Kolonializm w XIX wieku - podział świata

Od momentu powstania zorganizowanych państw narody walczą ze sobą w celu rozszerzenia swojego terytorium, zwiększenia swojego wpływu. Kiedy w Europie zabrakło już terenów do podbicia wielcy odkrywcy – Vasco Da Gama, Ferdynand Magellan, Krzysztof Kolumb dopływali do nowych ziem, opływali planetę. W tamtych latach żyli konkwistadorzy podbijający nowoodkryte tereny. Teraz, w XIX wieku politycy, chcąc zwiększyc swoja strefę wpływów tworzą kolonie.
Kolonializm (z łaciny colonia – osiedle), polityka mocarstw polegająca na opanowaniu i utrzymaniu w politycznej i ekonomicznej zależności krajów słabo rozwiniętych w celu czerpania zysków. Kolonializm to też system rządów oparty na takiej polityce. Zjawisko narodziło się w czasie odkryć geograficznych (XIV i XV w.). Proces podziału świata został usankcjonowany prawnie. W ramach porozumień międzynarodowych (pierwsze to traktat z Tordesillas z 1494) uznawano za dozwolone aneksje, handel terytoriami, podporządkowanie zamorskiej ludności władzy metropolii kolonialnych. Zdobyte terytoria miały różny status, były to kolonie, protektoraty, kondominia, terytoria mandatowe i obszary powiernicze, zarządzano nimi za pomocą administracji kolonialnej lub uzależnionych od kolonizatorów lokalnych struktur państwowych bądź plemiennych.
(encyklopedia internetowa: www.wiem.onet.pl)
Swoje kolonie posiadała większośc państw europejskich, Stany Zjednoczone, Japonia, ChinyKażda państwo kolonizatorskie stworzyło własna ideologię, doktrynę, metody i specyficzny system zarządzania koloniami. Różnice te doprowadziły do odmiennych skutków ekonomicznych, społecznych i gospodarczych. W wielu krajach systemy polityczne z czasów kolonializmu mają duży wpływ na terażniejsze systemy polityczne. W szkole poznajemy zazwyczaj dwie odmienne drogi kolonializmu: dominiai protektoraty.
Dominium - termin określający stan prawny niektórych kolonii brytyjskich, wprowadzony w XIX w. Mogły one tworzyć własne rządy i parlamenty, bez możliwości prowadzenia polityki zagranicznej. Osobę króla angielskiego reprezentował gubernator.
Autonomię taką otrzymały: Kanada w 1867, Australia (Australijski Związek) w 1901, Nowa Zelandia w 1907 i Związek Południowej Afryki (Republika Południowej Afryki) w 1910. W 1926 po powstaniu Brytyjskiej Wspólnoty Narodów samodzielność dominiów bardzo się zwiększyła. Obecnie dawne dominia brytyjskie są suwerennymi państwami.
Protektorat (z łaciny protector – obrońca), forma władzy sprawowanej przez jakieś państwo, kraj zachowujący swe niektóre instytucje, rząd i administrację, ale znajdujący się pod kontrolą obcego państwa, prowadzącego jego sprawy zewnętrzne.
Najczęściej protektorat był wynikiem kolonializmu, zostawał narzucony słabszemu krajowi przez mocarstwo kolonialne (np. Egipt, Tunezja, Laos, Kambodża, Kuwejt).

Protektorat międzynarodowy wynika z kompromisu między mocarstwami dotyczącego zarządzania spornym terytorium (np. Wolne Miasto Gdańsk pod protektoratem Ligi Narodów).

Protektorat jest rozwiązaniem przejściowym, prowadzi do inkorporacji albo do uzyskania pełnej suwerenności. Wyjątkowa sytuacja dotyczy m.in. państw: Liechtensteinu, Monako, San Marino uznawanych za protektoraty i niezdolnych do pełnej suwerenności.
I. Podział Afryki

W sprawiedliwym podziale Afryki miał pomóc kongres berliński w 1885 roku, który został zwołany by zlikwidować wszelki konflikty kolonialne między krajami europejskimi.

Kolonie Wlk.Brytanii w Afryce
W 1830 r. Niewiele było brytyjskich faktorii na zachodnim wybrzeżu Afryki: Sierra Leone, Złote Wybrzeże, oraz Gambia. 31 lat podbity został Logos, który służył jako baza do podboju Nigerii, a w 1900 roku Anglia miała już kontrolę nad Kenią, Ugandą oraz nad Niasą – zawdzięczała to głównie Królewskiemu Towarzystwu Geograficznemu, towarzystwom misyjnym iludziom interesu. Za rada oficera-kolonizatora – Lugarda rząd administrował podbite kraje wraz z wodzami tubylczych ludów.
Brytyjska ekspansja na południu Afryki napotkała na opór Burów – protestanckich chłoów z Holandii. Już w latach 1834 i 1854 roku byli oni zmuszeni do ucieczki („Wielki Trek”) z Kolonii Przylądka, później ponownie – z Natalu, i założyli niepodległe republiki Transwalu oraz wolne państwo Oranii. Po odkryciu w tych państwach złozy złota i diamentów wzmogło napływ brytyjskiej ludności i napięcie w stosunkach z burami. Ekspansjonistyczna plityka Anglika, Cecila Rhodesa doprowadziła do wojny burskiej – 1899-1902. Atak na Burow zakończył się fiaskiem. Warto tu też wspomnieć o ważnej postaci w poltyce angielskiej- Cecila Rhodesa, który rozpoczął kolonizację terytoriów między Transwalem a jeziorem Tanganika – tereny te były następnie nazwane Rodezją (nazwa ta pochodziła od nazwiska kolonizatora). Po nieudanym ataku na Burów w 1895r rozpoczął się zagospodarowaniem Rodezji – zbudował pierwszy odcinek linii kolejowej mającej połączyć Przylądek z Kairem.
Do kolonii brytyjskich w Afryce w roku 1887 został przyłączony kraj Zulusów ( właczony do Natalu).
Francja i jej kolonie
Wielu historyków i nie tylko przeciwstawia politykę kolonialną Francji brytyjskim rządom. Francja administrowała bezpośrednio poprzez różne instytucje co powodowało brak spójności. Kolonie sprzed 1815 roku – Gujana, Martynika, Gwadelupa – były traktowane jako rozszerzenie granic Francji i mogły wysyłać deputowanych do Paryza, Francuska Republika Zachodnia i Madagaskar podlegały Ministerswtu kolonii, a protektoraty (np.Tunezja) Ministerstwu Spraw Zagranicznych. Algieria została podzielona na 3 departamenty i przypisania Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.
Podboju Algierii dokonano w czasach monarchii parlamentarnej. ! 1830 roku zajęto Algier. Proklamacja świętej wojny przez Abd el-Kadera spowodowało zajęcie całego kraju (1839-47, gen. Bugeaud)Kabylia poddała się dopiero po 1871 roku. Konferencja, która odbyła się w Algierze w 1905 roku powierzyła porty marokańskie nadzorowi francuskiemu.
W 1881 roku bej Tunisu podpisał traktat w Bardo, na mocy którego Francja narzuciła temu krajowi protektorat.
Madagaskar przed kolonizacją był państwem o określonej strukturze, własnym rządzie, administracji, armii i posiadającym własny język – malgaski. Madagaskar był królestwem. Jean Laborde zdołał po wielu kłopotach zawrzeć w 1833 roku wstępny układ z królową Ranavaloną I, a w 1868 roku – traktat francusko malgaski. Śmierć Laborde’a oraz klęska Francji w 1870 roku spowodowały rozluznienie stosunków z Madagaskarem. W 1885 roku Jules Ferry ustanowił rodzaj protektoratu Francji, ale królowa Ranavalona III została uznana za władczynię całego terytorium. Powstania i zamachy na Francuzów doprowadziły do zbrojnej interwencji – kampania generała Duchesne’a zakończyła się sukcesem w pażdzierniku 1896 r. Rząd francuski wydał dekret o „przejeciu w posiadanie” – Madagaskar stał się francuską kolonią. Generał Gallieni objął dowództwo korpusu okupacyjnego i przez 9 lat prowadził politykę pacyfikacyjną – zniósł niewolnictwo, ograniczył pańszczyznę, rozwinął gospodarkę oraz szkolnictwo.
Pomimo postanowień kongresu berlińskiego nadal dochodziło do starć – takich jak te z 1898 roku- kapitan Marchand musiał opuścić Faszodę (nad górnym Nilem) wyparty przez Brytyjczyka. W Senegalu Faidherbe toczył walki z Latirem, w Sudanie Francuzi napotkali na opór wielkich państw ( z Ahmadou Segou i Samori Toure na czele). Samori został pokonany w 1898 roku, król Dahomeju, Behanzin poddał się w 1893, a Brazza zdobył dla Francji królestwo ludów Bataka (Afryka Środkowa). Ostatnim pokonanym był Rabah, w Czadzie, podbite w 1900 r.

II. Kolonializm w Azji
Indie
Wielka Brytania była pierwszym mocarstwem, które tuz po roku 1870 rozpoczęła kolonizować. W królestwie toczyła się polityczna walka o reformę wyborczą. Szef konserwatywnego rządu Disraeli (lord Beaconsfield) chcąc odwrócić uwagę od reformy rozpoczął kampanię kolonialna stawiając społeczeństwu przed oczy niebezpieczeństwo zewnętrzne i widoki zamorskiej potęgi.
Pierwszym ruchem do kolonizacji wolnych obszarów zeimskich było wykupienie przez Beaconsfielda w 1875 roku francuskich akcji Kanału Sueskiego – zwanego w tamtych czasach „kluczem do Indii” .
Już dwa lata później, w 1877 roku za radą Disraelego ogłoszono królowę angielską – Wiktorię- cesarzową Indii, która przejęła tym samym sukcesję po dawnym państwie mongolskim. Proklamacja Indii podkreślała znaczenie tego państwa dla Imperium Brytyjskiego. Anglicy byli obecni w Indiach już w XVII wieku, a zdobyli ten półwysep w 1763. Aby panować nad krajem Anglicy podzielili Indie na Indie Brytyjskie i 565 księstw hinduskich i muzułmańskich, które podlagały władza maharadżów, nawabów lub nizamów. W sprawach polityki zagraniczenj decyzje należały do Brytyjczyków, a administrację nadzorowali rezydenci brytyjscy.
Po stłumieniu powstania sipajów – oddziału krajowców pod komendą angielska (1857-1858) nastąpiła reorganizacja administracji Indii. Kompania wschodnioindyjska została pozbawiona władzy, władzę sprawował z Londynu India Office, kierowany przez ministra. W Delhi ustanowiono rządy gubernatora generalnego z tytułem wicekróla oraz Indian Civil Service złożony z 2000 urzędników po specjalnym przeszkoleniu.
W latach pięćdziesiątych XIX wieku podjęto prace publiczne - budowę linii kolejowych, kanałów, dróg – umożliwiające postęp gospodarki i uprzemysłowiono niektóre porty. Brytyjczycy eksportowali z Indii bawełnę, jutę, indygo, co było niekorzystne dla gospodarki tego państwa. W latach 1866 – 1914 prawie 36 milionów Hindusów zmarło z głodu lub z powodu zakażenia dżumą.
Indochiny
Kolonizacja Indochin przez Francuzów wiązała się z otwarciem rynku chińskiego, do którego starali się dotrzeć przez Mekong, następnie przez rzekę Czerwoną. Kolonizacja odbywała się etapami: Konchinchina (Nam Bo, Nam Phan) i Kambodża – w czasach Drugiego Cesarstwa, Tonkin (stolica - Hanoi), Annam i Laos – w latach III Republiki. Król Norodom I wyraził zgodę na francuski protektorat w roku 1863, ale wkrótce zmienił zdanie – zakończyło się to interwencją zbrojną. W 1887 roku ustanowiono Związek Indochiński. Jedynie Syjam (obecnie Tajlandia) obroniła się przed imperializm kolonialnym.
Chiny
Chiny były niepodległym nikomu cesarstwem.
W 1839 roku mandaryn Lin Zexu wydał zakaz przemytu opium, który popierali Brytyjczycy. Zakaz ten stał się przyczyną natychmiastowego konfliktu zbrojnego. Armia chińska była zbyt słaba i Anglicy pokonali ją bez problemu. W wyniku wojny opiumowej Zachód uzyskał dostęp do pięciu portów, m.in. do Szanghaju. Handel przynosił umiarkowane zyski, nie usunięto przyczyn konfliktu. Na mocy traktatu z Tianjin w roku 1858 nasiliła się penetracja europejska. Otwarcie pięciu portów spowodowało bunt tajpingów
Podczas gdy władze mandżurskie z siedzibą w Pekinie prowadziły walkę z Tajpingami, stosunki z europejskimi mocarstwami uległy pogorszeniu, to z kolei spowodowało przybycie francusko-angielskiego korpusu ekspedycyjnego. Sukcesję po cesarzu, który uciekł objął jego pięcioletni syn Tonghzi, ale władze pełniła jego matka Cixi, która sprawiała ją do końca swojego życia.
W 1842 roku Chiny odstąpiły Wielkiej Brytanii Hong Kong – jedyne do chwili dzisiejszej todstąpione terytorium chińskie. W 1898 roku Wielka Brytania uzyskała prawo dzierżawy na 99 lat.
Birma
Birma znalazła się pod panowaniem angielskim.
Japonia
Japonia została zmuszona przez Stany Zjednoczone do otwarcia portów. Japonia została niepodległa, sama prezentowała dążenia imperialne, toteż prowadziła wojnę z Cesarstwem Rosyjskim o Koreę i Sacharini, ale głównie o port Artura. Wojnę wygrała Japonia.
Rosja
W 1914 roku Rosja zajmowała 1/6 globu od łodzi do Władywostoku. Była państwem imperialnym, co potwierdza chociażby fakt wojny japońsko-rosyjskiej w latach 1904-5.



Afganistan
Europejskie państwa kolonialne stopniowo opanowały kraje muzułmańskie. Anglikom, którzy rządzili w Indiach szczególnie zależało na Azji Środkowej aby powstrzymac ekspansje Rosji od północy. Na zachodzie Indii napotkali jednak opór Afganów – ludu górali i doskonałych jeźdźców, którzy odparli ich atak.W roku 1842 roku pokonali oni zupełnie armie angielską.
Kolejna próba podbicia kraju, w 1897 roku także się nie powiodła, zawarto więć układ ustanawiający Afganistan krajem neutralnym między imperium brytyjskim oraz rosyjskim.


III. Ameryka Południowa – kolonizacja
W roku 1492, kiedy Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę rozpoczął się jej podbój przez Hiszpanów. Cztery wieki później, w 1808 roku w momencie wybuchy wojny Kreolów o niepodległość imperium hiszpańskie w Ameryce Łacińskiej liczyło 10 mln km2, od San Francisco do przylądka Horn. W 1830 r. Po długiej i okrutnej wojnie kolonie hiszpańskie odzyskały wolność.
Imperium hiszpańskie w Ameryce Południowej w XIX wieku było podzielone na 4 wicekrólestwa: Nowej Hiszpanii (dzisiejszy Meksyk, Oregon i Florydę które zostały sprzedane USA w 1819 roku, Teksas- zaanektowany przez USA w 1845 roku, Kalifornia, Nevada, Utah, Nowy Meksyk, Arizona – odstąpione w 1848 roku), Nowej Grenady (Wenezuela, Kolumbia, Panama i Ekwador), La Platy (Argentyna, Paragwaj, Urugwaj, Boliwia) i Peru (dzisiejsze Peru i Chile). DO tego dochodzą także wyspa Kuba i Santo Domingo
Mieszkańcy wszystkich kolonii domagali się już od 1750 roku większej wolności i odpowiedzialności ekonomicznej i politycznej.
Największym bohaterem walk niepodległościowych stał się wenezuelski przywódca wojskowy Simon Bolivar, który w czasie 20-letnich walk zdążył obalić hiszpański system kolonialny. Celem walki Bolivara było utworzenie demokraycznych republik, w których kolor skóry nie miałby żadnego znaczenia. W latach 1810-14 poniósł on wiele klęsk militarnych i politycznych, po których musiał opuścić ojczyznę Kiedy powrócił do miasta Angostura nad rzeką Orinoko Bolivar poprowadził „Wspaniała Kampanię” (1819) i w sierpniu tego roku po0konał hiszpanów w kolumbijskim Boyaca. W czerwcu 1921 walczył z wiernymi Hiszpanii rojalistami w Wenezueli, a w sierpniu 1824 rozbił wojska hiszpańskie na równinie Junin. Ostateczną klęskę zadał im w grudniu 1824 roku Antonio Jose de Sucre.
Brazylia, będąca kolonią portugalską odzyskała niepodległość po powrocie króla portugalskiego Jana VI z Rio de Janeiro do Lizbony, który przekazał regencję synowi don Pedro. Podczas inspekcji don Pedro rzucił hasło „Wolność albo śmierć!” a 1 grudnia Pedro I przyjął tytuł konstytucyjnego cesarza niepodległej Brazylii. W 1824 roku przyjęto nową konstytucję brazylijską. Pedro I abdykował na rzecz swojego syna Pedro II, po powstaniach, w roku 1889 proklamowano Federacyjną Republikę Brazylii. Pedro II opuścił kraj.
W 1898 roku Hiszpania wypowiedziała Stanom Zjednoczonym wojnę. W odpowiedzi USA zaatakowało Filipiny (kolonię hiszpańską) i Kubę. W tym samym roku zostaje podpisany traktat paryski – Hiszpania traci Kube, Puerto Rico, wyspę Guam i Filipiny. USA założyło tam bazy wojskowe.















IV. Ameryka Północna
W Ameryce Północnej Meksyk podlegał Hiszpanii, Kanada – Wielkiej Brytanii, a Stany Zjednoczone same stały się mocarstwem kolonalnym, który walczy ł o wpływy w z Hiszpanią.

Kanada
Powstania kanadyjskie w 1837 r. doprowadziły do podjęcia przez Londyn decyzji o połaczeniu (1840 r.) prowincji angielskich i francuskich. Zjednoczenie ludności anglo- i francuskojęzycznej nie powiodło się jednak, dlatego ustanowiono federację. Z obawy przed wielkim sąsiadem – Stanami Zjednoczonymi - Londyn zgodził się na utworzenie w 1867 roku konfederacji, która jednoczyła francuskojęzyczny Quebec, anglojęzyczne Ontario oraz prowincje morskie – tak narodziło się dominium kanadyjskie – państwo to posiadało autonomiczną władzę z instytucjami politycznymi na wzór angielski.



V. Australia i Oceania
Pierwszymi Europejczykami w Australii byli zesłańcy brytyjscy. Do roku 1850 dotarło ich na ten kontynet 150 000. Wolni kolonizatorzy oraz uwolnieni skazańcy osiedlali się na przydzielonych im działkach od 1820r. W 1830 roku imigracja kierowało Towarzystwo Kolonijne. Do 1840 roku w Australii „squatters” – pierwsi farmerzy- wykorzystywali convicts jako poddańczą siłe roboczą. W Australii brakowało kobiet, więc rząd angielski organizował ich wyjazdy. Wyjezdzały najczęściej nędzarki zebrane z ulic angielskich miast.
Każda z sześciu brytyjskich kolonii w Australii uzyskała ograniczoną autonomię w roku 1851. Pięćdziesiąt lat później pod wpływem trudności kolnialnych, zakusów Niemców i Japończyków a także niechęci do „kolorowych” emigrantów utworzono federalny związek australijski.
Złoto odkryte w roku uzyskania ograniczonej autonomii przyciągało emigrantów. W 1893 roku odkryto żyłę złota w Australii Zachodniej co wpłynęło na powstanie w miasta w śropdku pustyni – Kalgoorlie. Adelajda (1836), Melbourne (1835) i Perth (1829) stanowiłyu nadbrzeżne bazy kolonizacji , ale szybko przemieniły się w stolice poszczególnych kolonii.
Kiedy Nowa Zelandia uzyskała autonomię w 1852r, odmówiła ona przystąpienia do federacji australijskiej i w 1907 roku tworzyła dominium z własnym rządem, ale uzależnione gospodarczo od Wlk. Brytanii.

VI. Podsumowanie
Wiek XIX tak jak i poprzednie stulecia był czasem rywalizacji między mocarstwami. Tak samo jak kiedys tak i w epoce wiktorianskiej powstawaly konflikty, toczyly się wojny. W latach kolonizacji nowych terytoriów nastąpił rozwój przemysłu, handlu, floty.
Ale czy w zjawisku kolonializmu możemy widziec same pozytywy? Z pewnością nie, bo wielu historyków uważa spory o ziemie za pośrednią przyczynę wybuchu I wojny światowej.