Filozofia - pojęcia

Filozofia - dziedzina rozważań na temat istoty bytu ( ontologia ), źródeł ludzkiego poznania ( teoria poznania ), sensu życia ( etyka ). Tradycyjnie dzieli się na ontologię ( metafizykę ), teorię poznania ( epistemologię ), etykę, estetykę, logikę. Myślenie filozoficzne próbuje odpowiedzieć na najbardziej fundamentalne pytania jakie człowiek może sobie postawić. Podział filozofii na trzy działy ( epistemologię, ontologię i aksjologię ). Ustalili go w IV w. greccy uczeni z Akademii Platońskiej.
Okresy filozofii - okres filozofii przyrody, okres filozofii humanistycznej, okres filozofii klasycznej, przypadający na IV w. p.n.e. Po okresie klasycznym zaczął się okres poklasyczny ( III w. p.n.e.). W tym okresie filozofowie grupowali się w szkołach i walczyli ze sobą o teorie filozoficzne. Filozofia starożytna w tym ostatnim okresie więcej jeszcze niż zagadnieniami etycznymi zajęła się problemami religijnymi. Okresy filozofii starożytnej :
okres powstania filozofii, w którym miała prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI - V w. p.n.e.)
okres oświecenia starożytnego, w którym przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. p.n.e.)
okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.), następujący bezpośrednio po okresie oświecenia i ściśle z nim związany, miał najrozleglejszy zakres zagadnień, uchodzi za klasyczny szczytowy okres filozofii starożytnej.
okres szkół starożytnych, w którym uprzywilejowane miejsce zajęły zagadnienia etyczne (III - I w. p.n.e.)
okres synkretyczny o charakterze religijnym (I w. p.n.e. - V w. n.e.)
Okresy filozofii greckiej :
okres przedsokratyczny VII - IV W. p.n.e.
okres klasyczny IV w p.n.e.
okres praktyczny III w. p.n.e.
okres neoplatoński I - III w n.e.
Ad 1. Okres joński - od nazwy państwa, gdzie mieszkali filozofowie. Bardziej filozofia materialistyczna. Zajmowała się problematyką powstania świata, jego strukturą, początkiem. Wykazywała zainteresowanie materią, budulcem świata. Wykazywała brak zainteresowania etyką i antropologią. Postawiono wtedy pytane o arche - początek wszechrzeczy.
Ad. 2. Powstają pierwsze zamknięte systemy filozoficzne - platoński i arystotelejski, wyjaśniające istnienie świata. Platon, Sokrates, Arystoteles. Powstaje logika i metodologia, tworzą się zręby wiedzy zhierarchizowanej. Zainteresowanie wiedzą etyczną, przezwyciężony zostaje materializm, filozofia wkracza na wyższy poziom. Okres ten jest najważniejszy.
Ad. 3. Filozofia zajmuje się życiem codziennym, praktycznym. Powstają szkoły etyczne - epikureizm, stoicyzm, cynizm. Stoicy wnoszą wkład w rozwój logiki, która się wtedy umacnia, wtedy też tworzy się teoria zadań.
Ad. 4. Schyłkowy ( filozofia nie jest już czysto grecka ) okres, uwidaczniają się wpływy innych kultur, narodów i religii. Nabiera ona charakteru synkretycznego. Widać tendencje to teologii, mistycyzmu i judaizmu. Okres ten pokrywa się z czasem upadku starożytnej Grecji. Filozofia zajmuje się sateriologią ( sprawy ostateczne ). Dominuje filozofia o charakterze filozoficzno - mistycznym, mówiąca o tym jak żyć i jak sobie radzić w życiu. Przedstawicielem był Platyn. W filozofii wkład Rzymu był dość późny, około IV, III w. p.n.e. ( szkoła stoicka - Cycero, Seneka, Marek Aureliusz, Lukrecjusz ). Ich osiągnięcia dotyczyły głównie państwa i prawa. W Grecji rozwinęły się pojęcia : państwo, ustrój, demokracja, wiedza o byciu dobrym obywatelem ( polityka ).
Politeizm - otwarty system wierzeń Greków, wielobóstwo, traktowali oni Bogów po przyjacielsku.
Ogólne właściwości tomizmu - w tomizmie nowe było oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu. Nadprzyrodzone oświecenie umysłu, wiedza aprioryczna, wrodzona i intuicyjna - wszystko to jest niepewne i niepotrzebne - wystarczy doświadczenie. Najogólniejszymi właściwościami tomizmu były : dualizm Boga i świata, hilemorfizm, obiektywizm, empiryzm, uniwersalizm, realizm, intelektualizm.
1. dualizm między bytem absolutnym a względnym, między Bogiem a stworzeniem - tym tomizm przeciwstawiał się panteizmowi;
2. hilemorfizmem bronił jedności ludzkiej natury i przeciwstawiał się rozrywaniu duszy i ciała, dualistycznemu rozumieniu człowieka;
3. obiektywizmem, postawą umysłu zwróconą ku światu zewnętrznemu i przekonaniem, że rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio niż wewnętrzne, przeciwstawiał się subiektywnej postawie mistyków i augustynistów;
4. empiryzmem, przekonaniem, że każda wiedza pochodzi z doświadczenia, przeciwstawiał się augustyńskiemu aprioryzmowi;
5. uniwersalizmem, przekonaniem o wyższości ogółu nad jednostką, przeciwstawiał się indywidualizmowi;
6. realizmem umiarkowanym, przeciwstawiał się z jednej strony skrajnemu realizmowi platończyków, z drugiej - nominalizmowi;
7. intelektualizmem, nauką o pierwszeństwie intelektu w poznaniu i działaniu, przeciwstawiał się woluntaryzmowi Augustyna i emocjonalnej postawie mistyków;
Spór o uniwersalia - pojawił się on w średniowieczu. Uniwersalia są to desygnaty nazw ogólnych. Obok metafizyków inny typ filozofów wczesnego średniowiecza stanowili dialektycy, którzy dokonali pracy analitycznej. Metafizycy opierali swe teorie na założeniu, że pojęciom odpowiada rzeczywistość; dialektycy uczynili z tego założenia podstawowe zagadnienie filozofii. Przez to powstał słynny spór średniowieczny o przedmioty ogólne, powszechniki czyli „uniwersalia”. Wcześnie wszczęty stał się prawdziwie aktualny w końcu XI wieku i pierwszej połowie XII w. Pociągnął wtedy większość wybitnych umysłów, wśród których przełomowe stanowisko zajął Abelard. Stanowiska w sporze :
1. skrajny realizm ( przedstawicielem był m.in. Platon ) przedstawiciele tego kierunku twierdzili, że desygnaty nazw ogólnych istnieją.
2. nominalizm - przedstawicielem był David Hume, XVII - wieczny filozof angielski - wg nich niczego takiego jak uniwersalia nie ma. Uważają, że istnieją tylko obiekty dane za pomocą zmysłów, nie ma obiektów w rzeczywistości idealnej. Dla nich matematyka jest jedynie grą językową.
3. konceptualizm - jego przedstawicielem był Kant - ich zdaniem uniwersalia istnieją tylko w ludzkim umyśle. Istnieją one w umyśle w sensie pozytywnym jako pewna struktura umysłu. Prawa matematyki, logiki i arytmetyki są niejako zakotwiczone w ludzkim umyśle.
4. realizm umiarkowany - dla niego uniwersalia istnieją, ale w rzeczach jednostkowych. Każda rzecz składa się z tego co jednostkowo ogólne oraz z tego co jednostkowo konkretne. Ten nurt przypisano po interpretacji Arystotelesowi.
Problematyka prawdy - koncepcje prawdy można podzielić na :
Koncepcje adekwacyjne - na pierwszym miejscu stoi koncepcja klasyczna, wywodząca się od Arystotelesa. Wg niej prawdziwość sądu polega zgodności jego treści z rzeczywistością. Koncepcje adekwacyjne nazywa się tak dlatego, że chodzi w nich o adekwatność koncepcji. Musi zachodzić różność pomiędzy obiektywnością a subiektywnością.
Koherencyjna koncepcja prawdy - zgodnie z tą koncepcją sąd uznajemy za prawdziwy, jeśli da się go uzgodnić z innymi, wcześniej zaakceptowanymi sądami :
koncepcja zgody powszechnej
koncepcja autorytatywna
Ad. 1. Dany sąd jest słuszny, kiedy o jego prawdziwości decyduje większość
Ad. 2. Sąd jest prawdziwy wtedy, kiedy o jego prawdziwości rozstrzyga autorytet osoby lub instytucji.
Koncepcja pragmatyczna - mówi, że sąd prawdziwy to taki, którego zaakceptowanie umożliwia skuteczne działanie.
Atletyczna koncepcja prawdy - w tej koncepcji rzeczy jawią się takie jakie są. Automatycznie wszystkie rzeczy, które są, przyjmuje, że właśnie tak wyglądają i jest to obraz prawdziwy.
Racjonalizm epistemologiczny - źródłem poznania jest rozum ( a nie doświadczenie ). Celem filozofa jest poznanie a nie zbawienie. Dusza wolna od ciała ogląda idee czyste.
Sceptycy - filozofowie wątpiący.
Sceptycyzm filozoficzny - nie ma wiedzy pewnej i nie ma nadziei na zdobycie wiedzy pewnej.
Agnostycy - filozofowie przeczący możliwości poznania istoty świata.
Teoria poznania ( epistemologia ) - jest to nauka o poznaniu. Akty poznawcze, jak również rezultaty poznawcze poddajemy ocenie. Oceniamy je z punktu widzenia prawdy lub fałszu, oceniamy je też z punktu widzenia ich uzasadnienia. Pierwsze z naczelnych pytań teorii poznania : co to jest prawda ? ( prawda myśli polega na ich zgodności z rzeczywistością ), drugie klasyczne zagadnienie teorii poznania to zagadnienie źródła poznania ( chodzi tu ot, na czym w ostatecznej kwestii powinno się opierać poznanie i wedle jakich metod powinno być osiągnięte aby mogłoby być pełnowartościowe, czyli uzasadnionym poznaniem rzeczywistości ). Trzecie z klasycznych zagadnień teorii poznania, zwane zagadnieniem granic poznania, domaga się odpowiedzi na pytanie, co może być przedmiotem poznania, a w szczególności, czy może zostać poznana rzeczywistość od poznającego podmiotu niezależna.
Ontologia ( istota bytu ) - jest to nauka o bycie.
Epistemologia - nauka o poznawaniu.
Etyka - nauka o moralności.
Estetyka - nauka o wyglądzie rzeczy.
Arche - pierwsze pojęcie filozoficzne powstałe w starożytności. Jest to pierwsza zasada, podstawa tego co istnieje, przyczyna wszechrzeczy, źródło, początek, tworzywo, moc sprawcza.
Hyloizm - przekonanie, że cała materia jest ożywiona, przekonanie, że nie da się odróżnić materii nieożywionej od ożywionej.
Główny ciężar zagadnień ontologicznych przypada na filozofię starożytną i średniowieczną.
Dualizm - pogląd, wg którego w świecie są dwa rodzaje bytu : materialny i duchowy.
Dualizm psychofizyczny - dusza- element psychiczny, może istnieć niezależnie od fizycznego, czyli ciała.
Monizm - pogląd ontologiczny, wg którego świat jeśli chodzi o jego naturę bytową jest jeden. Byt jest jeden choć przejawia się materialnie, ideowo i duchowo.
W świecie bytu można wyróżnić materię - to z czego wszystko jest zbudowane oraz formę - czynnik niematerialny, duchowy, nadający kształt materii. Forma jest czynnikiem kształtującym i dynamizującym materię.
W wieku XVI rozpoczął się spór o źródła poznania. Dotyczył on kwestii czy istniej wiedza wrodzona, czy też wiedzę zdobywa się w okresie poznania. Spór ten toczył się pomiędzy Kartezjuszem a Johnem Lockiem. Locke twierdził, że umysł dziecka jest czysta tablica „tabula raza” na której wiedza zapisuje się w procesie poznania. Chodziło tu jednak nie o wiedzę potoczną, a o kompetencję matematyczną. Kartezjusz uważał, że takie coś jest już wrodzone. Dwa stanowiska w sporze : racjonalizm genetyczny ( natywizm ) - istnieje wiedza wrodzona; empiryzm genetyczny - wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia.
Prawo - jest bytem idealnym, należy oddzielić go od przedmiotów. Prawa tkwią w świecie bo tam działają, ale nie są one naszymi myślami. Prawa są wytworami naszego myślenia ( fikcje ) wtedy prawo byłoby cząstką naszej świadomości. Wszystkie prawa uzyskują swoją konieczność stąd, że się do nich przyzwyczajamy. Prawa są naszymi myślami - fałszywa myśl pozytywistyczna.
Metexis - idea istnienia rzeczy w ideach. Idee tworzą hierarchię najłatwiej obramowaną trójkątem.
Ciała - dobra doskonałe, pewne rzeczy nie są dobre ani złe, przy zetknięciu z cnotą stają się dobrem. Dobro zgadza się z naturą w całej pełni, stan ducha widzący prawdę, szlachetny, roztropny, taki jakiego nie złamie żadna przemoc.
Racjonalizm - natura jest utożsamiana z rozumem. Prawa rządzące człowiekiem są wyprowadzane z natury.
Dowody istnienia Boga wyprowadzane przez filozofów :
dowód ontologiczny ( Św. Anzelm ) - mamy w umyśle ideę Boga jako bytu najdoskonalszego, ale istnienie w umyśle jest mniej doskonałe od rzeczywistego, dlatego Bóg istnieje rzeczywiście.
dowód kosmologiczny ( Św. Tomasz z Akwinu ) - 5 dowodów istnienia Boga ( 3 wychodzą ze świata, 2 są celowe ). Różnią się punktem wyjścia ale w ten sam sposób dążą do wykazania, że Bóg istnieje. Mówią, że to co obserwujemy w świcie skłania nas do przyjęcia tezy o istnieniu ostatecznej przyczyny zjawisk. Dowód nie może iść w nieskończoność, trzeba przyjąć jakąś pierwszą przyczynę. Bóg musi zatem istnieć jako pierwsza przyczyna świata.
dowód teologiczny - średniowieczny obraz świata jest tu tłem zbudowanym wg hierarchicznych bytów, wszystko w świecie jest uporządkowane pionowo ( podrzędnie i nadrzędnie ). Istnieje więc istota rozumna, przez którą wszystko to jest kierowane do swego celu i systematycznie uporządkowywane. Można wnosić więc, że świat ma budowniczego, twórcę materii świata, który tym wszystkim kieruje ( Bóg ).
koncepcja Boga wg Kanta - stwierdził niemożność rozwikłania problemu Boga przez naukę. Bóg nie może być przedmiotem doświadczania naukowego, bo to ogranicza go do przedmiotu. Bóg przekracza granice rozumu i nauki. Wg Kanta Bóg jest postulatem rozumu praktycznego w obrębie etyki. Bóg jest racją naszej moralności - pojęcie Boga zależy od etyki a etyka to ostateczny cel religii. Bóg jest dawcą moralności więc musi istnieć, bo człowiek nie może żyć bez prawa moralnego. Dla Kanta człowiek żyje by realizować prawo moralne.