Barok - ściąga.

Charakterystyka baroku w Polsce
port. - barroco - nieregularna perła fr - barroque - dziwaczny
Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:


barok wczesny (1580 -1620)
barok dojrzały (1620 - 1670)
barok późny (1670 - 1730 (60))
Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.

Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
Literatura - 4 nurty :
dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.
mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.

Mikołaj Sęp-Sarzyński
M. Sęp-Sarzyński to poeta tworzący w latach siedemdziesiątych XVI wieku. Zmarł mając 31 lat. Jego twórczość stoi na pograniczu renesansu i baroku. Renesansowe zainteresowanie się człowiekiem jest połączone z refleksjami filozoficzno- religijnymi. Wyrazem rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku, są występujące w jego sonetach motywy zwątpienia, obsesja śmierci, rozważania nad rozdwojeniem natury człowieka.

"Sonety".

prekursor baroku
reprezentuje nurt poezji filozoficznej. W swej twórczości stawia pytanie o to, kim jest człowiek, jakie zajmuje miejsce wśród innych bytów
podmiot liryczny utworów Sępa: samotna jednostka pragnąca zrozumienia sensu istnienia, lecz zagubiona wśród niepojętych znaków boskiego panowania nad światem. Obecny motyw "rozdwojenia, pomiędzy wartościami ducha, a żądzami ciała
wizja świata: jako miejsce walki - ścierania się dobra i zła. Świat niepokojący pełen niebezpieczeństw. Życie to nie spokój i harmonia, ale ciągłe zmagania się z samym sobą. Jedynym ratunkiem dla zagubionego człowieka jest Bóg.
"O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".


wyróżnia się dwa rodzaje miłości
nietrwała - do ziemskich dóbr i wartości (są nimi złoto, sława, władza, ludzka miłość, uroda)
trwała - jej obiektem jest Bóg
"O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem".


motyw zmagań człowieka z szatanem
dualizm natury ludzkiej - człowiek musi ciągle wybierać między świętością i grzechem, wyrzeczeniem i urokami życia. Jest on "Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"
Bóg stanowi jedyne oparcie dla człowieka
Sęp daje wyraz dramatycznej rozterce, świadomości rozdarcia między potrzebami ducha i ciała. Przeraża poetę samotność człowieka we wszechświecie - jego los na ziemi przedstawia jako nieustanną walkę z grzechem i szukanie pomocy w łasce bożej, dzięki której człowiek może dostąpić ocalenia.

Klasycyzm francuski XVII wieku
Dominującym kierunkiem w lit. i sztuce francuskiej XVII w. był nie barok lecz klasycyzm. Nawiązywał on do sztuki starożytnej i renesansowej. U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu "Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią, przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku, przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy zachowali 3 klasyczne jedności : jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię , a jej treść wypełniali historią lub mitologią. Przedstawiciele:
Jean Racine - tragediopisarz
Pierre Corneille - autor tragedii, tragikomedii i komedii
La Fontaine - bajkopisarz
Moliere - "Skąpiec" i inne - komediopisarz
Mikołaj Boilean - teoretyk literatury, autor "Sztuki poetyckiej".


Pierre Corneille jest uważany za ojca teatru francuskiego. Napisał wiele dramatów z których najbardziej popularny do dziś był "Cyd". Temat "Cyda" został zaczerpnięty ze średniowiecznej Hiszpanii Cyd - Rodryk żył w XI wieku i był naczelnym wodzem króla Kastylii, był symbolem wzoru rycerza opiewanego w wielu pieśniach.


Walka dwóch uczuć: miłości i obowiązku (honoru) na podstawie "Cyda"
Bohaterowie:
Roderyk ; Diego - ojciec Roderyka ; Gomes - ojciec Chimery; Chimera - kochanka Roderyka ; Sankty - kochający Chimerę; Królewna
Bohaterowie przeżywają trudne dylematy - Roderyk musi wybierać między obowiązkiem wobec ojca, honorem a uczuciem. Chimena także miota się między miłością do zabójcy ojca, a powinnościami córki. Nawet Królewna zakochana w Roderyku musi wybierać między dumą, obowiązkiem wobec rodu królewskiego, władzą - a miłością do Roderyka. Wszystko dobrze się kończy dzięki królowi.

Przejawy walki miłości i obowiązku:


Uczucia królewny do Roderyka hamowane przez rozum, nakazujący jej wiązać się z młodzieńcem z rodu Królewskiego.
Rozterki Roderyka zobowiązanego do walki z Gomesem w obronie honoru rodowego; (Przypomina to dylemat Hamleta)
Chimena mimo miłości do Roderyka po stracie ojca domaga się kary u króla dla jego zabójcy ( przeżywa wielki dramat, gdyż kocha Cyda i nienawidzi go )
Niemal do końca dramatu Chimena na przemian będzie ujawniać miłość do Roderyka i żądać ukarania go
Tuż po pojedynku z Gomesem i jego śmierci, przybyłego do komnaty Chimeny Roderyka bohaterka powitała bardzo chłodno, choć nie taiła przy tym swoich uczuć.
Omdlenie na wieść o śmierci Roderyka w walce z Maurami oraz radość po jego pojawieniu się przed nią dowodzą ustawicznej walki jej uczuć.
Zaproponowany przez Chimenę pojedynek i szczęśliwe dla Roderyka jego zakończenie przesądza o zwycięstwie jej miłości nad obowiązkiem żądania kary dla kochanka.
Roderyk po zabójstwie Gomesa, potępiony przez Chimenę i równocześnie dumny ze spełnionego obowiązku wobec ojca jedyne wyjście widział w śmierci, toteż z ochotą udał się na wojnę z Maurami nie lękając się utraty życia.
W dramacie triumfuje miłość Roderyka i Chimery. Jednak są bohaterowie, którzy cenią honor, do których należą Królewna i Diego.

Skąpiec" Moliera jako komedia charakterów.
Wiele komedii Moliera ma tytuły wskazujące na to, że najważniejszy w nich jest portret jakiegoś człowieka : "Świętoszek", "Chory z urojenia" itp. Pisarz konstruował te postacie w ten sposób, że miały one cechy indywidualne, a jednocześnie stawały się typem uosabiającym jakąś główną cechę.

Jan Molier napisał 31 komedii, większość z nich to komedie charakteru, czyli w każdym utworze autor rozważa jedną wadę ludzką, np. skąpstwa. Autor napisał dramat na podstawie "Garnka" Planta.

Przejawy skąpstwa Harpagona:

obarczenie Anzelma kosztami ślubu córki
odmówienie posagu córce
posądzenie służących o kradzież
pozwolenie synowi na ślub z Marianną w zamian za odzyskanie szkatułki.
zdenerwowanie spowodowane plotkami o jego skąpstwie
znajdowanie pretekstów aby nie wypłacić służbie pieniędzy.
obawa o szkatułkę zakopaną w ogrodzie
korzystanie z usług Frozyny bez zapłaty
skąpienie potraw i pieniędzy na ucztę
utrzymanie służby tylko dla prestiżu
służący spełnia rolę stangreta i kucharza
rozkaz aresztowania całego miasta po kradzieży pieniędzy.
ogromna rozpacz po utracie szkatułki
niedożywienie zwierząt
lichwiarstwo
skąpstwo wobec dzieci
gaszenie niepotrzebnych świec
pieniądze traktował jako dar boży
Skąpiec jako komedia rodzinna. Opisać stosunki w rodzinie Harpagona i wpływ skąpstwa na atmosferę w domu. Harpagon nie okazuje miłości do swoich dzieci, nie okazuje nawet zwykłego ojcowskiego zainteresowania dziećmi. Zajęty jest wyłącznie własnym majątkiem. Liczy tylko na szybkie ich ożenki i pozbycie ich się z domu. Przez takie postępowanie dzieci nie lubią go, traktują jak wroga.Atmosfera w domu jest pełna podejrzliwości i wzajemnej niechęci.

Barokowe kontrasty u Daniela Naborowskiego
D.Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem, kunsztem i zaskoczeniem) z istotną poważną tematyką. Jest ona typowa dla baroku, koncentruje się ona na zagadnieniach:

człowiek - kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza
życie i jego cechy - przemijalność, nietrwałość, kruchość
czas - jego destrukcyjna niszcząca siła.
D. N. rozpatruje w swej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. wystarczy przegląd jego wierszy aby utwierdzić się w tym przekonaniu. "Krótkość żywota" - ukazuje nietrwałość ludzkiego żywota. Przemijalność całych pokoleń poeta ująć w trafnej syntezie "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi". Definicja "Żywota ludzkiego" złożona jest z takich pojęć jak "wiatr, głos, dźwięk itp." tak ulotnych w naszej rzeczywistości. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce jej sobie uświadomić: iż jest śmiertelny.

"Cnota grunt wszystkiemu" - "uderza" w odbiorcę rozbudowana anafora: 14 wersów rozpoczyna się od słów "nic to". Niczym są tu różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość itp. - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Jednak jest coś trwałego - jedyną rzeczą trwałą jest cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, pogląd ten potwierdza Naborowski także w krótkim utworze "Marność":
"Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszką śmierć i trwoga"

Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka ona wartości trwałych, analizuje relacje człowiek - Bóg, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić twórczość D.N mianem twórczości metafizycznej i intelektualnej.

Jan Andrzej Morsztyn - dworski nurt poetycki
reprezentant marinizmu (konceptyzmu) w literaturze polskiej
przedstawiciel poezji dworskiej
w swej twórczości poszukiwał nowych, zaskakujących odbiorcę form
J. A. Morsztyn żył w latach 1620-1693. Całe dorosłe życie obracał się w wielkim eleganckim życiu dworów. Zajmował się dyplomacją. Cała jego twórczość zebrana była w dwa tomy "Lutnia" i "Kanikuła albo Psia gwiazda". Wzorował się on na Gianbattista Marinim. Jednym z jego utworów jest wiersz miłosny pt. "Sonet do trupa". Porównuje tu młodego, zakochanego mężczyznę do trupa(podobna jest bladość obu, różni ich fakt, że jeiędzprzeżywa męki, a drugi nie). Pokazuje różnice i podobieństwa pomie my nimi. Na koniec wnioskuje, że sytuacja trupa jest jednak lepsza, ponieważ kochanek będzie się jeszcze musiał długo nacierpieć, według autora. Innym jego utworem jest "Niestatek" - Jest to utwór żartobliwy, w którym autor odchodzi od petrarkizmu, w sposobie pokazywania kobiety. Wiersz konstruuje wyliczenie paradoksalnych sytuacji np. zamknięcie wiatru w wór. Sens tego wiersza zawarty jest w ostatnim wersie i ukazuje fakt, że piękne kobiety są niestałe w uczuciach.
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa
Niźli będzie stateczna która białogłowa"


"Bierzmowanie"
Autor w wielu porównaniach ukazuje swą miłość do dziewczyny. Porównuje ją m. innymi do ogniska.
"Na Tomka "
Wiersz mówi o chłopaku, zamiast dziewczynie starał się przypodobać i pozyskać względy jej rodziców. Bowiem nie chodziło mu o uczucia lecz o posag.


"Cuda miłości"
Autor mówi w tym wierszu, jakim pięknym uczuciem jest miłość, mówi, że przed miłością się nie można obronić. Morsztyna fascynuje temat rozłąki, powtarza się często motyw opisu kobiecej urody oraz motyw rozpaczy, zazdrości i innych cierpień, które niesie ze sobą miłość. W miniaturach Morsztyna zauważamy także psychologiczną odkrywczość i wrażliwość na drobne niuanse uczucia. Liryka Morsztyna ma charakter kameralny, co stanowi atmosfera salonu i kultury dworskiej.

Wacław Potocki - krytyka stosunków społecznych i patriotyzm poety.
Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Pamiętniki Paska zwierciadłem epoki.
Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o walkach Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.