Prawo - referat
Co to jest prawo?
Szereg istotnych cech prawa określili na podstawie swych badań klasycy marksizmu. Marks i Engels uznawali prawo za przybraną w formę ustawy wolę klasy panującej. Podobnie Lenin nazywał prawo państwową wolą klasy panującej i regulatorem stosunków społecznych. Podkreślając związek państwa i prawa Lenin stwierdził, że „prawo jest niczym bez aparatu mogącego zmuszać do przestrzegania norm prawnych”. Uwypuklone przez klasyków marksizmu cechy, jak również wyniki badania prawa w różnych płaszczyznach, prowadzą nas do następującej, ogólnej definicji prawa.
Prawo to zespół norm (reguł zachowania się) ustanowionych lub uznanych przez państwo, będących wyrazem państwowej woli klasy panującej, popartych przymusem ze strony państwa, których celem jest ochrona i rozwój stosunków dogodnych z punktu widzenia interesów klasy panującej.
Jak każda definicja, tak i definicja prawa uwypuklając cechy istotne zawiera
Pewne uproszczenia, wymaga więc kilku dodatkowych wyjaśnień.
Definicja podkreśla, że prawo to zespół norm (reguł zachowania się) regulujących określone stosunki społeczne. Normy prawne zaliczamy więc do szerokiej grupy norm społecznych, obok norm moralnych, zasad współżycia społecznego, norm obyczajowych itd. Podstawowa różnica leży w rodzaju przymusu, jakim zabezpieczone jest przestrzeganie tych norm. Jak podkreślono, normy prawne poparte są przymusem państwowym, a więc przymusem stosowanym przez zorganizowany i wyspecjalizowany aparat (sądy, organy ścigania itd.). natomiast normy moralne czy normy obyczajowe poparte są sankcjami w postaci potępienia ze strony środowiska lub określonej grupy, izolacji, pogardy itp.
W zasadzie ogromna większość norm prawnych – jak to stwierdzono w definicji – ustalana jest przez państwo. Od reguły tej istnieją jednak wyjątki. Tak np. w państwach socjalistycznych istnieją również normy ustalane przez organy niepaństwowe. Na przykład pewne kompetencje w zakresie tworzenia norm regulujących stosunki wewnątrzspółdzielcze mają centralne organy spółdzielcze. Należy ponadto zauważyć, że część norm prawnych obowiązuje na terenie państwa w wyniku przystąpienia do określonych konwencji międzynarodowych.
Z cytowanych wyżej sformułowań klasyków marksizmu wynika, że prawo jest wyrazem woli klasy panującej. Należy tu poczynić dwie uwagi. Po pierwsze nie każda wola klasy panującej jest prawem. Pomijając oczywisty fakt, że nie chodzi tu o indywidualne akty woli członków klasy panującej, należy stwierdzić, że prawem jest tylko wola klasy panującej objawiona w określony sposób, w określonej formie i w określonym trybie. Z reguły chodzi tu o wyrażenie woli za pośrednictwem organów państwowych. Dlatego w definicji jest mowa o „państwowej woli klasy panującej”. Po drugie musimy zauważyć, że klasycy marksizmu formułowali swe określenia w warunkach ustroju kapitalistycznego. Dlatego też podkreślali, że prawo jest wolą tylko jednej, panującej klasy, co oczywiście nie wyklucza, że może ono w określonych dziedzinach stosunków odpowiadać interesom całego społeczeństwa. Tak w szczególności dzieje się w państwach socjalistycznych, w których prawo staje się wyrazem woli nie tylko określonej klasy, jak również szerokich mas społeczeństwa.
Wreszcie stwierdzenie w definicji, ze prawo to „zespół norm” ma na celu podkreślenie, że prawo to nie przypadkowy konglomerat wewnętrznie niespójnych reguł postępowania, lecz przeciwnie, że jest to pewien określony system, uporządkowany według ustalonego schematu, u podstaw którego leżą wspólne zasady, wynikające z oparcia całokształtu prawa obowiązującego w danym państwie na konkretnym układzie stosunków społeczno-ekonomicznych.
Jakie są funkcje prawa?
Podstawową funkcję prawa stanowi to, że jest ono ważnym regulatorem życia społeczeństwa. Pełni tę funkcję z woli władzy publicznej i pod sankcją publiczną – zakazuje określonych zachowań, nakazuje określone zachowania lub wreszcie zezwala na określone zachowania.
W ramach swojej podstawowej funkcji regulatora życia społeczeństwa prawo spełnia lub może spełniać różne funkcje szczegółowe. Niektóre z nich spełniane są przez cały system prawa, niektóre łączą się bardziej z określonymi jego kategoriami lub dziedzinami.
Prawo danego państwa spełnia funkcję ochronną i stabilizacyjną. Zapewnia ochronę wartości uznawanych za istotne z punktu widzenia rządzących (co w demokracji oznacza ochronę wartości istotnych dla społeczeństwa), ale też i ochronę różnych interesów (w demokracji – interesu publicznego). Tym samym służy zachowywaniu i utrwalaniu istniejącego ładu politycznego, społecznego i gospodarczego. Funkcję taką spełnia całość systemu prawa, ale jest ona widoczna we wszystkich jego działach. Szczególnie wyróżniają się pod tym względem niektóre działy (jak prawo karne) i niektóre instytucje prawa. Trzeba tu wspomnieć o instytucji ksiąg wieczystych, dokumentujących stan własnościowy nieruchomości. Związana jest z nimi tzw. rękojmia wiary publicznej, tj. uznanie za właściciela tego, kto nabył nieruchomość od osoby wpisanej w księdze wieczystej jako właściciel.
Prawo jest zjawiskiem swoiście konserwatywnym – tym bardziej, że jest ono nośnikiem tradycji, a ciągłość danej tradycji prawnej i wynikająca z niej pewność prawa staje się istną wartością samą w sobie.
Z funkcją stabilizacyjną łączy się ściśle wychowawcza funkcja prawa. Wyrabia ono u jego adresatów odpowiednie skłonności i nawyki, dzięki którym zachowania społeczne są obliczalne i przewidywalne.
Zgodnie ze swoim charakterem, prawo na ogół zmienia się poprzez dostosowanie się do zmian zachodzących w społeczeństwie, dlatego mówimy o funkcji dynamizacyjnej.
Istotną rolą prawa jest realizowanie funkcji organizacyjnej. Dla wykonywania zadań publicznych potrzebne są różne urzędy i instytucje publiczne. Zasada legalizmu nakazuje tworzenie tych urzędów na podstawie przepisów prawa i wymaga odpowiedniego prawnego unormowania zasad i trybu ich działania.
Z prawem karnym łączy się szczególnie funkcja represyjna. Jest to ustanawianie podstawy do karania za naruszenie norm prawa.
Z kolei prawo podatkowe i prawo ubezpieczeń społecznych, również w mniejszym stopniu prawo pracy i prawo cywilne, pełni funkcję redystrybucyjną. Prawo stara się tym zakresie prowadzić do wyważenia interesu dobra wspólnego i dobra jednostki. To wyważenie następuje przez odebranie jednym na podstawie odpowiednich przepisów pewnej części mienia lub uprawnień. Doprowadza się w ten sposób do poprawy stanu majątkowego lub uprawnień innych.
Wyróżnia się wreszcie rolę prawa jako regulatora i arbitra konfliktów. Tutaj szczególnie ważną rolę odgrywa prawo cywilne - jest instrumentem rozstrzygania sporów pomiędzy różnymi podmiotami.
Prawo pozytywne i prawo naturalne
Gdy stawia się typowo filozoficzne pytanie o to, co stanowi istotę prawa, od czasów starożytnych udziela się z reguły dwojakiego rodzaju odpowiedzi. Dla jednych prawem jest tylko to, co zostało wydane przez właściwy organ władzy publicznej. W przeciwnej wersji, prawo po prostu jest wyrazem woli suwerena. Przy tym podejściu, prawo jest nadzwyczaj ściśle powiązane z danym państwem, bo tylko w państwie występuje władza suwerenna. Prawo jest zarazem synonimem całości ustawodawstwa obowiązującego w danym państwie. Oznacza to, że według zwolenników tego kierunku myślenia, nie ma jednego prawa, wspólnego dla wszystkich, lecz jest tyle praw, ile suwerennych organizmów państwowych. Ten sposób myślenia nazywamy właśnie pozytywizmem prawniczym (prawem pozytywnym).
Dla innych, prawo jest częścią ogólnego ładu istniejącego we wszechświecie, w naturze – a zatem jego normy stanowią część ogólnych praw rządzących naturą. Ustawodawca – jak każdy – powinien być tymi normami związany. Jego zadaniem jest wcielanie w życie norm wynikających z natury w tworzonych przez niego przepisach i odnoszenie tych norm do warunków panujących w danym miejscu i czasie. W istocie jest tylko jedno powszechne prawo. Ten kierunek myślenia to kierunek prawnonaturalny. Wyraża się w przekonaniu o istnieniu, obok (i ponad) prawem pozytywnym, prawa natury czyli prawa naturalnego, wyznaczającego podstawowe normy zachowania ludzi i ogólnie właściwe rodzajowi ludzkiemu. Normy te mogą i powinny służyć do oceny i weryfikacji prawa pozytywnego, ograniczając tym samym swobodę suwerena w jego kształtowaniu. W ten sposób prawo nie daje się sprowadzić do zbioru ustaw. Stanowi ono coś więcej niż ustawy – i to coś przesądza o jego istocie. W ramach tego kierunku występowało i występuje wiele poglądów dotyczących zarówno samego pochodzenia prawa naturalnego (wola istoty nadprzyrodzonej, natura rzeczy, natura człowieka, rozum ludzki, przyrodzona godność człowieka itd.), jak i jego charakteru, czy też stosunku do prawa pozytywnego.
Gałęzie systemu prawa (podział prawa – jego dziedziny)
a) Prawo państwowe. W systemie naszego prawa prawo państwowe zajmuje miejsce naczelne. Reguluje ono bowiem podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, określa system naczelnych organów władzy i administracji państwowej, ustala podstawowe zasady dotyczące organizacji i działalności NIK oraz sądów i prokuratury, określa zasady prawa wyborczego, wytycza także przewodnie zasady dla innych gałęzi prawa.
b) Prawo administracyjne. Prawo administracyjne obejmuje normy regulujące te stosunki społeczne, które powstają w toku wykonawczej i zarządzającej działalności organów administracji państwowej. Reguluje więc ono formy organizacji administracji oraz proces wykonywania przez organy państwowe funkcji administrowania. Prawo a. reguluje również pomocniczą działalność organów administracji, jak np. prowadzenie archiwów, statystyk itd., zajmuje się szeroką dziedziną administracji porządku publicznego i obrony państwa.
c) Prawo finansowe. Prawo finansowe jest gałęzią prawa, regulującą stosunki społeczne, powstające w procesie dokonywanej przez państwo planowej akumulacji i dystrybucji środków pieniężnych. Zakres stosunków społecznych z tym związanych jest szeroki, toteż w prawie finansowym wyróżnia się kilka działów: prawo budżetowe, prawo bankowe, prawo finansowe przedsiębiorstw państwowych, prawo finansowe organizacji społecznych oraz prawo ubezpieczeniowe.
d) Prawo cywilne. Prawo cywilne jest gałęzią prawa regulującą przede wszystkim stosunki majątkowe. Mogą to być stosunki między organizacjami, między organizacjami a obywatelami, a także pomiędzy poszczególnymi obywatelami. Kodeks cywilny, stanowiący podstawowy akt prawny normujący stosunki cywilnoprawne, dotyczy więc sfery stosunków wewnątrz sektora uspołecznionego, stosunków cywilnoprawnych powstających na styku tej sfery oraz stosunków poza tą sferą. W ramach prawa cywilnego można wyróżnić szereg działów:
1) część ogólną prawa cywilnego, obejmującą normy regulujące zagadnienia wspólne dla całego prawa cywilnego,
2) prawo rzeczowe, regulujące przede wszystkim zagadnienia związane z prawem własności, jego nabyciem, treścią i ochroną,
3) prawo zobowiązaniowe, regulujące stosunki prawne wynikające z umów oraz powstające z innych źródeł, jak np. z czynów niedozwolonych,
4) prawo spadkowe,
5) prawo autorskie,
6) prawo wynalazcze.
e) Prawo pracy. Problematyka tej gałęzi prawa jest szczególnie jest szczególnie doniosła, dotyczy bowiem zakresu spraw mających bezpośrednie znaczenie dla większości obywateli. Przedmiotem prawa pracy są stosunki społeczne pracy podporządkowanej oraz inne stosunki społeczne, życiowo związane z występowaniem tej pracy. Prawo pracy określa istotę i rodzaje stosunków pracy, normuje szczegółowo tryby rozwiązywania stosunku pracy, reguluje prawa i obowiązki stron w stosunku do pracy (wynagrodzenia za pracę, czas pracy, urlopy, ubezpieczenia itd.). Do podstawowych zasad prawa pracy należą: prawo do pracy, powszechność pracy, wolność od wyzysku, obowiązek przestrzegania dyscypliny pracy, prawo do wynagrodzenia według ilości i jakości pracy, prawo do wypoczynku, do bezpiecznej pracy, do zrzeszania się w związki zawodowe i do materialnego zabezpieczenia na starość.
f) Prawo rodzinne. Prawo rodzinne reguluje stosunki społeczne wynikające z zawarcia małżeństwa, stosunki powstające między rodzicami a dziećmi, a także stosunki społeczne dotyczące przysposobienia oraz opieki nad małoletnimi. Podstawowym aktem prawnym jest tutaj kodeks rodzinny i opiekuńczy. W kodeksie uregulowane są kolejno zagadnienia zawarcia małżeństwa, ustania małżeństwa, kwestie ustalenia ojcostwa, władzy rodzicielskiej i obowiązki alimentacyjne.
g) Prawo karne. Prawo karne określa jakie czyny są przestępstwami, ustanawia różne rodzaje kar, które są wymierzane w wypadku popełnienia czynów przestępczych, oraz przewiduje podstawy i warunki odpowiedzialności karnej. Przedmiotem zainteresowań prawa karnego są przede wszystkim dwa zjawiska: przestępstwo i kara.
W ramach prawa karnego wyróżnia się dwie zasadnicze części:
Część ogólna prawa karnego zawiera normy dotyczące przede wszystkim samej istoty przestępstwa. Normy prawa karnego precyzują pojęcie przestępstwa, jego znamiona i stadia dokonywania, formy udziału w dokonaniu przestępstwa, podstawy odpowiedzialności karnej itp. Z kolei w części ogólnej normy te określają system kar, tryb i warunki ich wymierzania, możliwość zawieszenia kary, jej zaostrzenia lub złagodzenia, przedawnienie ścigania, wyrokowania i wykonywania kary.
Część szczegółowa prawa karnego obejmuje normy klasyfikujące przestępstwa w określone grupy oraz określające znamiona poszczególnych przestępstw i granice kar, jakie mogą być wymierzane za poszczególne przestępstwa.
Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny.
h) Prawo procesowe. Prawo procesowe jest gałęzią prawa dość niejednolitą. W jej zakres wchodzą trzy podstawowe działy:
- prawo o ustroju sądów i prokuratury (określa cele i zadania sądownictwa oraz normuje strukturę sądów, a także prawa i obowiązki sędziów),
- prawo procesowe cywilne (reguluje postępowanie mające na celu rozstrzyganie sporów między stronami w sprawach cywilnych, określa prawa i obowiązki stron w procesie)
- prawo procesowe karne (ustala tryb działalności organów sądowych w sprawach karnych, określa uprawnienia sądu, prokuratora, oskarżonego i obrońców w poszczególnych stadiach procesu, tryb postępowania dowodowego, zasady orzekania i środki odwoławcze).
i) Prawo międzynarodowe. Prawo międzynarodowe ma odmienny charakter od wszystkich poprzednich gałęzi prawa, stanowi bowiem zespół norm regulujących prawa i obowiązki poszczególnych państw w ich stosunkach wzajemnych. Nie może być dlatego uważane za część składową wewnętrznego prawa polskiego. Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi stosunki z zakresu prawa międzynarodowego są przede wszystkim liczne umowy międzynarodowe, jak również powszechnie przyjęte zwyczaje i zasady (np. zasada wolności mórz, zasada nienaruszalności wór terytorialnych itd.) przedmiotem zainteresowań prawa międzynarodowego są również organizacje międzynarodowe, jak np. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródła prawa stanowione przez naczelne organy władzy państwowej
a) Konstytucja jako ustawa zasadnicza. Konstytucja w systemie źródeł prawa zajmuje miejsce szczególne, jest bowiem ustawą zasadniczą. Uchwalanie i zmiana Konstytucji należą do wyłącznej kompetencji Sejmu. Szczególne znaczenie Konstytucji wynika przede wszystkim z przedmiotu zawartych z niej unormowań, reguluje ona bowiem podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, strukturę i zakres działania naczelnych organów władzy i administracji państwowej, jak również organów terenowych, NIK, sądów i prokuratury oraz podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie. Nadrzędna rola Konstytucji wynika też z faktu, że w swej treści określa ona hierarchię pozostałych źródeł prawa i wytycza kierunki ustawodawstwa. Żaden akt normatywny (zawierający normy prawne) nie może być sprzeczny z Konstytucją. Konstytucja wreszcie, jako ustawa zasadnicza, różni się od ustaw zwykłych szczególnym trybem, w jakim jest uchwalana i zmieniana. Do jej uchwalenia i zmiany potrzebna jest bowiem większość dwóch trzecich głosów przy obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Toteż jest oczywiste, że zwykła ustawa nie może zmieniać postanowień Konstytucji.
Podstawowym aktem określającym „prawa podstawowe dla Państwa” jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Weszła ona w życie, po przyjęciu w referendum, 17 października 1997r. zastąpiła tzw. małą konstytucję, tj. „Ustawę konstytucyjną z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym”, jak również pozostawione w mocy przez „małą konstytucję” stosunkowo liczne przepisy, wielokrotnie nowelizowanej, Konstytucji RP z dnia 22 lipca 1952 roku – do grudnia 1989 roku Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
b) Ustawa. Podstawową formą prawotwórczej działalności Sejmu jest ustawa, zajmująca w hierarchii źródeł prawa miejsce naczelne. Miejsce to wynika przede wszystkim z faktu, że pochodzi ona od najwyższego organu władzy państwowej, urzeczywistniającego suwerenne prawa narodu. Żaden inny organ państwowy oprócz Sejmu nie jest władny wydawać ustaw. Ustawami regulowane są zagadnienia podstawowe dla naszego życia politycznego i społeczno-gospodarczego. Ponadto forma ustawy stosowana jest do normowania stosunków, które charakteryzują się pewną trwałością. Stąd ustawy powinien cechować większy stopień stabilności niż akty normatywne niższego rzędu.
W formie ustawy ustalane są przede wszystkim normy określające podstawowe prawa i obowiązki obywateli, normy ustalające podatki, normy prawa karnego, regulowane są ważniejsze zagadnienia z zakresu organizacji i działania organów władzy i administracji państwowej, sądów, prokuratury, organów kontroli państwowej. Możność wniesienia projektu ustawy (tzw. inicjatywa ustawodawcza) przysługuje Radzie Państwa, rządowi i posłom. Zgłoszony projekt przechodzi przez tzw. pierwsze czytanie, które odsyła projekt do odpowiedniej komisji sejmowej, a ta po przeanalizowaniu i ewentualnych poprawkach odsyła go ponownie pod obrady Sejmu (tzw. drugie czytanie). Przyjęcie lub odrzucenie projektu następuje zwykłą większością głosów w obecności co najmniej jednej trzeciej ogólnej liczby posłów.
c) Dekret. Kolejne miejsce w systemie źródeł naszego prawa zajmuje dekret, który ma moc ustawy. Różni się natomiast od ustawy tym, że nie pochodzi od najwyższego organu władzy państwowej jakim jest Sejm, lecz wydany jest przez inny organ naczelny władzy państwowej, tj. przez Radę Państwa. Dekretami regulowany jest ten sam zakres stosunków społecznych co ustawami.
d) Uchwały Sejmu. Obok stanowienia ustaw Sejm podejmować może również uchwały. W szczególności drogą uchwał Sejm określa kierunki działalności aparatu państwowego. Większość uchwał Sejmu nie ma charakteru normatywnego, lecz ma charakter aktów indywidualnych. Tak np. zatwierdzenie sprawozdania rządu z wykonania budżetu państwa oraz planu gospodarczego dokonywane jest w formie uchwał.
e) Uchwały Rady Państwa. Podobnie jak uchwały Sejmu, uchwały Rady Państwa nie są źródłami prawa. Tak dzieje się w wypadku rozstrzygania za pomocą uchwał spraw o charakterze indywidualno-konkretnym (np. nominacji na określone stanowisko).
Źródła prawa stanowione przez naczelne organy administracji państwowej
a) Rozporządzenia. Rozporządzenia są aktami normatywnymi wydawanymi przez Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów oraz członków rządu. Warunkiem wydania rozporządzenia jest istnienie w ustawie lub dekrecie wyraźnego upoważnienia, zwanego delegacją ustawodawczą, do wydania rozporządzenia w określonej dziedzinie. Przedmiotem są zagadnienia uprzednio ogólnie uregulowane w ustawach i dekretach, które rozporządzenia uszczegółowiają.
b) Uchwały. Ponieważ uchwały pochodzić mogą wyłącznie od organów o charakterze kolegialnym, spośród naczelnych organów administracji stanowić je może jedynie Rada Ministrów. Uchwałami regulowane są różne sprawy należące do kompetencji Rady Ministrów, nie zastrzeżone jednocześnie do regulacji w innej formie (ustawy, dekretu, rozporządzenia). Rada Ministrów przede wszystkim reguluje szereg zagadnień związanych z obrotem towarowym i zaopatrzeniem materiałowym.
c) Zarządzenia. Zarządzenia mogą być wydawane przez poszczególnych członków Rady Ministrów i kierowników urzędów centralnych. Zarządzenia wydawane są na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. W swym charakterze są zbliżone do uchwał, jednak swą treścią dotyczą spraw ważniejszych stanowiących przedmiot uregulowań ustawowych.
Inne źródła prawa
a) Umowy międzynarodowe. Źródłami prawa mogą być umowy międzynarodowe. Nie jest to jednak regułą, bowiem nie zawsze są one aktami normatywnymi. Najczęściej bowiem umowy międzynarodowe zawierają pewną deklarację, lub regulują stosunki pomiędzy poszczególnymi państwami.
Prawo pierwotne Traktaty założycielskie Wspólnot i UE z protokołami i aneksami
Umowy międzynarodowe Umowy przewidziane w Traktatach/ Umowy wiążące Wspólnoty
Prawo wtórne Wiążące Obowiązuje bezpośrednio w państwach członkowskich; wymagające przetworzenia w prawo państw członkowskich Rozporządzenia
Dyrektywy
Niewiążące Zalecenia
Opinie
Prawo precedensowe Wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
b) Zwyczaj jako źródło prawa. Z dotychczasowej charakterystyki systemu źródeł prawa wynika, że podstawową rolę odgrywa prawo stanowione w postaci aktów normatywnych. W odróżnieniu od prawa pisanego, prawo zwyczajowe powstaje w drodze długotrwałego postępowania w określony sposób, w drodze faktycznego stosowania pewnych reguł w praktyce. Reguły te powstają samorzutnie, spontanicznie, bez uchwalania ich przez jakikolwiek organ. Z czasem wytworzone w ten sposób zwyczaje mogą zostać uznane przez organy państwowe i poparte przymusem. Stają się wtedy prawem zwyczajowym.
Prawa człowieka
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
1966 r.- uchwalenie dwóch pakietów:
- Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich (w ramach ONZ)
- Międzynarodowego Paktu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych
1976 – weszły w życie, kiedy liczba państw zrzeszonych wyniosła 35.
W skali regionalnej:
- w Europie po II wojnie światowej tworzy się klimat do rozpowszechniania praw człowieka
1949 – podpisanie traktatu o powołaniu Rady Europy
(warunkiem jego przyjęcia jest przestrzeganie praw człowieka)
1950 – uchwalenie w Rzymie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (zawierającej podstawowy kanon praw człowieka)
1953 – konwencja wchodzi w życie po podpisaniu jej przez 10 państw
1961 – Europejska Karta Socjalna
1975 – Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
- akt końcowy z Helsinek o prawach człowieka z 1975 roku
Dokument końcowy z Wiednia 1986 r.:
- swoboda religijna każdego człowieka o każdego narodu
- prawa więźniów do humanitarnych warunków
- zakaz zagłuszania zagranicznych stacji radiowych
- możliwość zwracania się do innych państw z pytaniami, dlaczego łamane są prawa człowieka, możliwość wysyłania obserwatorów.
Istotne było stworzenie mechanizmów do przestrzegania tych praw.
ONZ stworzyła Komisję Praw Człowieka (organ strzegący praw człowieka)
Rada Europy – Europejski Trybunał Praw Człowieka:
- składa się z sędziów wybieranych przez zgromadzenie parlamentarne (sędziowie o najwyższych kwalifikacjach)
- skarżyć może każdy obywatel, orzeczenie jest ostateczne.
Prawa człowieka świadczą współcześnie o zmianie sposobu uprawiania polityki. Bierze się pod uwagę nie tylko interesy państwa, interesy elit władzy, partii czy wielkich grup społecznych, ale również potrzeby i aspiracje obywateli, niezależnie od tego, kim są i gdzie mieszkają. Swoją współczesną postać prawa człowieka zawdzięczają oświeceniowemu racjonalizmowi i politycznemu liberalizmowi. Pierwsze deklaracje prawa człowieka ogłoszono właśnie w XVIII wieku: w roku 1776 w Stanach Zjednoczonych i w roku 1789 w rewolucyjnej Francji. Po raz pierwszy w historii państwo zostało poddane uniwersalnym wymogom humanitaryzmu i sprawiedliwości. Innymi słowy, uznano, że niezależnie od religii, płci, rasy, położenia społecznego i majątkowego, wszyscy ludzie mają te same uprawnienia. Po II wojnie światowej Narody Zjednoczone przyjęły Powszechną Deklarację Praw Człowieka i uznały, jak czytamy w preambule, że są one „ideałem, do którego wszystkie ludy i narody powinny wspólnie dążyć”. Kościół katolicki włączył ideę praw człowieka do swojego za pontyfikatu Jana XXIII, a obecnie zajmują one bardzo ważne miejsce w nauce Kościoła.
W przypadku praw człowieka mamy do czynienia z uprawnieniami przysługującymi każdemu człowiekowi w stosunku do władz państwowych. Nie są więc one nadawane przez władzę. Nie mogą mieć charakteru warunkowego. Nie sposób ich wiązać z wypełnianiem obowiązków (np. płaceniem podatków, przestrzeganiem praw stanowionych, przynależnością do Kościoła). Są nienaruszalne. Nie mogą być odwołane. Każdemu człowiekowi powinny umożliwić to, że będzie żył godnie, bez strachu i że nie będzie przez państwo traktowany instrumentalnie, jedynie jako przedmiot, narzędzie podbojów, produkcji czy realizacji zachcianek władców.
Prawa człowieka nie są w dyspozycji państwa. Państwo w akcie konstytucji jedynie może (albo powinno) je uznać, zapisać i potem w swoich działaniach respektować. Prawa człowieka są prawami poprzedzającymi prawo stanowione i konstytucyjne. Dlatego mówi się o tym, że prawa człowieka są prawami naturalnymi albo danymi z natury. Tym samym wskazuje się na to, że nie są one ustanawiane przez człowieka, a jedynie przez ludzi odkrywane, a potem nazywane, dookreślane, interpretowane.
Wprawdzie prawa człowieka są dane z natury, ale tylko za pomocą politycznych środków, a więc za pośrednictwem państwa i stosownych agend międzynarodowych, mogą zostać wyegzekwowane. Bez politycznych narzędzi: sądów, prokuratury, władz wykonawczych, prawa człowieka byłyby jedynie uniwersalnymi ideałami moralnymi. Oznacza to, że współczesne państwa przyjmują na siebie zobowiązanie, że będą tym prawom posłuszne i że będą je w każdej sytuacji wypełniać i chronić.
Pierwsze miejsce zajmują prawa dotyczące godności i wolności człowieka. Nazwać je można uprawnieniami pierwszego rzędu. Są to prawa uznane przez wszystkie orientacje duchowe i polityczne. Jedną grupę stanowią prawa do osobistej wolności. Przyznają każdej jednostce zakres działania i aktywności życiowej zabezpieczonej przed integracją innych ludzi, a zwłaszcza państwa. Główne miejsce zajmują prawa stojące na straży nietykalności ciała i życia. W ten sposób domagamy się, by władze państwowe zakazały zabójstw, gwałtów, maltretowania fizycznego i psychicznego, broniły przed samowolnym uwięzieniem i ukaraniem, stosowania tortur i kar cechujących się szczególnym okrucieństwem.
Ważne miejsce wśród praw strzegących ludzkiej wolności zajmują wolność wyznania, wolność przekonań i wolność sumienia.
Niezbędnym dopełnieniem prawa wolności wyznania i sumienia jest zasada neutralności światopoglądowego państwa. Oznacza ona, że państwo uznaje się za niekompetentne w sprawach wiary. Politykom czy urzędnikom państwa nie wolno wpływać na kształt wiary, doktryn religijnych, sposoby wyznania. Ale oznacza także, że poszczególne Kościoły nie mogą podporządkowywać sobie państwa. Wszystkie wyznania powinny być wedle prawa traktowane jako równe i posiadać te same uprawnienia.
Do praw stojących na straży wolności osobistej należą również wolność posiadania i dysponowania własnością, wolność opinii i prasy, wolność sztuki i nauki, wolność zgromadzeń i zrzeszania się, tajemnica korespondencji.
Osobną grupę praw stanowią prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, zwane też prawami drugiego rzędu. Są to prawa, które znalazły swój wyraz i konstytucyjne zastosowanie zaledwie kilkadziesiąt lat temu. W polskiej konstytucji obejmują one między innymi prawo do kształcenia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do ochrony rodziny, prawa dziecka, prawo do bezpieczeństwa ekologicznego, prawo do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, prawo do wyboru miejsca pracy.
Wśród instytucji konstytucyjnych, broniących w Polsce praw człowieka, najważniejszą rolę spełniają Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka.
tabelka lepiej wygląda w załączniku
Źródło:
1. Jerzy Lewandowski: Zarys prawa dla ekonomistów; Warszawa, 1987
2. Nasz szanowny podręcznik do WOSu