pieśń - forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia;
e) fraszka - krótki utwór o tematyce żartobliwej;
f) hymn - uroczysta pieśń, początkowo w tradycji antycznej poświęcona bogom i herosom, w epokach późniejszych treść hymnów wzbogaciła się o problematykę etyczną i filozoficzną;
g) sonet - wiersz narzucający warsztatową dyscyplinę, nie ograniczającym jednak treści i typu uprawianej poetyki, składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych, dwie zwrotki czterowersowe: opis albo narracja; dwie zwrotki trzywersowe: refleksja lub wyznanie.

`Dramat
1. Definicja.
Dramat - rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.
2. Dwoiste funkcjonowanie dramatu:
a) w postaci pisanej, jak pozostałe rodzaje literackie;
b) w formie konkretyzacji scenicznej, jako dzieło sztuki teatralnej (utwór przeznaczony do wystawienia na scenie).
3. Wyróżniki rodzajowe dramatu:
a) brak narratora,
b) wyrazista, wartka akcja,
c) bohaterowie prezentowani poprzez słowa i czyny,
d) dążność do jedności miejsca i czasu,
e) zapis w postaci tekstu głównego (dialogi, monologi) i pobocznego, tak zwane didaskalia (wskazówki dla reżysera i aktorów).
4. Kompozycja dramatu:
a) realizowanie zasady trzech jedności: miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu), czasu (jeden dzień) i akcji (jeden wątek główny);
b) obecność konfliktu dramatycznego - wyjściowego układu zdarzeń, zakładającego walkę o przeciwstawne cele, w którą angażują się mniej lub więcej wszyscy bohaterowie;
c) źródło konfliktu dramatycznego - skonstruowanie dwóch kontrastowych bohaterów o sprzecznych dążeniach.
5. Klasycznie przebiegająca akcja w dramacie:
a) ekspozycja:
b) zawiązanie akcji;
c) rozwój akcji;
d) punkt kulminacyjny;
e) rozwiązanie akcji.
6. Rodzaje dramatu: tragedia, komedia, dramat właściwy, opera, operetka, szopka.