Japonia

JAPONIA, Nihon, Nippon, państwo w Azji Wsch., położone naW. Japońskich, na O. Spokojnym; w skład Japonii wchodzą 4 duże wyspy: Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku (ok. 96% pow. ogólnej), rozciągające się na dł. 2200 km, oraz ok. 4000 mniejszych wysp (największa Okinawa w archipelagu Riukiu); między Honsiu, Kiusiu i Sikoku rozciąga się Wewnętrzne M. Japońskie. Od kontynentu Azji oddzielona M. Ochockim, M. Japońskim, cieśninami: Koreańską i Cuszimską oraz M. Wschodniochińskim.

Informacje ogólne
Stolica: Tokio
Powierzchnia: 377,8 tys. km2
Ludność: 125,6 mln mieszk. (1997)
Język urzędowy: japoński
Jednostka monetarna: jen
Święto narodowe: 23 grudnia (rocznica urodzin cesarza 1933)
Podział administracyjny: 47 prefektur; stołeczna Tokio (to), 2 miejskie Kioto i Osaka (fu), okręg specjalny Hokkaido (do), pozostałe 43 tzw. ken

JAPONIA. WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie powierzchni. Wyspy Japońskie leżą w obrębie okołopacyficznej, aktywnej sejsmicznie, strefy górotwórczej, na styku 4 strukturalnie różnych łuków: sachalińskiego, Kuryli, wysp Riukiu i Marianów; stanowią nadwodną część potężnego łańcucha górskiego wznoszącego się z dna oceanu; w pobliżu podwodnego łańcucha wielkie głębie oceaniczne, m.in. Rów Japoński (głęb. 8412 m). Przeważającą część powierzchni (ok. 80%) zajmują średniowysokie i niskie góry oraz wyżyny; ok. 50% pow. leży powyżej 500 m; pasma górskie, przeważnie o przebiegu południkowym są rozdzielone kotlinami tektonicznymi, wypełnionymi popiołami i lawami wulk. oraz osadami czwartorzędowymi; najwyższe góry Japonii znajdują się w środk. części Honsiu, w obrębie wielkiego rowu tektonicznego zw. Fossa Magna (strefa największych zaburzeń tektonicznych); z rowu wznosi się najwyższa góra Japonii wulkan Fudżi (3376 m), po jego wsch. stronie góry Kanto (do 2475 m) i Mikuni, po zach. góry Hida, Kiso i Akaishi nazywane często Alpami Japońskimi. Strefa Fossa Magna dzieli Japonię na 2 różniące się pod względem budowy geol. części: pd.-zach. zbudowaną gł. z utworów paleozoicznych i mezozoicznych oraz pn.-wsch. z utworów gł. kenozoicznych. Obszary nizinne (ok. 10% pow.) to przede wszystkim nadm. aluwia i trzeciorzędowe tarasy, a także dna śródgórskich kotlin i dolin, często tektonicznego pochodzenia, największe: Kanto, Ishikari zajmują dawne depresje tektoniczne. Japonia należy do najbardziej sejsmicznych i wulk. obszarów Ziemi; rocznie występuje ok. 1000 3000 trzęsień ziemi o różnej skali i sile, w tym odczuwalne przez mieszkańców kilka razy w roku, co kilka lat mają charakter katastrofalny. Ostatnie największe trzęsienie ziemi 1923 pochłonęło 140 tys. osób (gł. w Tokio i Jokohamie). Podmorskie trzęsienia ziemi są przyczyną powstawania fal mor. (tsunami) o wys. do 30 m, powodujących katastrofalne powodzie. Główne epicentra trzęsień ziemi znajdują się między pn.-wsch. wybrzeżem Honsiu i głębią Rowu Japońskiego (hipocentra na głęb. 1000 m p.p.m.), na niz. Kanto i w Zat. Tokijskiej. Na terytorium Japonii istnieje ok. 160 wulkanów, z tego ponad 50 czynnych, najaktywniejsze: Asama-yama i Bandai-san (Honsiu), Tokachi-dake (Hokkaido), Sakura-jima, Kirishima-yama i Aso-san (Kiusiu). Na obszarach wulk. występują liczne źródła miner. (ok. 15 tys.), w większości termalne (gł. gejzery), przeważnie wykorzystane do celów balneolog. najbardziej znane w uzdrowisku Beppu na Kiusiu. Linia brzegowa (ok. 30 tys. km) silnie rozwinięta, różnorodność typów wybrzeży mor.: riasowe w zach. Kiusiu, Sikoku i nad Wewnętrznym M. Japońskim, aluwialne, lagunowe i lagunowo-limanowe często z wałami wydmowymi w pn. i pd.-wsch. Honsiu oraz na Hokkaido, klifowe we wsch. i pd.-środk. Honsiu; większa część archipelagu Riukiu w otoczeniu raf koralowych. Klimat. Wyspy Japońskie leżą w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych (Hokkaido, pn. Honsiu), podzwrotnikowych (środk. i pd. Honsiu, Sikoku, Kiusiu) i zwrotnikowych (pd. skraj Kiusiu i Riukiu); na całym terytorium Japonii występuje klimat monsunowy; wybrzeża Hokkaido i pn.-wsch. Honsiu opływa zimny prąd Oja Siwo, wybrzeża zach. i pd.-zach. ciepły prąd Kuro Siwo. Z monsunem zimowym (wiejącym z pn.-zach.) w pn. części kraju i na wybrzeżu M. Japońskiego jest związana pogoda pochmurna i obfite opady śniegu (pokrywa śnieżna 1 2 m); we wsch. części, osłoniętej górami, panuje w tym czasie pogoda słoneczna; średnia temperatura w styczniu zróżnicowana: 6 do 10C na Hokkaido, 0 do 4C w pn. Honsiu, ok. 6C na Kiusiu, 14 18C na Riukiu (w górach ok. 10C, na Fudżi 19C). W okresie monsunu letniego wiejącego z pd.-wsch. różnice temperatur między Hokkaido i Riukiu są znacznie mniejsze, średnia temperatura w lipcu od 18 20C na pn. do 28C na pd. (na Fudżi 6C). Średnia roczna suma opadów wzrasta ku pd., od 800 1500 mm na Hokkaido, do 2000 3000 mm na Riukiu; najwięcej opadów na eksponowanych wsch. zboczach gór, najmniej w kotlinach śródgórskich i na osłoniętych wybrzeżach Wewnętrznego M. Japońskiego; maksimum opadów (z wyjątkiem zach. Hokkaido i pn.-zach. Honsiu) w miesiącach letnich. We wrześniu i październiku do wybrzeży Japonii (zwł. pd.) docierają tajfuny połączone z gwałtownymi ulewami i powodziami powodują wielkie zniszczenia. Wody. Gęsta sieć krótkich, górskich rzek z licznymi wodospadami i bystrzami; rzeki wyzyskiwane gł. w hydroenergetyce i do nawadniania, tylko nieliczne nadają się do żeglugi (gł. spław drewna); najdłuższe rz.: Ishikari (Hokkaido), Shinano, Tone-gawa, Tenryu-gawa i Kiso (Honsiu), Chikugo (Kiusiu); na rzekach w zach. Hokkaido i pn.-zach. Honsiu przybory wód wiosną, w czasie topnienia śniegów, pozostałe zależne od opadów letnich; w dolnych biegach rzek często katastrofalne powodzie. Jeziora gł. kraterowe i kalderowe, największe Biwa w środk. Honsiu zajmuje tektoniczną depresję; na wybrzeżach jeziora lagunowe. Szata roślinna. Lasy pokrywają ponad 66% pow. kraju, w pn. Hokkaido lasy szpilkowe typu tajgi, w pn. Honsiu lasy zrzucające liście na zimę (gł. buki zw. buna, biały dąb, kasztanowiec, klony), na pd. Honsiu, w Sikoku i Kiusiu wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe (dęby, czerwona i czarna sosna jap., jodła zw. momi, bambusy) i na archipelagu Riukiu lasy zwrotnikowe. W górach piętrowy układ roślinności, ponad lasami liściastymi górskie lasy iglaste (gł. świerkowo-jodłowe), wyżej zarośla subalp. i roślinność alpejska. Bogata flora Japonii (ok. 5 tys. gat. roślin naczyniowych) ma w znacznym stopniu charakter reliktowy (trzeciorzędowy). Liczne parki nar. i rezerwaty (m.in. Seto-Naikai, Fudżi, Aso-san). Gleby. W Japonii przeważają słabo wykształcone gleby górskie; w pd. części kraju gleby tropik., m.in. czerwonoziemy i żółtoziemy, w środk. brunatne (niz. Kanto) ze znacznym udziałem gleb wytworzonych z popiołów wulkanicznych oraz gleb glejowych, w części pn. gleby bielicowe i torfowe.

JAPONIA. LUDNOŚĆ. Szybki przyrost ludności na początku XX w. został zahamowany w czasie II wojny świat. (15-krotny spadek przyrostu naturalnego w porównaniu z okresem 1935 40), ponowny, po wojnie, był spowodowany repatriacją 6,5 mln Japończyków z zagranicy oraz spadkiem umieralności i gwałtownym wzrostem urodzeń. Kontrolowanie liczby urodzeń wpłynęło na zmniejszenie przyrostu naturalnego z 21 (1949) do 10,3 (1955); na takim poziomie przyrost naturalny utrzymywał się do końca lat 80., obecnie wynosi 3,6 (1992). Japończycy stanowią 99% ogółu ludności Japonii, wśród pozostałych najliczniejsi są Koreańczycy, Chińczycy, Amerykanie; na Hokkaido (gł. w pn. części) ok. 15 tys. Ajnów, pierwotnej ludności pn. Japonii. Struktura wyznaniowa ludności Japonii jest następująca: ok. 85% stanowią wyznawcy shintoizmu, jap. religii rodzimej (1868 1945 oficjalnej religii państw.), 70% buddyści należący do licznych grup (buddyzm japoński), przy czym większość buddystów uważa się jednocześnie za wyznawców shintoizmu; 13% to wyznawcy nowych religii (np. s oka gakkai), łączących elementy wierzeń i praktyk rel. shintoizmu, buddyzmu, taoizmu, konfucjanizmu i chrześcijaństwa, 1% to chrześcijanie (w tym ok. 425 tys. katolików i 205 tys. protestantów). Struktura wiekowa typowa dla większości krajów rozwiniętych: ok. 27% ludności w wieku poniżej 20 lat, ponad 61% od 20 64 lat, 12% w wieku 65 lat i więcej; liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (103 kobiety na 100 mężczyzn); przeciętna długość trwania życia największa w świecie, dla mężczyzn 76 lat, kobiet 82 lata. Średnia gęstość zaludnienia 329 mieszk. na km2; największa koncentracja ludności występuje w pasie przem. pd. Honsiu, pn. Kiusiu i pn. Sikoku (ponad 1000 mieszk. na km2); słabo zaludniona wyspa Hokkaido (50 100 osób na km2), pn. Honsiu, pd. Kiusiu. W miastach mieszka ok. 77% ludności; największe m.: Tokio (8,1 mln mieszk. 1992), Jokohama (3,3 mln), Osaka (2,6 mln), Nagoja (2,2 mln), Kioto (1,5 mln), Kobe (1,5 mln), Kitakiusiu (1,0 mln) tworzą konurbacje miejsko-przem. (Tokio 11,9 mln mieszk. 1989); inne większe m.: Sapporo (1,7 mln), Kawasaki (1,2 mln). Strukura ludności czynnej zawodowo: przemysł wraz z budownictwem ok. 34% zatrudnionych, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo ok. 7%, usługi pozostałą część; czas trwania pracy w Japonii najdłuższy (ponad 40 godzin tygodniowo) wśród krajów wysoko rozwiniętych; bezrobocie wynosi 2,1% 1992 (ok. 1,3 mln osób zawodowo czynnych)

JAPONIA. GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty, jedna z potęg gosp. świata, wytwarza 14% produktu świat. brutto 2 miejsce w świecie, po USA (1989). Zapoczątkowany w 2 poł. XIX w. rozwój nowocz. gospodarki jap. był okresowo przerywany działaniami wojennymi. Po II wojnie świat. największe w świecie tempo rozwoju gosp.; 1961 65 średnie roczne tempo wzrostu wynosiło 12%, 1966 70 aż 15,2%, obecnie ok. 5%. Wartość produktu krajowego brutto wynosi 3362 mld dol. USA, na 1 mieszk. 27132 dol. USA (trzeci wskaźnik na świecie po Szwajcarii i Szwecji 1991); jap. rezerwy złota wynoszą ponad 24 mln uncji, dewizowe: ok. 72 mld dol. USA (1992); największy udział w wytwarzaniu produktu krajowego brutto mają usługi i handel zagr. 55% oraz przemysł i budownictwo ponad 42%, udział rolnictwa i leśnictwa zaledwie 2,5% (1990). W gospodarce Japonii występuje b. duża koncentracja kapitału; największe przedsiębiorstwa są związane z przemysłem maszyn., samochodowym, elektrotechn. i elektron.: Toyota (92 tys. zatrudnionych, obroty 60,5 mld dol. USA 1990), Hitachi (275 tys., 51 mld dol. USA), Matsushita Electric, Nissan Motor, Toshiba, Honda Motor, Mitsubishi i in.; sektor państw. obejmuje 20% gospodarki nar., najwyższy udział (ok. 60%) ma w łączności, transporcie i usługach. Japonia jest jednym z największych świat. inwestorów, wartość jap. inwestycji za granicą (gł. w Chinach, Azji Pd.-Wsch., USA) wynosi ok. 155 mld dol. USA (1989).

JAPONIA. PRZEMYSŁ. Do II wojny świat w Japonii rozwijał się gł. przemysł ciężki, zwł. zbrojeniowy; w latach 50. przy zastosowaniu licencji amer. rozwinął się przemysł elektron., gł. radiowy, w latach 60. został b. silnie rozbudowany przemysł środków transportu (stoczn., samochodowy) i elektron. (zwł. informatyczny), oparty na własnym zapleczu nauk.-technicznym. Duża wydajność pracy (wysokie kwalifikacje robotników oraz specyficzne formy organizacji procesu wytwórczego) i niskie koszty robocizny umożliwiły ekspansję handlową Japonii; w latach 70. i 80. Japonia stała się największym świat. eksporterem samochodów, statków, odbiorników radiowych i telew., robotów. Wpływy z eksportu są przeznaczane na stałe unowocześnianie przemysłu (automatyzacja), komunikacji i dalszą rozbudowę zaplecza nauk.-technicznego. Na pocz. lat 90. nastąpił niewielki spadek produkcji przemysłowej. Oprócz wielkich, nowocz. przedsiębiorstw przem. istnieje w Japonii ogromna liczba małych (rodzinnych) i średnich zakładów, które dostarczają ok. 60% wartości produkcji przemysłowej. W Japonii występuje duża koncentracja terytorialna produkcji, największa w pasie przem. Honsiu (tzw. Nippon Megalopolis). Przemysł jest prawie całkowicie oparty na surowcach importowanych; ropa naft. pochodzi z krajów arab. nad Zat. Perską (gł. z Arabii Saudyjskiej, Iranu), Azji Pd.-Wsch., węgiel kam. gł. z USA, rudy metali z Australii, Indii i Brazylii; w kraju wydobycie gł. węgla kam. (Hokkaido, pn. Kiusiu), rud miedzi (pn. Honsiu), manganu, cynku i ołowiu (środk. Honsiu), pirytów, siarki. Łączna moc zainstalowana w elektrowniach wynosi 194 763 MW (1990); ok. 65% energii elektr. jest wytwarzane w elektrowniach cieplnych zlokalizowanych gł. w wielkich aglomeracjach miejsko-przem. (największe: Kashima, Yokosuka), pozostała część w elektrowniach jądr. (Kashiwazaki, Fukushima, Tokai, Takahama), wodnych (gł. środk. Honsiu) i geotermicznych; produkcja energii elektr. na 1 mieszk. 6939 kW h (1990). Największy udział (ponad 47%) w wartości produkcji przem. ma przemysł elektromaszyn., zwł. maszyn. i metal. (gł. obrabiarki, maszyny bud., roln., urządzenia energ., wyposażenie kompletnych obiektów przem.) i środków transportu największy na świecie producent statków, samochodów osobowych i ciężarowych oraz autobusów i ciągników drogowych; wszechstronnie rozwinięty przemysł elektrotechn. i elektron. (odbiorniki radiowe i telew., roboty, komputery, sprzęt gospodarstwa domowego) oraz precyzyjny wytwarzający zegarki (firmy Seiko, Citizen), aparaty fot., kamery film., sprzęt opt. (m.in. mikroskopy). Ponad 7% wartości produkcji przem. dostarcza hutnictwo żelaza i metali nieżel. (2 miejsce na świecie w produkcji stali surowej i miedzi rafinowanej). Silnie rozwinięty przemysł rafineryjny i petrochem. przetwarza ponad 170 mln t ropy rocznie; największe kompleksy rafinerii w zespołach portowych pasa przem. (zwł. nad zat.: Tokijską i Osaka); duża produkcja tworzyw sztucznych, włókien chem. (celulozowe 2 miejsce w świecie, po USA), kauczuków chem. (3 miejsce), nawozów sztucznych (gł. azotowych), farb i lakierów, leków. Tradycyjny przemysł włók. dominował w przemyśle jap. do 1 poł. XX w., ponad połowę produkcji przeznaczano na eksport, od 1955 wraz ze wzrostem znaczenia włókien syntet. maleje rola włókiennictwa; największe zakłady włók. skoncentrowane w regionie Osaka Kioto oraz Nagoi. Przemysł celulozowo-papierniczy jest oparty na surowcach krajowych i importowanych z Azji Pd.-Wsch.; w produkcji papieru i tektury (234 kg na 1 mieszk.) Japonia zajmuje 2 miejsce w świecie, po USA (1991). Powszechnie rozwinięty przemysł spoż.: mleczarstwo (gł. na niz.: Kanto i Ishikari oraz wyspie Hokkaido), przetwórstwo rybne, gorzelnictwo (produkcja sake wódki wytwarzanej z ryżu), piwa. Najsilniej uprzemysłowione pd. Honsiu i pn.-zach. Kiusiu pas przem. wzdłuż wybrzeża od Tokio do Kobe, wybrzeża Wewnętrznego M. Japońskiego i Cieśn. Koreańskiej; w obrębie pasa największe okręgi przem. Japonii: Keihin (Jokohama Tokio Kawasaki Chiba), Hanshin (Osaka Kioto Kobe), Chukyo (gł. ośr. Nagoja), Kitakiusiu (Kitakiusiu Fukuoka) i inne.

JAPONIA. ROLNICTWO. Intensywne rolnictwo o wysokim stopniu mechanizacji (1 ciągnik na 3 ha użytków rolnych) i kulturze roln. zaspokaja zapotrzebowanie Japonii na żywność w ok. 75%; duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych ok. 70% o pow. poniżej 1 ha, największe o pow. 3 ha i więcej dominują na Hokkaido; użytki rolne zajmują ok. 14% pow. kraju, w tym grunty orne i sady 12%; ok. 60% gruntów ornych jest sztucznie nawadniane; z większości pól uzyskuje się 2 3 zbiory rocznie; powszechna uprawa tarasowa; gł. uprawą i podstawą wyżywienia ludności jest ryż (ok. 1/2 pow. zasiewów, zbiory 13,5 mln t 1992), z innych zbóż uprawia się pszenicę oraz jęczmień; średnie plony zbóż wysokie 59 q z ha; dużą rolę odgrywa uprawa buraków cukrowych (na Hokkaido), trzciny cukrowej (na Okinawie i pd. Kiusiu), herbaty (gł. zielonej), ziemniaków (gł. na Hokkaido), batatów (na Kiusiu, niz. Kanto), soi, rzepaku; w strefach podmiejskich intensywna uprawa warzyw; rozwinięte sadownictwo (gł. mandarynki, jabłonie, grusze, brzoskwinie). Hodowla dostarcza ok. 30% wartości produkcji rolnej; hoduje się trzodę chlewną (11 mln sztuk 1992), bydło (5 mln sztuk), kury; gł. obszarem hod. (zwł. bydła) jest Hokkaido. Tradycyjna hodowla jedwabników (gł. w środk. Honsiu) jest znacznie ograniczona. Ważną rolę w gospodarce jap. odgrywa rybołówstwo; duże połowy (10,4 mln t ryb 1990) i spożycie ryb; poławia się gł. dorsze, makrele, sardynki, tuńczyki, łososie (gł. na wybrzeżach Hokkaido), skorupiaki (kraby, krewetki), ostrygi; w wodach przybrzeżnych (gł. Wewnętrznego M. Japońskiego) rozpowszechniona hodowla ryb, ostryg, krewetek, wodorostów oraz perłopławów; duże znaczenie ma wielorybnictwo; ok. 3 tys. portów rybackich, gł. Kushiro (Hokkaido), Hachinohe, Ishinomaki (Honsiu), Nagasaki, Fukuoka (Kiusiu). Wyrąb lasów dostarcza ok. 30 mln m3 drewna użytkowego, powszechnie stosowanego w budownictwie.

JAPONIA. TURYSTYKA. Znaczenie turystyki niewielkie, 1991 odwiedziło wyspy ok. 3,5 mln turystów zagr., wpływy z turystyki 3,4 mld dol. USA.

JAPONIA. TRANSPORT I ŁACZNOŚĆ. Gęsta sieć komunik. z największym węzłem w Tokio; gł. rolę w przewozach odgrywa transport kol.; dł. linii kol. 27,5 tys. km (ok. 7 km linii na 100 km2); na Honsiu jedne z najszybszych kolei na świecie (do 300 km na godz.) Shinkansen; dł. dróg kołowych 1,1 mln km (ok. 30 km dróg na 100 km2), w tym 46,6 tys. autostrad; szybki rozwój motoryzacji, w użytkowaniu 35,2 mln samochodów osobowych (284 sztuk na 1000 mieszk.); międzynar. komunikację lotn. obsługuje towarzystwo lotn. Japan Air Lines (JAL); międzynar. porty lotn. w Tokio (Narita, Haneda) i w Osace (Itami); między wyspami komunikacja promowa, tunele podmor. (m.in. Seikan najdłuższy na świecie) i mosty kol.-drogowe. Nośność mor. floty handl. 40 mln DWT (1991); przeładunki w portach mor. 808 mln t, w tym wyładunek 708 mln t; gł. porty mor.: Kobe (przeładunki 171 mln t 1990), Chiba (170 mln t), Nagoja (129 mln t), Jokohama (124 mln t), Kawasaki (105 mln t); rozwinięta łączność, w użytkowaniu ponad 660 aparatów telefonicznych na 1000 mieszkańców.

JAPONIA. HANDEL ZAGRANICZNY. Wymiana handl. stanowi 7,8% obrotów międzynar. (3 miejsce 1992); wartość eksportu na 1 mieszk. 2738 dol. USA, importu 1878 dol. USA; eksport obejmuje maszyny i urządzenia, środki transportu, wyroby elektron. i elektrotechn., precyzyjne, włók., kompletne obiekty przem. (chem., hutn., elektrownie); import surowców (gł. miner., włók., boksytów), maszyn i urządzeń, artykułów rolno-spoż.; handel gł. z USA, krajami Azji Pd.-Wsch. oraz Europy Zachodniej.

JAPONIA. USTRÓJ POLITYCZNY. Monarchia konstytucyjna; wg konstytucji z 3 XI 1946 cesarz (tenno) jest symbolem państwa i jedności narodu; jako głowa państwa spełnia gł. funkcje reprezentacyjne oraz mianuje desygnowanego przez parlament premiera, który następnie powołuje ministrów, przy czym przynajmniej 1/2 składu ministrów musi być powoływana spośród członków parlamentu. Organem ustawodawczym jest 2-izbowy parlament, składający się z Izby Radców (izba wyższa) i Izby Reprezentantów (izba niższa). Kadencja Izby Radców trwa 6 lat, przy czym połowa składu izby jest odnawiana co 3 lata; część jej członków pochodzi z wyborów powszechnych i bezpośrednich, część zaś jest wybierana przez kolegialne rady lokalne, działające w prefekturach. Kadencja Izby Reprezentantów trwa 4 lata, posłowie są wybierani w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom po ukończeniu 20 lat, bierne: do izby niższej po ukończeniu 25 lat, do izby wyższej 30 lat.


Źródło: Encyklopedia PWN-Geografia