Rozwoj sieci miejskiej w Polsce

Urbanizacja. Pojęcie urbanizacja może być różnie rozumiane. Z demograficznego punktu widzenia urbanizacja to koncentracja ludności w miastach. W aspekcie osadniczym urbanizacja to:
- koncentracja funkcji miejskich;
- rozwój istniejących miast;
- przekształcanie się osad miejskich w wiejskie;
- powstawanie nowych miast;
- tworzenie aglomeracji miejskich;
- przemiany w zakresie organizacji osiedli ( rozwój budownictwa wielo-kondygnacyjnego).
Proces urbanizacji rozumiany z punktu widzenia przemian społeczno-kulturowych to rozpowszechnienie się tzw. miejskiego stylu życia.
Urbanizacja po II wojnie światowej:
Po II wojnie światowej szczególnie szybko rozwijały się miasta, gdzie zaczęły powstawać nowe zakłady przemysłowe. Lata 50-te przyniosły pierwsza fale wzrostu ludności miejskiej, co było spowodowane napływem ludności wsi do miast, wzrostem przyrostu naturalnego i zmiana granic miast. Głównym obszarem napływu ludności był Górny Śląsk i duże miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Łódź. Drugi etap przypada na lata 70-te, jednak nie jest on już tak silny. Głównym kierunkiem migracji wieś-miasto stały się miasta wybrzeża. Migracje wewnętrzne ograniczył dopiero kryzys gospodarczy lat 80-tych. Na te lata i na lata 90-te przypada stagnacja współczynnika urbanizacji. Obecnie w miastach mieszka 62% ludności Polski. W Polsce jest 860 miast. Miast powyżej 200 tyś. mieszkańców jest 20, a powyżej 100 tyś. jest 43 ( mieszka tam 30% ludności). Największe miasta to:
- Warszawa - 1 600 000 - Łódź - 818 000 - Kraków - 740 000;
- Wrocław - 640 000 - Poznań - 580 000.
Rozmieszczenie miast jest nierównomierne, na co mają wpływ dzieje historyczne kraju oraz procesu uprzemysłowienia. Szczególnie gęsta sieć jest na terenach, z którymi wiążą się początki naszej państwowości oraz tam gdzie przemysł pojawił się najwcześniej - Wielkopolska, Kujawy, Górny i Dolny Śląsk. Cecha charakterystyczną dla ostatnich kilkudziesięciu lat jest formowanie się aglomeracji. Są to:
- aglomeracja górnośląska - 3 200 000, jest to konurbacja, a więc zespół miast równorzędnych bez miasta centralnego. Konurbacja to powiązana jest wydobyciem surowców mineralnych. Składa się na nią wiele miast, np. Katowice, Gliwice, tarnowskie Góry, Bytom, Sosnowiec, Rybnik, Dąbrowa Górnicza;
- aglomeracja warszawska - 2 400 000, jest to aglomeracja monocentryczna z jednym miastem centralnym - Warszawą i wieloma miastami satelitarnymi, np. Pruszków, Marki, Piaseczno;
- aglomeracja łódzka - 1 300 000, aglomeracja monocentryczna z głównym miastem - Łódź. Wszystkie miasta połączone są przemysłem włókienniczym;
- aglomeracja trójmiejska - prawie konurbacja, złożona z miast: Sopot, Gdynia, Gdańsk;
- aglomeracja krakowska - aglomeracja monocentryczna.
Inne aglomeracje: wrocławska, bydgosko-toruńska, poznańska, szczecińska. Duże aglomeracje skupiają 75% ludności kraju.
Za miasto uważano osadę, w której istniały przynajmniej dwie ulice z ponumerowanymi posesjami. Miasta zawsze odgrywały ogromną rolę w życiu społeczeństw. Już w czasach starożytnych niejednokrotnie stanowiły odrębne państwa (jak np. Ateny), były ośrodkami władzy i rozwoju kultury. Funkcje miast ulegają przemianom wraz z rozwojem stosunków społeczno-gospodarczych. Miasta pełniły, lub pełnią funkcje:
- ośrodków administracyjnych
- ośrodków komunikacyjnych
- kultu religijnego
- ośrodków turystyczno-wypoczynkowych
- twierdz.
Do podstawowych czynników miastotwórczych należy zaliczyć:
- ukształtowanie powierzchni
- stosunki wodne
- bogactwa naturalne
Czasy amerykańskiej „gorączki złota” dają wiele przykładów powstających z dnia na dzień osad górniczych, które w szybkim tempie przekształcały się w kwitnące miast ( a równie szybko – po wyczerpaniu się złóż złota, zasilały szereg „miast duchów”.
Występowanie w sąsiedztwie miasta żyznych gleb umożliwia rozwój intensywnego rolnictwa towarowego, a tym samym stymuluje rozwój samego miast – ogromnego rynku zbytu.
Wraz z rozwojem i postępem naukowo-technicznym rola naturalnych czynników miastotwórczych zaczęła ulegać wyraźnemu zmniejszeniu. Dzięki rozwojowi nowoczesnych środków transportu miasta mogą funkcjonować w oparciu o dostawy żywności nawet z bardzo odległych terenów. Współczesne wydajne systemy nawadniające umożliwiają rozwój miast otoczonych zewsząd pustynią, jak np. liczne miast w Kalifornii, w krajach Afryki Północnej. Współcześnie mówi się, że miast pełnią ośrodków władzy, w przeszłości natomiast obecność ośrodków władzy (dworów królewskich czy magnackich lub klasztorów) była istotnym miastotwórczym. Miast średniowieczne pełniły funkcje służebne wobec ośrodków władzy, rozwijały się i rozkwitały dzięki ich sąsiedztwu. Czynnikiem niezwykle silnie wpływającym na rozwój i urbanizację miast zarówno teraz, jak i w przyszłości jest handel. Rozrastająca się sieć sklepów, hurtowni, banków i giełd towarowych przyciąga zarówno ludzi jak i kapitał; stwarza miejsca pracy i rynku zbytu. Jest to samorządzący się mechanizm. Im bardziej rozwija się handel tym bardziej korzysta na tym miasto. Im większe jest miasto tym więcej przyciąga inwestorów.
Do dzisiaj nie wiemy wiele o procesach urbanizacyjnych, jakie towarzyszyły powstawaniu pierwszych miast, jednak prace wykopaliskowe przekonują nas, że pojęcie urbanizacji i cywilizacji miejskiej przewijało się już od najwcześniejszych stadiów rozwoju kultury ludzkiej. Jednym z przykładów, które najbardziej mnie zainteresowały był rozwój kultury harappańskiej (Indie). Powstała blisko 2500 lat p.n.e. a dwie spośród kilkudziesięciu odkrytych osad liczyły ponad 25 tysięcy mieszkańców. O ich miejskim charakterze świadczą nie tylko rozmiary, ale odkryto w nich pozostałości systemów kanalizacyjnych, łaźni, latryn i kanałów ściekowych. Prostota a zarazem doskonałość kształtów architektonicznych wzbudzają podziw, zaskakują natomiast niezwykłą schematycznością miast opartych na planie kwadratu i łudząco do siebie podobnych. Cywilizacja harrapańska powstała jak się zdaje nagle, zupełnie jakby pewne grupy społeczne uznały, że osiągnęły szczebel rozwoju społecznego wymagający wprowadzenie zdecydowanych zmian w stylu życia. Niewątpliwie podstawą rozwoju miast było intensywne rolnictwo oparte na wykorzystaniu wylewu rzek. Przyczynami ich upadku było prawdopodobnie naruszenie równowagi ekologicznej. (otaczające miast tereny rolnicze nie były w stanie wyżywić wzrastającej liczby mieszkańców).
Powyższy przykład wskazuje, że możliwość zaopatrzenia w żywność były w przeszłości jednym z czynników ograniczających rozwój dużych miast. Dlatego też zazwyczaj były one zlokalizowane nad rzekami i na wybrzeżach – w sąsiedztwie naturalnych szlaków komunikacyjnych. Umożliwiało to dostawy żywności, surowców dla rzemiosła oraz wywóz wytworzonych produktów. Prawdziwy rozwój miast zaczął się jednak dopiero w czasach rewolucji przemysłowej. Szacuje się, że jeszcze w końcu XIX wieku w miastach zamieszkiwało zaledwie 10% ludności świata. Przejście od wielkich produkcji rzemieślniczej do wielkich manufaktur zatrudniających setki robotników stworzyło zapotrzebowanie na siłę roboczą (napływającą z obszarów wiejskich). W XIX wieku, w Europie procesy urbanizacyjne były bardzo intensywne, a ich spowolnienie nastąpiło dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Przebieg procesów urbanizacyjnych w poszczególnych częściach Europy nie był jednorodny. Co więcej w krajach wysoko uprzemysłowionych daje się zauważyć zjawisko zwane kontrurbanizacją. Polega ono na zmniejszaniu się tempa urbanizacji oraz na ucieczce ludności z dużych miast. Rozrastają się natomiast strefy podmiejskie. Liczba ich mieszkańców jest zazwyczaj większa od liczby mieszkańców miasta (w jego określonych granicach administracyjnych).
Procesy urbanizacyjne powodują wiele skutków pozytywnych i negatywnych. Do tych pierwszych należą między innymi: możliwość uzyskania i wyboru pracy oraz miejsca zamieszkania, szybkie komunikowanie się i przemieszczanie mieszkańców oraz istnienie instytucji naukowych, społecznych, finansowych itp. Jest jednak wiele negatywnych skutków urbanizacji. Najważniejsze z nich to: przeludnienie, deficyt wody, bezdomność, bezrobocie, degradacja środowiska, głód, choroby, przestępczość. Na dużych obszarach miejskich istnieje antropopresja. Zanieczyszczenia i zniszczenia środowiska występują przede wszystkim w Azji i Ameryce Łacińskiej. Miasta na tych obszarach rozwijają się dzięki imigracji ludności z obszarów wiejskich. Liczą oni na poprawę warunków życia, ale najczęściej muszą zamieszkiwać w tzw. slumsach. W wielkich miastach zanieczyszczenia wód i powietrza wielokrotnie przewyższają dopuszczalną normę. W aglomeracjach gromadzone są wielkie ilości śmieci i odpadów. Jest trudność z ich składowaniem, wobec czego wiele ulic, szczególnie w dzielnicach nędzy, jest pokrytych śmieciami, z których "dom" ma wiele ludzi.