Rozwój osadnictwa miejskiego

Urbanizacja kraju, czyli proces polegający na szybkim rozwoju i wzrostu znaczenia miast na skutek skupiania w nich handlu, przemysłu to rezultat przede wszystkim ogromnych migracji ze wsi do miast oraz włączania do nich terenów wiejskich. Jednocześnie zwiększa się udział ludności miejskiej w zaludnieniu kraju. Wiąże się to z upowszechnianiem miejskich wartości kulturalnych i ze zmianą sposobu życia mieszkańców.

Wskaźnik urbanizacji w Polsce jest silnie urozmaicony. Na jego zróżnicowanie wpływają poziom uprzemysłowienia poszczególnych regionów, zlokalizowany w nich przemysł oraz stopień rozdrobnienia rolnictwa. Najwyższy jest na Wyżynie Śląskiej, gdzie znajduje się dużo położonych blisko siebie ośrodków miejskich, a także w dużych miastach takich jak: Warszawa, Łódź, Wrocław, Kraków czy Poznań. Natomiast najniższy wskaźnik urbanizacji występuje w południowo- wschodniej i wschodniej części Polski.

Najbardziej zurbanizowane województwa to śląskie i dolnośląskie oraz zachodniopomorskie i pomorskie. Wiąże się to z uprzemysłowieniem Śląska oraz rolą, jaką odgrywa w zaludnieniu tego regionu aglomeracja trójmiejska z jej funkcjami portowymi i przemysłowymi.

W Polsce za miasto uznaje się obszar, na którym zabudowa ma charakter bardzo intensywny, zaś zdecydowana większość ludności zamieszkującej ten teren wykonuje zawody niezwiązane z rolnictwem. W ujęciu administracyjnym z kolei miastem jest obszar, który uzyskał prawa miejskie. Mieszkańcy miast stanowią 62% ludności kraju. Jest to wskaźnik zbliżony np. do Finlandii i Grecji, jednak o 20-30% niższy niż np. w Szwecji czy Wielkiej Brytanii. W latach 1946-200 liczba mieszkańców miast wzrosła trzykrotnie z 8 do 24 mln.

Obecnie w Polsce według danych GUS na dzień 1 stycznia 2010 r., w Polsce są 903 miasta. To w nich zamieszkuje przeważająca liczba ludności kraju i w nich są zlokalizowane najważniejsze zakłady przemysłowe i instytucje. Szczególną rolę odgrywają przy tym w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym kraju największe miasta o licznie mieszkańców przekraczającej 200 tys. Ośrodki miejskie swój rozwój zawdzięczały również powiększaniu swych granic o inne miasta, np. Ursus włączono do Warszawy, Cieplice Śląskie Zdrój do Jeleniej Góry, Ząbkowice do Dąbrowy Górniczej. Ich liczba wciąż się zmienia w wyniku nadawania lub odbierania miejscowościom praw miejskich. Dla przykładu prawa miejskie w 2006 roku uzyskał Rzgów, w 2007 r. Wojnicz, a w 2010r. Kołaczyce.

Najsilniej przyrost liczby ludności miejskiej zaznaczył się w Polsce po II wojnie światowej, w latach pięćdziesiątych XX w. Rozpoczął się wtedy proces odbudowy miast zniszczonych na skutek wojny oraz dynamicznego rozwoju przemysłu, transportu, handlu, budownictwa. Powstawały nowe zakłady przemysłowe, czyli nowe miejsca pracy, rosło zapotrzebowanie na siłę roboczą. Migracje wewnętrzne ze wsi do miast były najbardziej intensywne w latach 1946-1980. Coraz większa liczba ludności zamieszkująca wsie zaczęła przenosić się do miast, ponieważ były one wówczas przeludnione, a złe warunki życia skłaniały ludzi młodych do przeprowadzki.

W latach sześćdziesiątych tempo wzrostu liczby ludności miejskiej osłabło. W latach siedemdziesiątych procentowy przyrost ludności miast, był nieco większy, a na niektórych terenach przekraczał również ten z lat pięćdziesiątych. Największe przyrosty ludności miejskiej notowano na obszarach gdzie powstawały tzw. ośrodki uprzemysłowione tj. Tarnobrzeg, Płock, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy.

Obecnie liczba ludności miast rośnie wolno, głównie na skutek niskiego przyrostu naturalnego ludności miejskiej. W 1946r. w miastach zamieszkiwało jedynie 32% ludności, czyli 7,5mln ludzi, a na wsi, 68% tj. 16mln mieszkańców. W roku 2000 proporcje te prawie się odwróciły. Obecnie w miastach mieszka 62% ogółu ludności Polski, a na wsi 38%.

Wzrost liczby ludności Polski oraz postęp w rozwoju gospodarczym przyczyniły się do powstania stałych osiedli ludzkich – najwcześniej wsi, później miast i zespołów miejskich, które wspólnie tworzą sieć osadniczą. Gęstość sieci osadniczej pozostaje w ścisłym związku z gęstością zaludnienia i, tak jak rozmieszczenie ludności, zależy od warunków przyrodniczych, historycznych i społeczno-ekonomicznych. Wpływ warunków naturalnych na rozmieszczenie osiedli ludzkich i gęstość ich występowania był znacznie większy w przeszłości niż obecnie.
Lokalizacja pierwszych, stałych osad była całkowicie zależna od warunków przyrodniczych. Podstawą powstawania osiedli ludzkich było występowanie stałych wód powierzchniowych, zasobność terenu w surowce mineralne i urodzajne gleby, wysokość n.p.m., urozmaicenie rzeźby terenu oraz odległość od morza.. Ważnym czynnikiem był również klimat, ponieważ najwięcej osiedli znajduje się w strefach klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego. W miarę rozwoju kulturowego i postępu technicznego zaczęły powstawać nowe miejscowości. Na terenach niezbyt dla człowieka dogodnych, lecz ważnych z punktu widzenia gospodarki, przykładem są miasta na Górnym Śląsku.

Współcześnie istniejąca sieć miast jest wytworem długowiekowej historii. Miasta powstawały, bowiem we wszystkich okresach historycznych, tyle, że w każdym z nich z innych powodów. Należą do nich czynniki, takie jak: obronność i administracja państwowa, handel, transport, przemysł, oświata i nauka, kult religijny, turystyka i wypoczynek. Każda z wymienionych przyczyn powodowała powstawanie miasta pełniącego odpowiednią rolę w gospodarce kraju, np. miasta przemysłowego, czy węzła komunikacyjnego. Tę właśnie pełnioną przez miasto działalność, od której zależało jego powstanie i rozwój, nazywamy funkcją miasta. Funkcja ta narzucała mu położenie w ściśle określonym miejscu – najbardziej dogodnym do jej pełnienia.

Miasta w Polsce pełnią różnorodne funkcje, które najczęściej określa się w oparciu o strukturę zatrudnienia. Podstawą egzystencji i rozwoju miast są usługi głównie transportowe, handlowe, administracyjne i turystyczne, a w drugiej kolejności przemysł. Około 50 miast posiada słabo rozwinięty rynek pracy i pełni głównie funkcje mieszkaniowe. Miasta-sypialnie występuję przede wszystkim w aglomeracjach wielkomiejskich, wokół Warszawy, Łodzi, Trójmiasta.

XX wiek to okres rozwoju wielkich miast oraz powstawania nowych form osadniczych – zespołów miejskich, czyli skupisk miast położonych blisko siebie, silnie powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie, tworzących jeden organizm miejski.

Zespołem miejskim jest aglomeracja, czyli skupisko miast i osiedli na małym obszarze, a więc silnie zurbanizowanym. Jeżeli aglomeracja składa się z jednego dominującego wielkościowo i funkcjonalnie miasta, w którym rozwój, np. budownictwa mieszkaniowego i usług był wolniejszy niż koncentracja miejsc pracy w zakładach przemysłowych, a równoczesny rozwój komunikacji masowej spowodował osiedlanie się na terenach sąsiadujących i tworzenie strefy podmiejskiej, przejmującej niektóre funkcje miasta to taką aglomerację nazywamy monocentryczną. Przykładem tego typu aglomeracji jest aglomeracja: warszawska, łódzka, krakowska, poznańska, wrocławska, bydgosko-toruńska.

Teren aglomeracji warszawskiej zamieszkuje około 2,5 miliona mieszkańców. Warszawa jest wielofunkcyjnym ośrodkiem miejskim o dominujących funkcjach administracyjnych, komunikacyjnych, handlowych, naukowych i kulturalnych, a także największym w kraju ośrodkiem przemysłowym. Jako stolica Polski jest miejscem, gdzie mają swoje siedziby nie tylko najwyższe władze państwowe, ale także liczne inne instytucje centralne, jednostki kierownictwa nauki, przedstawicielstwa dyplomatyczne państw obcych, oddziały i filie znanych międzynarodowych korporacji gospodarczych, kierownictwa partii politycznych oraz kościołów. Miasto to jest największym krajowym ośrodkiem nauki, kultury i sztuki, funkcjonują tam liczne szpitale i kliniki oraz działa największy w kraju port lotniczy Okęcie.

W granicach aglomeracji wrocławskiej zamieszkuje około milion osób, miasto to silnie dominuje nad innymi miejscowościami obszaru aglomeracji. Wrocław jest ośrodkiem wielofunkcyjnym z nowoczesnym przemysłem oraz potencjałem naukowym i kulturalnym.

Innym typem zespołu miejskiego jest aglomeracja policentryczna, zwana inaczej konurbacją. Charakteryzuje się ona występowaniem w pobliżu siebie kilku równorzędnych pod względem wielkości i znaczenia gospodarczego miast, a żadne z nich nie dominuje nad pozostałymi. Aglomeracje policentryczne powstały na obszarach eksploatacji surowców mineralnych, głównie węgla kamiennego, w wyniku rozrastania się i łączenia osiedli górniczych. Ich przykładem są aglomeracja: górnośląska i Trójmiasta.

Aglomeracja górnośląska jest największą w kraju, biorąc pod uwagę liczbę ludności, wielkość obszaru, a także gęstość zaludnienia. Obejmuje ona 47 miast, z których 11 liczy ponad 100tys. mieszkańców. Obszar ten zamieszkuje ponad 3,5 mln osób. Powstanie i rozwój aglomeracji związane były z występowaniem bogatych zasobów węgla kamiennego i rud metali, dzięki którym możliwy był rozwój górnictwa, hutnictwa, energetyki, przemysłu metalowego, maszynowego, a w konsekwencji także miast.

Aglomeracja Trójmiasta jest specyficzną ze względu na swoje położenie, bowiem jej wschodnią granicę wyznacza brzeg morski. Nadmorska lokalizacja była czynnikiem, który odegrał główną rolę w ukształtowaniu struktury społeczno - gospodarczej aglomeracji. Na terenie aglomeracji zamieszkuje ponad milion osób. Gospodarka aglomeracji jest zróżnicowana, choć widoczne jest jej zorientowanie na szeroko pojmowaną ekonomię morską. Obok przeładunku towarów w porcie rozwijają swoją działalność towarzystwa przewozowe żeglugi promowej. Porty pociągają za sobą rozwój transportu, a także gospodarki magazynowej, przechowalnictwa i handlu hurtowego. Silnie rozwinięty jest też handel oraz sfera finansowa i ubezpieczeniowa. Aglomeracja pełni też ważne funkcje w dziedzinie edukacji, nauki, kultury i ochrony zdrowia.

Aglomeracje miejskie w Polsce
Nazwa Liczba mieszkańców Główne ośrodki miejskie
górnośląska 3,5 mln Katowice, Chorzów, Bytom, Zabrze, Ruda Śląska, Gliwice, Tychy, Rybnik, Jaworzno, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Czeladź, Mikołów
warszawska 2,6 mln Warszawa, Prószków, Błonie, Wołomin, Piastów, Otwock, Ząbki, Marki, Łomianki, Ożarów, Milanówek, Grodzisk Mazowiecki
łódzka 1,1 mln Łódź, Zgierz, Pabianice, Aleksandrów, Konstantynów, Łask, Rzgów
krakowska 1,0 mln Kraków, Skawina, Wieliczka, Zabierzów, Mogilany
wrocławska 1,0 mln Wrocław, Oława, Je1cz-Laskowice, Święta Katarzyna, Kąty Wrocławskie
Trójmiasta 1,0 mln Gdańsk, Gdynia, Sopot, Reda, Rumia, Wejherowo, Pruszcz Gdański
poznańska 0,9 mln Poznań, Swarzędz, Luboń, Mosina, Puszczykowo, Kostrzyn
szczecińska 0,6 mln Szczecin, Stargard Szczeciński, Goleniów, Police, Gryfino
lubelska 0,5 mln Lublin, Świdnik, Łęczna, Wólka
bydgosko-toruńska 0,5 mln Bydgoszcz, Toruń, Chełmno, Ciechocinek, Inowrocław, Koronowo, Łysomice, Solec Kujawski, Unisław, Włocławek

W dobie postępującej urbanizacji coraz większa liczba ludności, zarówno w skali świata jak i Polski, zamieszkuje obszary miejskie. Życie w miastach wydaje się być niezwykle atrakcyjne; dostępność różnorakich usług, większa możliwość znalezienia pracy stanowią zachętę dla osób ze wsi do wiązania swojego życia z miastem. Jednak procesy urbanizacyjne powodują zarówno wiele skutków pozytywnych jak i negatywnych. Do tych pierwszych należą między innymi: dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna, duży rynek zbytu, możliwość wyboru różnorodnej pracy, szybkie komunikowanie i przemieszczanie się mieszkańców, wyższe dochody niż na wsi, łatwy dostęp do oświaty, kultury, rozrywki, większy komfort życia, łatwy dostęp do służby zdrowia. Jest jednak wiele negatywnych skutków urbanizacji, a najważniejsze z nich to: niedostatek wody, zanieczyszczone powietrze, z którym wiąże się zjawisko występowania smogu choćby w Krakowie, degradacja środowiska, wzrost przestępczości, niedobór mieszkań, wzrost liczby bezdomnych, problem składowania odpadów, zwiększenie hałasu, niewydolność systemu transportu, pogarszanie się warunków sanitarnych, obniżenie bezpieczeństwa ludności, brak terenów zielonych.

Podsumowując, życie mieszkańców wielkich miast nie jest łatwe, choć nie można zapomnieć o korzyściach z tego płynących. Mimo szeregu problemów, jakie wynikają
z procesu urbanizacji to będzie on postępował nadal, powodując coraz szersze upowszechnianie się miejskiego stylu życia.