Liryka, jej gatunki i podział

Liryka - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki). Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Wywodzi się ona od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego - liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni.

Gatunki liryczne

hymn - uroczysta pieśń pochwalna na cześć np. ojczyzny, bohaterów historycznych, Boga; rozpoczyna się apostrofą
oda - utwór o wzniosłej, patetycznej treści, opiewający wzniosłą ideę, osobę, wydarzenie
pieśń - najstarszy gatunek liryczny, posługuje się różnymi środkami językowymi i różnorodną tematyką; początkowo związany z muzyką
elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjnej, pełen zadumy i smutku
tren - utwór poświęcony zmarłej osobie, rozpamiętujący jej dokonania, zasługi i zalety
fraszka - krótki utwór wierszowany o tematyce żartobliwej zakończony zaskakującą puentą
sonet - składa się z 14 wersów - 2 strofy czterowersowe i 2 strofy trzywersowe (sonet jest podgatunkiem poematu; nie jest przedstawiany jako oddzielny gatunek liryczny)
poemat - dłuższy utwór wierszowany, posiadający fabułę
epigramat
wiersz

Podział liryki

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu
bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1 os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia)
pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd mamy kilka odmian tego rodzaju liryki:
opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu
sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)
zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)
podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)
osobista - bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety, utożsamianego z podmiotem lirycznym
roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny
maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)
miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy
refleksyjno-filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób
patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych
agitacyjno-polityczna - teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi
funeralna (z łac. funerare - "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci
religijna - odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)
autobiograficzna - zawierająca elementy autobiograficzne (np. "Do gór i lasów" Jana Kochanowskiego)