Rodzaje literackie i gatunki

Elegia: utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi.

Wyróżniamy elegie miłosne i patriotyczne
"Żale Sarmaty " Franciszek Karpiński
Karpiński mówi o tym, że w najtrudniejszych dla kraju chwilach zabrakło obrońcy, który "rozrzucałby strach i uszanowanie". Poeta nie widzi już żadnej nadziei dla Polaków i siebie.
Hymn: utwór o uroczystym, podniosłym charakterze. Występuje w nim apostrofa oraz zbiorowy podmiot liryczny, np.

"Święta Miłości kochanej Ojczyzny" Ignacy Krasicki
Ignacy Krasicki napisał ten utwór jako Hymn dla Szkoły Rycerskiej.
-pieśń: utwór wierszowany, charakteryzuje się występowaniem refrenu. Pieśniom często towarzyszy muzyka oraz są śpiewane, np.

*" Pieśń Legionów polskich we Włoszech" Józef Wybicki, znana również jako "Mazurek Dąbrowskiego"
Sonet: utwór składający się z 14 wersów, najczęściej ułożony w 4 strofy: dwie po 4 wersy (tetrastychy), zwykle o charakterze opisowym, i dwie po 3 wersy ( tercyny), o charakterze refleksyjnym, przy czym ostatnia tercyna zawiera myśl ogólniającą, np.

Sonet 115 Szekspir
Tren: pieśń żałobna, elegijna, poświęcona cnotom i zasługom zmarłego, np.

"Treny" Jan Kochanowski
Hymn: utwór o uroczystym, podniosłym charakterze. Występuje w nim apostrofa oraz zbiorowy podmiot liryczny, np.

"Święta Miłości kochanej Ojczyzny" Ignacy Krasicki
Ignacy Krasicki napisał ten utwór jako Hymn dla Szkoły Rycerskiej.

Bajka to utwór dydaktyczny z pogranicza epiki i liryki, cechuje go alegoryczność (alegoria - utrwalony w literaturze, tradycji i kulturze czy nawet religii motyw, obraz oznaczający pewne ukryte, domyślne treści), gdyż bohaterami są zazwyczaj zwierzęta o ludzkiej psychice. Spełniają one zatem rolę masek umownych, oznaczających typowe właściwości czy ułomności ludzkie, zatem lis - przebiegły, chytry; wilk - zły; lew - odważny; sowa - mądra. Niekiedy bohaterami są ludzie i wtedy bajka nabiera cech satyry.

Ballada- misternia zbudowany liryk o ludowym rodowodzie. Ballada zwykle jest powiescia o dramatycznych, czasem zagadkowych wydarzeniach historycznych lub legendarnych. Swoj rozwoj zawdziecza ludowej balladzie szlacheckiej(X|V-XV w). w Polsce pierwsze ballady znane dumami pisal Julian Ursyn Niemcewicz, ale najwieksza popularnosc zyskaly one w okresie romantyzmu, po opublikowaniu Ballad i romansow Adama Mickiewicza (1822). Wzorzec Mickiewiczkowski podchwycili inni poeci romantyczni, np. Władysław Synokomla.

W Satyrach świat ukazany, to świat odbity w krzywym zwierciadle, wyjaskrawiającym cechy ujemne, przedstawiającym rzeczywistość w stanie zamieszania i chaosu, odchylenia od normy. Atakując wady społeczeństwa, zdrożność obyczajów, niesprawiedliwość sto"sunków społecznych, włączyła się satyra w nurt literatury krytycznej nasyconej troską obywa"telską.

KRASICKI

b) "Kruk i lis" - w bajce zaprezentowany jest brak krytycyzmu z stosunku do własnej osoby Komplementy innych mogą zaślepić człowieka i sprawić, by ten stał się w ich rekach marionetką.
c) "Groch przy drodze" - w utworze została skrytykowana zbytnia przezorność, ostrożność i chciwość. Przynoszą one zazwyczaj tylko liczne szkody.
e) "Dzieci i żaby" - autor przedstawił w utworze egoizm i bezmyślność ludzką.
f) "Ptaszki w klatce" - w utworze przedstawiony został stosunek ludzi młodych i starych do swojej ojczyzny. Autor pragnie pokazać, że młodzi ludzie nie pragną niepodległości, bo urodzili się w niewoli. Starzy natomiast zawsze będą tęsknić za wolnością. Bajka ma charakter polityczny.
a) "Pijaństwo" - w utworze autor ośmiesza pijaństwo, porównuje ludzi pijanych do zwierząt, docenienia stan trzeźwości. Jest to satyra na polskie społeczeństwo, które źle pojmuje gościnność.
b) "Świat zepsuty" - autor przedstawia w utworze rozwiązłość obyczajową, rozpustę i brak hamulców moralnych. Krasicki uważa, że upadek moralny to wielkie nieszczęście. W satyrze został przedstawiony topos okrętu " ojczyzny.
c) "Do króla" - w utworze została skrytykowana polska szlachta. Jest ona zazdrosna, pewna siebie, dumna ze swego pochodzenia i pragnąca władzy. Powierzchownie ocenia ludzi, uważa, że to wiek, a nie wykształcenie, jest gwarancją mądrości.

ADAM MICKIEWICZ

"Oda do młodości", utwór ten zbudowany jest na zasadzie skontrastowania dwóch światów: świat starości to świat obłudny, zastoju, ciemnoty i martwoty natomiast świat młodości jest pełen optymizmu, patriotyzmu oraz dążenia do czegoś nowego. W odzie Mickiewicz odznaczył się wielkim kunsztem poetyckim. Umieścił w niej cechy romantyczne i cechy klasyczne. Pisząc językiem pełnym uczucia i miłości rozpalał w młodzieży chęć walki i dążenia.

Liliach" ukazuje maksymę ludową "nie ma zbrodni bez kary". Poematy jego odbiegają od utworów oświeceniowych. Sceneria jest pełna tajemniczości, grozy i niezwykłego nastroju, bohaterowie natomiast odznaczają się głębokim życiem psychicznym, toczy się w nim zaciekła wewnętrzna walka.

"Pan Tadeusz" w tym wielkim poemacie wierszowanym poeta zawarł historię szlachecką z 1811 - 1812. Niektórzy bohaterowie "Pana Tadeusza" są bardzo wrażliwymi ludźmi na piękno przyrody, zabytków, są ludźmi którzy zdradzają cechy kosmopolityzmu (Telimena i Hrabia) inni zaś to kłócąca się wiecznie szlachta.
W "Panu Tadeuszu" przewija się bardzo dużo opisów przyrody bogatych w środki artystyczne. Cały poemat tchnie tęsknotą i miłością do swojej ojczyzny, w której przeżył Mickiewicz swe najlepsze chwile w życiu.

JAN KOCHANOWSKI

XIX "Trenach". Mistrz po śmierci swej kochanej córeczki "Urszulki odczuwa kolejno: ból, bunt i akceptację, która nadchodzi z upływem czasu. Opisuje talent i usposobienie dziewczynki. Dzięki kontrastowi pokazuje dom z nią pełen radości i bez niej smutny i cichy.
O doktorze Hiszpanie". Krytykuje on pijaństwo. Zaś ludzi wystawiających wiarę na pokaz, opisuje we fraszce "Na nabożną".

Podmiot liryczny - osoba fikcyjna wypowiadajaca Swoje przeżycia i doznania.
Bohater literacki w balladach Adama Mickiewicza występuje w kilku postaciach. Może być człowiekiem rośliną, istotą metafizyczną . Często też może przyjmować postać jakiejś nimfy, istoty mieszkającej w wodzie. Bohater może identyfikować się z narratorem, czasami mówiąc nawet o sobie "Ja" Ballada ma do przekazania jakąś naukę, morał. Bohater literacki ma wtedy albo tego morału wysłuchać albo tez ponieść karę

Sytuacja liryczna w wierszu
Autor opisu bez angażowania się emocjonalnego opisuje wygląd wnętrza ubogiej chałupy i jej mieszkanek. Opis szokuje brzydotą, bo oto widzimy okno bez szyb, zapchane jedynie starymi szmatami, powyszczerbiane doniczki stojące na "zgniłej poręczy", ławę, na której leżą resztki nędznego pożywienia:

Liryka bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1 os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia

Liryka pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd mamy kilka odmian tego rodzaju liryki:

Liryka zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Liryka opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu
sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)

Liryka inwokacyjna - mówiący w wierszu zwraca się do jakiegoś adresata. "Ja" liryczne staje się tu tylko kimś wypowiadającym, a bohaterem utworu jest ten do którego wypowiedź została skierowana, ten któremu "ja" liryczne przypisuje pewne przeżycia lub odczucia.

Bagnet na broń" jest klasycznym przykładem liryki apelu i jest wezwaniem do walki w obronie zagrożonej ojczyzny.

Wiersz ten ukazuje w romantyczny sposób rolę poety, który głęboką treścią wyrażanych myśli porywa, zagrzewa do walki, stanowi niejako czynnik pobudzający uśpione i nierozwinięte niekiedy uczucie patriotyzmu, którego udziału w kształtowaniu się świadomości społecznej i poczucia wagi chwili nie wolno było przecenić.

Filozoficzno " refleksyjna. Podmiot liryczny można powiązać z autorem, Kochanowski faktycznie cierpiał po stracie ukochanej córeczki Urszulki. Występuje obrazowanie przekształcające, a poeta stosuje takie środki stylistyczne jak epitety ("szczęśliwe wyspy"), metafory ("jakakolwiek zmazeczka na tobie została") czy pytania retoryczne.

Wiersz wolny należy do wierszy nieregularnych, brak stałych elementów, nie ma stałej ilości sylab, stóp, średniówek, nic. Pełna swoboda konstrukcji wiersza. Jest uważany za najbardziej nowoczesną formę wiersza, początki w twórczości Norwida, rozkwit w dwudziestoleciu - twórczość awangardy. Istotą wiersza wolnego jest poetycka funkcjonalność, wersyfikacja podporządkowana jest funkcji semantycznej (znaczeniowej). Tak więc w wierszu wolnym podział na wersy jest całkowicie zależny od autora. Autor ma pełną swobodę, może rozczłonkować zdanie na wersy, Można powiedzieć, że podział zdania na wersy staje się znakiem wyrazem poetyckiej interpretacji zdania, tekstu. Autor może wyodrębnić pewne słowa, zespoły słów przez co nadaje im szczególną rangę, może słowa semantycznie przewartościować.

Rymy męskie: posługujące się akcentem oksytonicznym (na ostatnią sylabę), np. sąd - błąd, dłoń - skroń, występują w wierszu sylabotonicznym,

Rymy żeńskie (najczęstsze): posługujące się akcentem paroksytonicznym (czyli na przedostatnią sylabę), np. moda - uroda, występują w wierszu sylabicznym,

Rymy dokładne, np. wodzie - lodzie, boju - pokoju,

Rymy niedokładne (wśród nich wyróżniamy np. asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. woda - droga, i konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. warg - dróg). Rozwinęły
się w poezji dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje powszechnie w wierszu wolnym,

Rymy parzyste (aabb)

Rymy nieparzyste (abab)

Rymy okalające (abba)
Wiersz biały jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.

1. Epitet - określenie poetyckie wskazujące na właściwość danego przedmiotu bądź osoby (najczęściej jest to przymiotnik, rzeczownik, imiesłów). Np.: wysokie żądze, kroplą obłąkania.
2. Onomatopeja - wyraz naśladujący dźwięki i odgłosy naturalne. Jest rdzeniem wielu wyrazów. Np.: buczeć, buczenie, szumieć, szum. Dobrym przykładem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima:
(...)
I dudni, i stuka, łomocze i pędzi,
A dokąd" A dokąd" A dokąd" Na wprost!
(...)
Do taktu turkoce i puka, i stuka to:
Tak to to, tak to to, tak to to, tak to to.
3. Porównanie - zestawienie pojęć na podstawie ich podobieństwa zwykle przy użyciu następujących wyrazów: jak, jakby, podobnie, równie jak. Np.: "ból, jak smok, który opiły po padliny próchnie".
4. Oksymoron - związek wyrazów obejmujący dwa różne znaczeniowo wyrazy (antonimy). Jest to rzeczownik i określający go epitet lub też czasownik i przysłówek. Np.: ciepły lód, czarna biel, martwe życie.
5. Anafora - powtarzanie tych samych słów lub zwrotów na początku wersów.
6. Epifora - powtarzanie tych samych słów lub zwrotów na końcu wersów.
7. Metafora (przenośnia) - to wyrażenie, które poprzez nietypowe połączenie wyrazów uzyskuje nowe (metaforyczne). Potoczna- np. ostry język, rozmowa w cztery oczy, życiowe zakręty Poetycka- np. skrzydła tęsknoty, ubrane w zieloności szatę
8. Powtórzenie zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Na przykład: "Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni".
9. Apostrofa (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy.
Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z różnymi prośbami:
Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
(...)
10. Pytania retoryczne pytanie które nie wymaga odpowiedzi.
"Jak żyję, serca już nie mając""
11. Porównanie homeryckie - jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowią odrębną epizodyczną scenkę. Niezwykła plastyczność opisów osiągnięta przez bogactwo epitetów np: Szybkonogi Achilles - porównanie homeryckie składa się z jednego członu krótkiego a drugiego rozbudowanego w obraz przyrody np.: "żołnierze padali jak liście z drzew". Cechą narracji jest tzw. retrada tzn. opóźnienie biegu zdarzeń przez zatrzymywanie się nad charakterystycznym dla epoki przedmiotem (np.: opis tarczy)
12. Animizacja (łac. animalis - zwierzęcy) inaczej ożywienie, literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym cech istot żyjących; ożywienie . Może być świadomym literackim chwytem stylistycznym lub przykładem zaburzeń myślenia. Występuje też w trakcie normalnego rozwoju dziecka. Po prostu jest to nadanie cech ludzkich zwierzętom." -"""" -"""
13. Personifikacja (inaczej uosobienie) to zabieg literacki polegający na metaforycznym przypisaniu cech ludzkich czemuś, co człowiekiem nie jest (przedmiotom, zjawiskom, roślinom, zwierzętom, czy pojęciom abstrakcyjnym): np. dumny kościół.
14. Kontrast- przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi (np.: Ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości)
15. Peryfraza (inaczej: parafraza) - przeróbka utworu: rozwinięcie pierwowzoru bądź jego humorystyczna wersja.
16. Przerzutnia- przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia
17. (patrz: personifikacja)