Przemysł i skutki rewolucji przemysłowej na świecie w XIX wieku

Zagadnienie historyczne określane w słownikach i encyklopediach mianem rewolucji przemysłowej ma swoje chronologiczne korzenie w końcu XVIII wieku, a cały proces trwał do końca I połowy XIX wieku, gdzieniegdzie nawet dłużej.
Rewolucją przemysłową nazywamy całokształt zmian zarówno technicznych, ekonomicznych jak i społecznych związanych z powstaniem przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Przewrót techniczny w owym czasie polegał na zastąpieniu ręcznej pracy przez maszyny, prymitywnej technologii przez technologię nowoczesną, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję masową. Związany z tym przewrót ekonomiczny oznaczał zmiany w organizacji produkcji, charakterze przedsiębiorstw, w zasadach kalkulacji produkcji. Na przemiany struktury społecznej złożył się fakt spadku znaczenia rzemieślników, chłopów i wielkich właścicieli ziemskich przy wzroście znaczenia coraz liczniejszej nowej klasy robotników oraz burżuazji przemysłowej. Ten najważniejszy w dziejach nowożytnych przewrót dokonał się niejednocześnie i w niejednakowym stopniu w różnych krajach, a na wielkich obszarach świata do tej pory jeszcze nie nastąpił...
Ogromne przyspieszenie na tle ewolucji myśli naukowej i technicznej zaobserwowano najwcześniej ok. 1770 roku na terenach Wlk. Brytanii. Ekipa angielskich naukowców przyczyniła się do odkrycia wielu nowych pojęć, technologii, które miały wpływ na kształt i wizerunek XIX wieku a także dały początek wielu kolejnym odkryciom i rewolucjom, które „zbudowały” nasz wiek XX. Wśród wielu wynalazków, które się tam wówczas pojawiły, zasadnicze znaczenie miały innowacje w hutnictwie, włókiennictwie i energetyce. W hutnictwie główną rolę odegrały nowe metody wytapiania i obróbki żelaza, w których zastąpiono węgiel drzewny węglem kamiennym i koksem, co doprowadziło do skonstruowania nowego typu wielkich pieców, a także pieców do rafinacji surówki żelaza - pieców pudlingowych i zastąpienia kucia walcowaniem. Pozwoliło to na wytwarzanie dużych ilości produktów o jednakowych właściwościach i zapoczątkowało erę masowej produkcji żelaza, a tym samym przewrót w całej gospodarce. Rozwojowi hutnictwa towarzyszyło powstanie górnictwa węgla kamiennego i szybki wzrost wydobycia tego materiału. Zmieniła się nie tylko technika produkcji, ale i rozmieszczenie przemysłu: zagłębia węglowe stawały się odtąd zawsze okręgami przemysłowymi. Produkcja węgla zwiększyła się od 1815 do 1850 roku aż trzykrotnie. Produkcja żelaza ośmiokrotnie. W latach 1832-1870 Anglia weszła już w ostatnie stadium rewolucji przemysłowej. Około połowy XIX wieku główną gałęzią przemysłu staje się przemysł ciężki.
Ten rozwój powstaje w związku z ogromnym rozwojem komunikacji - kolei i portów łączących ośrodki przemysłowe, rozwoju budowy mostów i tuneli.
Anglia stała się także wówczas głównym eksporterem węgla - w 1825 roku 0,25mln ton, w 1848 roku już 20,25 mln ton, także żelaza, wyrobów żelaznych, bawełnianych i wełnianych. W przemyśle włókienniczym najważniejszym procesem rozwojowym była mechanizacja pracy. Jej początki nastąpiły wraz z pojawieniem się w 2. połowie XVIII wieku innowacyjnych pomysłów w dziedzinie produkcji tkanin bawełnianych: wprowadzono maszyny przędzalnicze wynalezione w 1765 roku, które zwiększyły 200-krotnie wydajność pracy i mechaniczne warsztaty tkackie - wynalezione w 1785 roku, co doprowadziło do mechanizacji przemysłu bawełnianego. Później objęła ona inne gałęzie produkcji włókienniczej. Na produkcję maszynową przeszedł także przemysł tkacki - w 1813 roku było 2400 krosien mechanicznych, a w 1833 już 83.000. Przewrót w energetyce dokonał się w wyniku zastosowania maszyny parowej do napędu urządzeń mechanicznych w górnictwie, hutnictwie, włókiennictwie, następnie w innych dziedzinach produkcji, na końcu w transporcie. Wszystkie „uprawiane” dotychczas gałęzie przemysłu stopniowo się rozwijały i reformowały. Stopniowe ulepszanie maszyny parowej przyczyniło się do znaczącego postępu w przemyśle bawełnianym, wełnianym, górnictwie, hutnictwie i komunikacji. Wszystkie te zmiany techniczne przyniosły koncentrację produkcji w dużych zakładach i określonych regionach, okręgach przemysłowych; rewolucja przemysłowa rozpoczęła wiek żelaza i maszyn, węgla i pary. Z tego względu Wielka Brytania umocniła swoją pozycję, decydowała już nie tylko o losach Europy, ale także była główną potęgą gospodarczą świata. Wszystkie te wynalazki były ułatwieniem dla rozwoju przemysłu lekkiego i ciężkiego. Produkcja węgla zwiększyła się od 1815 do 1850 roku aż trzykrotnie. Produkcja żelaza ośmiokrotnie. Anglia w tym czasie zaczęła używać węgla kamiennego jako źródła energii i przeszła na produkcję maszynową- w przemyśle tkackim w 1813 roku było 2400 krosien mechanicznych, a w 1833 już 83.000. Wszystkie „uprawiane” dotychczas gałęzie przemysłu stopniowo się rozwijały i reformowały. Stopniowe ulepszanie maszyny parowej przyczyniło się do znaczącego postępu w przemyśle bawełnianym, wełnianym, górnictwie, hutnictwie i komunikacji. Pod wpływem zmiany na rynku handlu i gospodarki Anglia staje się całkowicie krajem kapitalistycznym. Wszystkie fabryki, kopalnie, huty zarządzane są przez prywatnych właścicieli -indywidualnych bądź zrzeszonych w spółki. Zmiana systemu spowodowała rozwój budowy banków: powstają liczne banki prywatne, powstają towarzystwa akcyjne. W latach 1832-1870 Giełda w Londynie stała się najważniejszą giełdą świata. Ułatwieniu rozmów na odległość służył zainstalowany po raz pierwszy w 1837 roku na linii Londyn- Blackwell telegraf, wynaleziony przez Cooke’a i Wheastone’a, (w Ameryce Morse). Ułatwiona też została korespondencja pocztowa przez wprowadzenie w 1839 roku znaczków pocztowych zamiast opłat odbiorcy.

Anglia w tym czasie przeżywała jednak także trudności wewnętrzne: miała problemy ze swoimi monarchami, znacznie większe jednak w dziedzinie ekonomii.
Korzystając ze zwycięstwa nad Francją, Anglia rzuciła w 1815 roku na rynki europejskie ogromne ilości swych wyrobów przemysłowych, nagromadzonych w okresie blokady kontynentalnej, ale rychło okazało się, że Europa jest zbyt biedna, by za nie płacić, broniła się, więc cłami ochronnymi. Doprowadziło to do kryzysu, zahamowało produkcję. Zarobki robotników zaczęły maleć.
Drugim z kolei krajem kapitalistycznym stawały się stopniowo Stany Zjednoczone. Młode państwo, które powstało z kilkunastu kolonii angielskich było właśnie z tego powodu nierównomiernie rozwinięte pod względem ekonomicznym. Pomiędzy koloniami istniały poważne rozbierzności gospodarcze, społeczne i polityczne. Przemysł i handel morski skupiał się głównie w stanach północno-wschodnich, tu też najwcześniej wytworzyła się klasa bogatej burżuazji. Stany zachodnie i południowe miały przeważnie charakter rolniczy. Rozwój postępował stopniowo, jednak okresie 1812-1814 r. Wojna z Kanadą podkopała częściowo przemysł Stanów Zjednoczonych..
Po Anglii, pierwsze miejsce w Europie pod względem rozwoju ekonomicznego zajmowały w pierwszej połowie XIX wieku Belgia, Francja i kraje nadreńskie. We Francji był to jednak rozwój bardzo powolny. Utrwalenie się dzięki Wielkiej Rewolucji Francuskiej drobnej własności rolnej nie sprzyjało rozwojowi techniki w rolnictwie, na skutek izolacji politycznej nie mógł się rozwinąć eksport do krajów dalszych. Na początku XIX wieku poza manufakturami pracującymi dla wojska i marynarki nie było ich dużo. Rozwój także utrudniał brak zaufania do pieniądza i kredytów. Dopiero w 1820 roku przemysł francuski wchodzi w nową, rewolucyjną fazę. Węgiel kamienny wypiera w przemyśle węgiel drzewny. Produkcja pierwszego wzrasta z 1,5 ml ton w 1829 roku do 5 ml ton w roku 1847. W 1830 roku było tylko 615 maszyn parowych, w 1847 roku już 5 tysięcy. Maszyny zwyciężyły w przędzalnictwie bawełny i wełny oraz w przemyśle tkackim bawełnianym. Tylko w przemyśle płóciennym, jedwabnym i tkackim wełnianym panował nadal system chałupniczy. Ten szybki rozwój przemysłu francuskiego był z początku głównie dziełem jednostek i finansowali go przede wszystkim Anglicy.
Przemysł w krajach niemieckich rozwijał się nierównomiernie gdyż w różnych regionach panowało różne prawodawstwo cechowe. Ogromną przeszkodą w uprzemysłowieniu kraju stanowiły bariery celne i różnorodność wartości pieniądza i cen. Przemysł rozwijał się silniej na terenach zachodnioniemieckich, Westfalii, Nadrenii, gdyż tam jeszcze w czasach napoleońskich zniesiono ograniczenia cechowe. W 1818 roku także Prusy zniosły na swoich terenach cła wewnętrzne, tworząc w ten sposób jednolity rynek wewnętrzny, a przez to dokonując ekonomicznego zjednoczenia wszystkich prowincji pruskich. Zwiększenie rynku zbytu i pruskie ustawodawstwo agrarne ułatwiły rozwój przemysłu w Westfalii i Nadrenii, wpłynęły także na potanienie produkcji, co z kolei sprawiło, że małe sąsiednie państewka niemieckie musiały dążyć do zawierania umów handlowych z Prusami. W 1828 roku Prusy zawarły unię celną z Hessen-Sarmstadt, potem i z innymi państwami oddzielnie. Związek celny obejmował już wkrótce 26 państw niemieckich. Ta swoboda celna oraz możność zatrudniania uchodzących ze wsi chłopów wpłynęła korzystnie na cały rozwój przemysłu, który zwłaszcza po 1840 roku przybiera znaczne rozmiary. Jego ośrodkami obok Nadrenii i Westfalii stały się Saksonia, Śląsk i Berlin. W drugim ćwierćwieczu XIX wieku produkcja żelaza w Niemczech wzrosła już pięciokrotnie w stosunku do okresu poprzedniego, wydobycie węgla trzykrotnie. Pierwszą linię kolejową oddano w Niemczech do użytku między Norymbergą a Frth w 1835 roku, w 1850 roku Niemcy miały już przeszło 6000 kilometrów linii kolejowych w tym połowa przypadała na same Prusy. Ogólnie rzecz biorąc, pod względem przemysłowym Niemcy pozostawały jeszcze daleko w tyle za Anglią i Francją, ale tempo ich rozwoju było szybsze niż w obydwu tych krajach. Gdy np. w latach 1820-1840 wartość produkcji fabrycznej w Anglii wzrosła blisko o 60%, we Francji o 20%, to w Niemczech o przeszło 75%. Produkcja górnicza pod koniec pierwszej połowy XIX wieku w Prusach dorównywała już francuskiej.
Sytuacja gorzej się przedstawiała jednak w Austrii. Przemysł manufakturowy rozwijał się na większą skalę tylko w krajach niemieckich, Czechach i Lombardii, choć i w nich krępowany był rządzącą klasą feudałów. Utrudniali import węgla, produkcję węgla własnego. Pierwsza linia kolejowa została zbudowana w 1832 roku z Linzu do Budweiss, ale jeszcze w 1854 roku Austria miała tylko 416 km kolei, to jest blisko 8 razy mniej niż o wiele mniejsze Prusy.
Równie zacofane były kraje włoskie pod względem przemysłowymi gospodarczym. Najgorzej przedstawiał się sytuacja w Państwie Kościelnym i w Królestwie Obojga Sycylii. Zacofana także była Rosja. W warunkach gospodarki pańszczyźnianej ciężko było w tym samym, co na zachodzie tempie rozwijać techniki, a tym bardziej przemysłu fabrycznego. Wiele wynalazków, dokonywanych przez Rosjan nie znajdowało w Rosji zrozumienia. W manufakturach, hutach i kopalniach pracowali robotnicy wolnonajemni bądź chłopi pańszczyźniani, stosowano przestarzałą technikę (węgiel drzewny, siła wody jako napęd mechaniczny), toteż Rosja pozostawała już od początku XIX wieku w tyle za krajami, w których dokonywała się szybciej rewolucja przemysłowa. Swój rozwój zaczęła z opóźnieniem, rozwijała się stosunkowo powoli i zakończyła w porównaniu do innych państw europejskich późno, bo pod koniec XIX wieku.
Na ziemiach polskich można wyróżnić 3 fazy rewolucji przemysłowej. Pierwsza faza to okres prób wprowadzenia nowej techniki, często nieudanych w związku ze stosunkowo niskim poziomem rozwoju gospodarczego kraju. W fazie drugiej (właściwej) rewolucja przemysłowa dokonała się w najważniejszych gałęziach przemysłu, powstała też przemysłowa klasa robotnicza. W fazie trzeciej rewolucja przemysłowa objęła bardziej zacofane i mniej ważne gałęzie przemysłu, wyraźne też stały się jej społeczne skutki. Związki gospodarcze poszczególnych zaborów z różnymi rynkami ogólnopaństwowymi sprawiły, że rewolucja przemysłowa na ziemiach polskich nie przebiegała równomiernie. Najwcześniej i w sposób najpełniejszy dokonała się w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku, inne dzielnice, bowiem stanowiły jedynie rolnicze zaplecze dla przemysłów państw zaborczych. Na Górnym Śląsku, gdzie w procesie tym główną rolę odegrało hutnictwo, faza wstępna trwała od 1796 roku do 1830 r. Rozpoczęło go uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca stosującego koks. Wkrótce wprowadzono inne udoskonalenia i maszyny parowe, powstały nowoczesne huty cynku. Zasadniczy okres rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku trwał w latach 1831- 70. Upowszechniły się wówczas wielkie piece koksowe, pudlingarnie, walcownie i maszyny parowe. Rozwój nowoczesnego hutnictwa spowodował olbrzymi wzrost wydobycia węgla, które w latach 1800- 70 zwiększyło się z 41 tys. ton do 5,9 mln ton. W 1866 roku w produkcji surówki oraz półfabrykatów hutniczych i odlewów już ponad 90% zakładów stosowało paliwo mineralne. Proletariat przemysłowy na Górnym Śląsku w 1875 roku liczył ok. 70 tys. robotników.
W Królestwie Polskim faza wstępna rewolucji przemysłowej przypadała na ok. lata 1816 -50, a przodującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Około 1820 roku uruchomiono w Warszawie i w rejonie Łodzi pierwsze mechaniczne przędzalnie wełny, a wkrótce także bawełny. W 1839 zainstalowano pierwsze mechaniczne warsztaty tkackie (bawełniane), w końcu lat 40. powstał w Łodzi ważny ośrodek przemysłu bawełnianego, korzystający z maszyn parowych. Po 1830 rozpoczęto próby zastosowania nowej technologii w hutnictwie, lecz zakończyły się one niepowodzeniem. Właściwa rewolucja przemysłowa w Królestwie Polskim dokonała się pomiędzy latami 1850- 90. Nastąpiła wtedy mechanizacja przemysłu włókienniczego; w przędzalnictwie już na początku lat 70. przewagę uzyskały duże fabryczne zakłady, działające głównie w Łodzi, mechanizacja tkactwa trwała dłużej, zwłaszcza w produkcji ciężkich tkanin wełnianych, gdzie przewaga zmechanizowanej produkcji nastąpiła dopiero w końcu lat 80. W przemyśle włókienniczym w latach 1849- 90 liczba zakładów stosujących napęd parowy wzrosła z 9 do ponad 100, a moc maszyn blisko stokrotnie. Podobne przemiany nastąpiły w innych gałęziach przemysłu; najwyższy poziom europejski osiągnęło cukrownictwo (pierwsza cukrownia fabryczna 1838); szczególne znaczenie miała mechanizacja w przemyśle metalicznym i maszynowym. W hutnictwie zwycięstwo nowej techniki, wykorzystującej paliwo mineralne, dokonało się dopiero w roku 1878, gdy zbudowano nowe huty w Zagłębiu Dąbrowskim i Warszawie. W całym przemyśle Królestwa Polskiego liczba zatrudnionych robotników wzrosła z ok. 50 tys. do ok. 150 tys. Wytworzyły się 3 okręgi przemysłowe: wielobranżowy warszawski, włókienniczy łódzki i główny górniczo-hutniczy sosnowiecko-częstochowski ( Górnośląski Okręg Przem.).
Oprócz rozwijającego się przemysłu oraz gospodarki kapitalistycznej kolejnym skutkiem rewolucji przemysłowej był szybki wzrost liczebności grupy najemnych robotników. Ponieważ warunki pracy i płace tej ludności były bardzo mizerne, z czasem zaczęli się oni domagać zmiany polityki produkcji przemysłowej. Te problemy zauważyło także wielu współczesnych im filozofów, ekonomistów i pisarzy politycznych. Dostrzegli oni konieczność przebudowy stosunków społecznych i ekonomicznych w warunkach dokonującego się przewrotu przemysłowego. Chcieli oni wesprzeć i pomóc robotników, których sytuacja była naprawdę ciężka. Snuli oni przedziwne, często utopijne, nierealne teorie. Robert Owen, Ludwik Blanc, Piotr Proudhon. Ich fantastyczne pomysły z czasem nazwano ruchem socjalizmu utopijnego. Chcieli oni stworzyć wzorzec społeczeństwa bezklasowego, bez własności prywatnej i różnic majątkowych, chcieli naprawić sytuację robotników poprzez samych właścicieli środków produkcji. Wprowadzenie takich pomysłów w ówczesnych warunkach politycznych było niemożliwe. Wraz ze wzrostem liczby robotników wzrastała także ich świadomość społeczna i z tym właśnie wiązało się zapoczątkowanie walki społeczeństwa o swoje prawa. W tym właśnie czasie zaczęły się pojawiać w Anglii, Francji i na ziemiach niemieckich, początkowo tajne i nieoficjalne stowarzyszenia i związki zawodowe robotników. Zapoczątkowały one lawinę, która miała dopiero z wielkim hukiem ruszyć. Zaczął się okres wystąpień, manifestacji, strajków i rewolucji. Np. we Francji w 1848 roku 23 czerwca wybuchło kolejne w Paryżu powstanie robotników. Później nazwano je rewolucją czerwcową.
Rewolucja przemysłowa zapoczątkowana w Anglii, a kontynuowana w innych krajach pociągnęła za sobą następstwa o zasięgu ogólnoświatowym. Podstawowe konsekwencje rewolucji przemysłowej wszędzie były podobne, jednak jej przebiegi były zróżnicowane na skutek odmiennych warunków naturalnych, ekonomicznych i politycznych. Zapoczątkowała wiele znaczących, późniejszych wydarzeń. Jej skutki, przeszły czyjekolwiek wyobrażenia W wielu krajach przeobrażenia, jakie one przeszły, zburzyły cały dotychczasowy porządek, zrewolucjonizowały życie wielu milionów ludzi.
W naszym dzisiejszym świecie także widać znamiona konsekwencji przewrotu przemysłowego. Właściwie cała nasz cywilizacja opiera się na pomysłach i wynalazkach XIX wieku, są one obecne w każdej dziedzinie naszego codziennego życia i funkcjonowania.