Erystyka
*1) OKREśLENIE ERYSTYKI
Erystyka to: teoria dyskusji (w tym: naukowej)
sztuka prowadzenia sporów (intelektualna walka, utarczka, debata).
Dyskusją zajmowano się historycznie w obrębie różnych dyscyplin: retoryki dialektyki, logiki, homiletyki, hodegetyki.
Wiedza na temat dyskusji i umiejętność dyskutowania pojmowano i pojmuje się nadal jako przygotowanie do życia w społeczeństwie, do pełnienia różnych ról społecznych.
Teoria dyskusji nawiązuje do wiedzy z zakresu logiki, epistemologii, psychologii, socjologii a także wiedzy na temat ogólnokulturowego kontekstu, w którym dyskusja ma miejsce.
*2) OKREŚLENIE DYSKUSJI
Dyskusja jest wzajemną wymianą poglądów (myśli), rozmową, w trakcie której dochodzi do stwierdzenia niezgodności poglądów (stanowisk) w jakiejś sprawie, a następnie strony próbują uzgodnić stanowisko, przekonując jedna drugą do własnych poglądów.
*3) OKREŚLENIE DYSKUSJI NAUKOWEJ
Dyskusja naukowa NIE jest:
agitacją: doraźne nakłanianie ludzi do działania przy pomocy haseł, sloganów, do jednorazowego podjęcia określonych działań, przyłączenia się do akcji, wsparcia jakichś poczynań. Formy (środki): przemówienie wiecowe, apel, plakat, transparent, ulotka, broszura.
demagogią: oddziaływanie na grupy społeczne za pomocą obliczonej na efekt, wykorzystującej wpływ emocji, niemerytorycznej, kłamliwej argumentacji. Akcja obliczona na łatwy zysk np. przez odwołanie się do poczucia krzywdy (np. Wszyscy mają te same żołądki).
propagandą: krzewienie poglądów w drodze manipulacyjnych, nieuczciwych technik, np. perswazji.
kłótnią.
Dyskusja naukowa JEST:
zbiorowym, bezinteresownym poszukiwaniem prawdy
Problem: jak odróżnić przypuszczenia (opinie, domysły, doxa) od wiedzy rzetelnej (epistme)?
Dyskusja ma zamienić przypuszczenia w wiedzę.
*4) CELE DYSKUSJI NAUKOWEJ
Głównym celem dyskusji naukowej jest prawda a nie wykazanie, że ma się rację. Dyskusja naukowa zmierza do znalezienia prawdy a nie do przekonania, czy pokonania przeciwnika.
Ponieważ celem dyskusji naukowej jest poszukiwanie prawdy, nie może się ona zakończyć głosowaniem. Bowiem głosowanie świadczy o tym, ilu zwolenników ma dana teza, a nie o tym, że jest ona prawdziwa.
W nauce nie ma głosowania, bo liczy się prawda. Nauka nie jest demokratyczna, nie decyduje w niej większość. W nauce jest za to miejsce na otwartą dyskusję i krytykę.
Celem dyskusji naukowej nie jest pokonanie przeciwnika
Dopuścić w dyskusji sytuację, że to ja się mylę a przeciwnik ma rację (człowiek zawsze może się mylić)
Celem dyskusji naukowej nie jest uzyskanie jak największej liczby zwolenników danej tezy, nie chodzi o argumenty psychologiczne, ale o merytoryczne (poznawcze).
*UZASADNIANIE (UDOWADNIANIE) A PRZEKONYWANIE
Uzasadnić twierdzenie p znaczy tyle, co podać racje (rzeczowe, merytoryczne) na rzecz prawdziwości tego twierdzenia, a tym samym na rzecz jego uznania za prawdziwe (akceptacji).
Chodzi tu o korespondencyjną koncepcję prawdy:
Prawda jest zgodnością sensu zdania (twierdzenia) ze stanem rzecz, o którym to zdanie orzeka.
Fałsz jest niezgodnością sensu zdania (twierdzenia) ze stanem rzecz, o którym to zdanie orzeka.
Prawda jest absolutna: pewna teza p jest albo prawdziwa albo fałszywa w zależności od tego, czy zachodzi stan rzecz, który jest opisywany przez tezę p, a nie w zależności od tego, czy są argumenty (uzasadnienie) na rzecz jej prawdziwości albo fałszywości.
W wypadku uzasadnienia chodzi o poznawcze możliwości człowieka. Uzasadnienia mają znaczenie dla rozpoznawania przez człowieka tego, co jest prawdą, ale nie stwarzają prawdy, bo nie stwarzają rzeczywistości.
To, że nie mamy argumentów na rzecz pewnej tezy nie świadczy o tym, że dana teza jest fałszywa, świadczy tylko o tym, że nie mamy argumentów.
Przekonać kogoś co do pewnego twierdzenia p znaczy tyle, co doprowadzić go do uznania tego twierdzenia za prawdziwe.
Można to uczynić różnymi środkami, odwołując się do racji merytorycznych lub do innych, niemerytorycznych środków, np. perswazji, czy szerzej, do nielojalnych chwytów erystycznych, czyli sposobów (technik) prowadzenia dyskusji odwołujących się do manipulacji, czy podstępu.
(Pojęcie chwytów erystycznych)
Mam tezę p i w trakcie dyskusji możliwe są 4 sytuacje, mogę:
(1) uzasadnić prawdziwość p, ale nie przekonać innych uczestników dyskusji,
(2) uzasadnić p i przekonać innych do jego przyjęcia za prawdziwe (optymalna sytuacja z punktu widzenia nauki),
(3) przekonać innych do przyjęcia p za prawdziwe, a nie uzasadnić p,
(4) nie uzasadnić p i nie przekonać co do jego prawdziwości innych.
*5) WARUNKI ETYCZNE I LOGICZNE (EPISTEMOLOGICZNE) DYSKUSJI NAUKOWEJ
1) Warunkiem wstępnym jest (zasadnicza, skrajna) różnica poglądów, zdań, stanowisk między przynajmniej dwoma dyskutantami.
2) Warunek rzeczowości: trzymanie się tematu.
Dyskusja naukowa nie ma na celu przekonania czy pokonania przeciwnika, ale prawdę, wskazywanie racji na jej rzecz (uzasadnianie).
3) Warunek poprawności: respektowanie zasad logiki
(np. gdy wszystkie tezy przywoływane jako argumenty są uzasadnione).
4) Warunek rzetelności: używanie argumentów a nie zabiegów manipulacyjnych
Prowadzona zgodnie ze wskazaniami sztuki uprawiania dyskusji naukowej (dialogu), a więc strony dyskusji powinny sięgać tylko do merytorycznych racji (argumentów).
6) Zasada demokracji: respektowanie wolności i racjonalności obydwu stron dyskusji.
7) Zasada otwartości: w dyskusji należy przyjąć postawę otwartą. Polega ona na:
– wyrzeczeniu się uprzedzeń w stosunku do osoby, z którą dyskutujemy, jak i do jej poglądów,
– życzliwym wsłuchiwaniu się w to, co ktoś mówi (nie łapać za słowa).
– traktowaniu dyskusji jako wzbogacenia swojej wiedzy (dyskusja prowadzić ma do (poznawczej) przemiany obydwu stron biorących w niej udział),
– gotowości do zmiany zdania (w dyskusji naukowej wymaga się by przyznać rację adwersarzowi, gdy przedstawi wystarczające racje na rzecz swojej tezy i gdy samemu nie ma się poważnych argumentów przeciwnych).
8) Wymaga się by siła twierdzenia była wprost proporcjonalna do siły posiadanych argumentów.
9) Wymaga się brania odpowiedzialności za wypowiedziane poglądy i słowa, zwłaszcza, gdy dyskusja ma charakter publiczny.
10) Dyskusja nie jest okazją do dzielenia się swoimi prywatnymi poglądami.
11) Nie zapominać o głównym problemie w czasie dyskusji.
12) Zasada onus probandi: Ciężar dowodzenia (onus probandi) spoczywa na barkach tego, kto coś twierdzi
13) Uzgodnić terminologię, aby się wzajemnie rozumieć.
14) Przyjąć jakieś wspólne założenia, aby dyskusja była możliwa.
warunki formalne i materialne
15) Warunki organizacyjne: gdy uczestniczy w dyskusji więcej osób, dobrze jest wybrać przewodniczącego: wprowadza w dyskusję, kieruje, podsumowuje.
*6) TYPY DYSKUSJI NAUKOWEJ
(1) ze względu na przedmiot sporu:
- słowna (o słowa, znaczenia słów)
- rzeczowa (o rzeczy)
(2) ze względu na przedmiot sporu:
- o to jak jest (dyskusja o faktach)
- o to jak być powinno (o normach)
- o to, ile coś jest warte (o wartościach)
(3) ze względu na cele:
teoretyczna (celem – poszukiwanie prawdy)
praktyczna (celem – podjęcie pewnych decyzji, działanie)
budująca i światopoglądowa
(4) ze względu na formę:
parlamentarna: gdy wszyscy uczestnicy wypowiadają się na temat zaproponowany przez prelegenta, do tych wypowiedzi prelegent ustosunkowuje się osobno lub globalnie)
masowa (nieparlamentarna, dialogowa): kiedy prelegent odpowiada na pytania czy zarzuty z sali.
(5) panelowa: małe grupy wybranych osób dyskutują na konkretny temat
*BŁĘDY ROZUMOWAŃ I CHWYTY ERYSTYCZNE
Typologia I.
1) fallacje, zmyłki, fortele, sofizmaty, paralogizmy (parasylogizmy)
2) typy:
a) tradycyjnie: błąd materialny i formalny
b) typologia Stanisława Kamińskiego
Typologia II.
zob. Kamiński, Systematyzacja typowych błędów logicznych, Roczniki Filozoficzne KUL 10:1962, z. 1, s. 5-39.
*Użycie zabiegów, które nie są rozumowaniami, ale podobnie służą do uzyskania asercji (uznania) pewnej tezy:
1) perswazja, która ma doprowadzić do przyjęcia pewnej tezy
a) przez ustawiczne powtarzanie pewnej tezy
b) sugestywne ( kusicielskie ) przedstawianie tezy:
przez ujęcie w slogany, aforyzmy, sentencje, pozory erudycji (np. z powoływaniem się na naukę)
argumentum per eloquentiam - liczenie na urok słowa
argumentum per agitationem - zagadanie w drodze zaleceń i agitacji
argumentum ad crumenam - przedstawianie tezy jako wygodnej i użytecznej, przedstawianie słodkie, przymilne i obiecujące
2) odwoływanie się do uczuć i cech osobistych odbiorcy tezy
a) odwoływanie się do zalet osobistych odbiorcy
argumentum ad populum
argumentum ad verecundiam
argumentum ad misericordiam
argumentum ad reverentiam
b) wykorzystanie niewiedzy odbiorcy
argumentum ad ignorantiam
c) zmuszanie groźbą lub siłą
argumentum ad baculum
3) doprowadzanie do asercji tezy przez ośmieszanie i zohydzanie zdania przeciwstawnego i osób z nim związanych
argumentum ad ridiculum
argumentum ad personam (jest zawsze błędem); nie mylić z argumentum ad hominem
4) dezorientowanie odbiorcy tezy przez chowanie jej lub zmianę
a) skupianie uwagi na tezie łatwiejszej i bezspornej, aby przemycić tezę, o którą nam chodzi
b) zamęczanie innymi sprawami na tyle, aby odbiorca nie miał siły zauważyć i kontrolować tezy właściwej
*Wadliwości samych rozumowań
1) rozumowanie nie na temat ze względu na:
a) przeoczenie (nieznajomość) zagadnienia, o które chodzi lub przecenianie siły zarzutu
ignoratio elenchii
b) modyfikację tezy podlegającej uzasadnieniu
(1) ilościową
(2) jakościową
c) dobór niewłaściwego typu rozumowania dla danej tezy
2) niewłaściwa (nieracjonalna) asercja przesłanki ze względu na:
a) nieodpowiednie źródła:
poznawcze
niewłaściwe dla danej przesłanki
ab esse ad posse valet consequentia a posse ad esse non valet consequentia - jedna z consequentiae modales logiki scholastycznej
b) fałszywość przesłanki (błąd materialny)
c) nie występowanie przesłanki w zbiorze zdań uznanych
petitio principii
gdy przesłanka nie była dotąd uznawana
gdy coś, co ma być udowodnione, przyjmuje się po cichu za udowodnione
idem per idem, circulus vitiosus in argumentatione
argumentum ad hominem, czyli ex non concessis tamquam concessis
dla retoryki jest to uzasadniony sposób argumentowania, np. na ambonie
d) niewłaściwe zakwalifikowanie przesłanki
(1) co do prawdziwości, stopnia prawdopodobieństwa itp.
(2) co do zgodności z pewnym stanem wiedzy, nauki
3) nieprawidłowa asercja konkluzji ze względu na:
a) brak adekwatnej podstawy rozumowania (inferencji)
brak konkluzywności (błąd formalny)
(1) brak odpowiedniego prawa logicznego
zasady rozumowania
naruszenie (uchybienie przeciwko) prawa logiki
non sequitur
falsitas consequentiae
(2) typowe niedostateczne podstawy inferencji:
non cause pro causa
post hoc ergo propter hoc
a dicto secundum quid ad dictum simpliciter
argumentowanie z przykładu lub porównania
b) niedostateczną zrozumiałość użytych wyrażeń
c) nieracjonalną asercję przesłanek
uchybienia ( grzechy )
(1) per defectum
ukryte opuszczenie przesłanki
przesłanki za słabe do wyprowadzenia konkluzji
(2) per excessum
przesada w przytaczaniu racji
qui nimium probat nihil probat
d) przeskoki i luki w uzasadnianiu
lacuna in argumentatione (lacuna iuris)
saltus in concludendo - przeskoki w argumentacji
entymematy
dwa ujęcia argumentum ad hominem
1) tradycyjne: (założeniowe, AB)
zwraca się ku osobie w celu wykazania, że jej rozumienie wypływa z osobiście akceptowanych zasad, opinii, a nie z sądów mających bardziej powszechne uzasadnienie
2) współczesne:
polega na dyskwalifikacji czyjejś argumentacji nie przez podważenie meritum, lecz przez wskazywanie na motywy czy okoliczności, w jakich dana teza jest głoszona
(Wykład KUL)