Reformacja w Polsce

Terminem reformacja określono ruch religijno-polityczny, który w XVI w. doprowadził do rozłamu Kościoła katolickiego w Europie. Efektem tego podziału było powstanie kilku nowych wyznań. W Niemczech powstał wówczas protestantyzm, w Wielkiej Brytanii-anglikanizm, a w Szwajcarii- kalwinizm. Z reformacją, obok przemian na gruncie religii, związane były także przemiany społeczne, bo u podstaw tego zjawiska leżała krzywda społeczna wyznawców religii katolickiej. Już w średnich wiekach wielu negowało prawo papieży do dominacji nad światem. Ostatecznie ten kryzys w łonie Kościoła zaowocował dość licznymi, i niejednokrotnie spektakularnymi, wystąpieniami. By ostatecznie wydać owoce w postaci nowych, niezależnych od papiestwa organizacji kościelnych. Pierwszą poważną oznaką niezadowolenia było jeszcze w XV w. wystąpienie husytów. W XVI wieku ten kryzys wewnętrzny Kościoła narósł tak, że nie można było go zatuszować.
Impuls do reformacji wyszedł od niemieckiego mnicha Marcina Lutra. On to w roku 1517 wystąpił publicznie m. in. przeciwko władzy absolutnej papieża, nadużyciom w łonie Kościoła, niemoralnemu postępowaniu duchownych i praktykom sprzedaży odpustów. W Wittenberdze na drzwiach katedry zawiesił pisemnie sformułowanych 95 tez. Poglądy Lutra w szybkim tempie zyskały poparcie całego społeczeństwa niemieckiego, a każda z warstw popierających postulaty widziała w nich swoje własne szanse, by rozwiązać nękające problemy. Książęta Rzeszy dostrzegali tu okazję na umocnienie własnej władzy. Szlachtę i rycerstwo interesowało przejęcie dóbr i majątków kościelnych, a mieszczanie mieli nadzieję na zniesienie opłat na rzecz Kościoła. Chłopi zaś liczyli na ogólną poprawę swej sytuacji społecznej. Ci ostatni posunęli się nawet do działania. Wystąpili zbrojnie z hasłami wolności na ustach. Możni jednak szybko ten wielki bunt utopili w morzu krwi.
Zwolenników i propagatorów tego nowego kształtu wyznania nazwano protestantami. Luteranizm szybko rozprzestrzenił się po kontynencie europejskim. W połowie XVI wieku luteranizm osiągnął duże znaczenie nawet w krajach skandynawskich, a ich władcy, w zależnej im organizacji kościelnej, uzyskali stałe poparcie dla tronu.
Inaczej stało się w Szwajcarii i Niderlandach, gdzie dominującą warstwą było bogate i wykształcone mieszczaństwo, które zostało poparte przez kalwinizm. Ten ruch religijny przyjął o wiele bardziej radykalne stanowisko wobec dogmatów i obrzędów Kościoła katolickiego. Podobnie jak Marcin Luter, Jan Kalwin uznawał tylko dwa sakramenty, lecz sprzeciwiał się on możliwości przeistaczania chleba i wina w ciało i krew Jezusa Chrystusa. Był on propagatorem pracy i działania, bo człowiek jego zdaniem, ma obowiązek starannego wykonania wyznaczonego mu przez Boga zadania. Kalwin stał na stanowisku, że należy zrezygnować z przyjemności i wieść życie cnotliwe, podporządkowane Kościołowi. Człowiek ma obowiązek odpoczynku w dni świąteczne – to również jeden z jego postulatów. Wyznawcy Kościoła powinni przestrzegać zakazu zawierania małżeństw z innowiercami. Nie potępiał natomiast, w przeciwieństwie do średniowiecznego Kościoła, pobierania procentów od pożyczanych kwot pieniędzy. Głosił on natomiast pogląd, że bogactwo to nagroda za bojaźliwe życie i zapowiedź zbawienia.
Reformacja objęła także i Anglię. Powstał tu anglikanizm, który to wzmacniał władzę panującego. W 1534 roku, aktem supremacji, król Henryk VIII został głową Kościoła. Oznaczało to faktyczne oderwanie się tego Kościoła od Rzymu. Skutkiem supremacji stały się: konfiskata dóbr kościelnych i zlikwidowanie zakonów. Utrzymano jednakże katolicką hierarchię duchowną na czele z biskupami. Ci zaś musieli zgodzić się zamienić zwierzchnictwo papieża na królewskie. Zniesiono celibat księży. Pastorzy zaczęli udzielać komunii pod dwoma postaciami, a w obrzędach religijnych używali język angielski.
Te wspomniane konflikty i spory w szybkim tempie doprowadziły do sięgnięcia po zbrojne argumenty. Prawie całą Europę ogarnęły wojny religijne. Jedne zakończone szybciej, jak np. w Rzeszy, inne trwały bardzo długo. Niemiecki pokój w Augsburgu dawał prawo wyboru wyznania poszczególnym władcom, ci mogli swe wierzenia narzucić poddanym. Francuski konflikt religijny zakończył się dopiero w 1598 roku, kiedy to król Henryk IV Burbon wydał edykt nantejski, który przyznawał hugenotom tolerancję i wolność religijną.
W XVI wieku na ziemiach polskich współistniało wiele religii, m.in.: rzymsko-katolicka, protestancka, prawosławna, islam, mistycyzm, judaizm i grekokatolicka (unicka). Głównym tego powodem było to, iż ziemie Korony i Litwy zamieszkiwało wiele narodów. Wśród nich byli: Polacy, Litwini, Niemcy, Rusini, Tatarzy, Żydzi, Ormianie, Anglicy, Szkoci, Grecy, Persowie, Francuzi, Włosi, Holendrzy i wiele innych nacji.
Ta koegzystencja była przyczyną tego, że w Rzeczpospolitej reformacja nie odbywała się tak widowiskowo jak to się działo w sąsiednich Niemczech. Hasła Marcina Lutra przedostały się na ziemie polskie już w pierwszych latach od jego słynnego ogłoszenia 95 tez. Popularne stały się początkowo w środowiskach mieszczańskich oraz naukowych, a w późniejszym czasie także pośród szlachty. Ruch reformacyjny na początku rozwijał się w tajemnicy, bowiem edykty Zygmunta Starego wyhamowały tak tempo rozpowszechniania poglądów Lutra jak i wymusiły zejście wszelkich publikacji i dyskusji na ten temat do drugiego obrotu.
Przyczyn rozwoju myśli reformacyjnej w Polsce było, podobnie jak gdzie indziej, bardzo dużo. Nasz krajowy Kościół odznaczał się bowiem podobnym upadkiem, jak Kościoły w pozostałych krajach europejskich. Zachowanie naszego duchowieństwa również znacznie odbiegało od głoszonego wiernym wzorca. Lecz nie tylko za to stan szlachecki żywił niechęć do kleru. Szlachta nie mogła zaakceptować uprzywilejowanego statusu duchownych. Nie dość, że ci posiadali o wiele więcej przywilejów, to jeszcze pragnęli nowych. Zmierzali również do tego, by narzucić swoją władzę także i szlachcie. Duchowni w imieniu Kościoła posiadali w Polsce rozległe obszary ziemskie, pobierali dziesięciny oraz opłaty z tytułu posług religijnych. Sami zaś nie chcieli płacić podatków i zrzucili tym samym cały ciężar finansowego utrzymywania kraju na barki stanu szlacheckiego i mieszczańskiego.
Mało zdecydowana postawa Zygmunta Starego, i zmienna Zygmunta Augusta nie zdusiły polskich prądów reformatorskich. Reformacja za czasów ostatniego a Jagiellonów uczyniła znaczne wręcz postępy i ogarnęła całe państwo polskie. Przyznawać się do niej zaczęły coraz większe rzesze szlacheckie i mieszczańskie, opowiedziały się za nią również rody magnackie i książęce. Nawet część duchowieństwa stała się jej przychylna.
Polska reformacja nie była tak jak w pozostałych krajach Europy jednokierunkowa. Początkowo popularne były hasła luteranizmu, by później ustąpić prym kalwinizmowi. Trzecim kierunkiem były idee reform zgłaszane przez Braci Czeskich. Luteranizm rozwijał się głównie w ośrodkach miejskich, a przyjmowali go najczęściej mieszczanie o niemieckim pochodzeniu. Jednym z głównych ośrodków oddziaływania protestantyzmu na polskie ziemie był Wrocław. Kalwinizm znalazł ośrodki wyznań zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie, gdzie za jego głównego opiekuna uważano księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego. W 1552 r. szlachta z tych ziem wystąpiła z projektem stworzenia polskiego Kościoła narodowego. Miał on zjednoczyć wszystkie wyznania (także prawosławie). Z kolei zwolennicy Braci Czeskich zamieszkiwali tereny Wielkopolski. Najprężniej zaś działającym ich ośrodkiem było Leszno.
Obok tych trzech odłamów kościelnych wykształcił się w Polsce jeszcze jeden odłam tak zwanych „antytrynitarzy”. Byli nimi znani nam współczesnym-arianie, czyli Bracia Polscy. Ów kierunek reformatorski uchodził za niezwykle postępowy pod względem społecznym. Wynikało to stąd, że ewangelicy nie budowali jednego, zwartego obozu, a jeszcze pomiędzy nimi dochodziło do podziałów i kłótni. Protestanci także nie stworzyli monolitu wyznań. Arianie natomiast głosili zasadę, że wszyscy ludzie są braćmi, dlatego też nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy. Konsekwencją tego stanowiska było np. odmawianie służby wojskowej czy zwalnianie chłopów z poddaństwa. Bracia Polscy występowali przeciwko własności prywatnej i różnicom stanowym. Ich radykalizm społeczny był powodem niechęci jaką ich darzono. Popierającymi te idee byli przedstawiciele szlachty średniej, mieszczaństwa i gołoty.
W 1570 r. doszło do zawarcia kompromisu między polskimi katolikami i protestantami. Przypieczętowała go ugoda sandomierska. Jej postanowienia stanowiły podstawę dla rozpoczęcia współpracy między oboma wyznaniami religijnymi, pomijały natomiast całkiem kwestie porozumienia i współpracy z arianami.
Już trzy lata później polska szlachta zawiązała konfederację warszawską. Miała ona zagwarantować wieczny pokój między różniącymi się w wierze. Od tej pory wszystkie spory miały być rozwiązywane na drodze pokojowej. Szlachta uzyskała dzięki niej swobodę wyznawania religii protestanckiej. Postanowienia konfederacji warszawskiej były zaprzysięgane przez każdego nowo wybranego króla. Mimo że konfederacja nie zapobiegła kontrreformacji, zapewniła w Rzeczypospolitej tolerancję wobec innych wyznań, rzadko spotykaną w ówczesnej Europie.
Ziemie polskie zamieszkiwało także wielu wyznawców prawosławia. Mimo iż zerwali oni swe więzi z Rzymem jeszcze w XI wieku, część z nich pod koniec XVI wieku zdecydowała się uznać ponownie zwierzchnictwo papieża. Powstały tak nowy Kościół osiągnął całkowite równouprawnienie z katolickim w prawo-politycznej strukturze państwa. Warunki Rzymu zostały przyjęte przez przedstawicieli prawosławia i w końcu 1595 roku podpisali w Brześciu Litewskim akt unii z Kościołem katolickim. Wśród wyznawców prawosławia nastąpił podział. Unii sprzeciwiali się biskupi, bractwa cerkiewne, mieszczanie, chłopi i znaczna część prawosławnej szlachty z księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim na czele. Chociaż zwolenników unii było znacznie mniej, Zygmunt III Waza uznał powstały w jej wyniku Kościół greko-katolicki, zwany także unickim, za jedyną legalną wspólnotę chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, co zmusiło pozostałych przy prawosławiu oddać państwu swoje majątki ziemskie. Sytuacja na wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej znacznie się pogorszyła, szczególnie po wystąpieniach Kozaków przeciwko władcy.
Reformacji zawdzięczała Polska ożywienie ruchu umysłowego i nastanie epoki „złotego wieku” w historii naszego kraju. To wówczas zapoczątkowano polskie piśmiennictwo przedtem bardzo ubogie. Za sprawą ruchu reformacyjnego zaczęły powstawać liczne dzieła, napisane w języku polskim. Wzrosła liczba drukarń i utworów wydawanych w języku polskim. Za ojca piśmiennictwa polskiego uważa się ewangelika Mikołaja Reja z Nagłowic, który zasłużył się tym, że w sposób świadomy począł on pisać w języku polskim i to on pokazał Polakom, że nie należy się wstydzić języka narodowego. Idee reformacji propagowali także inni, znani poeci: Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie, Wacław Potocki (zwolennicy arian), ale także i wybitny polityczny pisarz tego okresu – Andrzej Frycz Modrzewski. Najbardziej znanym działaczem okresu reformacji był Jan Łaski, autor programu zjednoczenia kościołów protestanckich w Polsce.
Rozwijało się szkolnictwo. Powstały liczne szkoły średnie, dla których wzorem były gimnazja zachodniej Europy. Jako jedno z pierwszych zostało utworzone gimnazjum w Pińczowie (początkowo kalwińskie, później ariańskie). Następne to: gimnazjum w Gdańsku, w Toruniu oraz w Łańcucie i Lewartowie. Ważne miejsce w oświacie zajmowała też szkoła w Lesznie, prowadzona przez braci czeskich. Związany z nią był wybitny czeski pedagog, filozof i myśliciel – Jan Amos Komeński. Uznaniem cieszyła się też Akademia Rakowska. Pisma autorstwa braci polskich – S. Przypkowskiego, J. Szlichtynga (Schlichting) i A. Wiszowatego, wpłynęły na pojawienie się w Europie Zachodniej w kolejnym stuleciu, wczesnooświeceniowych idei. O rozwoju w tej dobie można było mówić niemal we wszystkich dziedzinach życia.
Ewangelikom zawdzięczamy pierwsze polskie wydanie Pisma Świętego. Jan Sekluacjan wydał Nowy Testament w języku polskim, a dzięki Mikołajowi Radziwiłłowi ukazało się pełne wydanie Biblii. Ewangelicy wydawali nie tylko Biblię, ale też kancjonały. Ich autorstwa jest też wiele znanych pieśni religijnych.
Polska stała się tym państwem Europy, w którym w czasach reformacji nie było prześladowań ani wojen o podłożu religijnym. Było to z jednej strony wynikiem tego, że Rzeczpospolita leżała w środku Europy, i zawsze na naszych terenach jak w tyglu mieszały się nacje. Nie można również zapomnieć, że Korona wiek wcześniej sama połączyła się z narodem litewskim. Reformacja miała również wielkie poparcie w najbliższym otoczeniu monarchy i wśród dostojników państwowych. Szlachta absolutnie nie dążyła do unieszkodliwienia innowierców, a wprost przeciwnie współpraca katolików, protestantów i prawosławnych dawała wspaniałe owoce w postaci rozkwitu państwa. Akt konfederacji warszawskiej był tym, co rozsławiło w Europie imię Rzeczpospolitej jako "kraju bez stosów".


Bibliografia:

1. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M., Czasy
nowożytne. Historia 2 zakres rozszerzony. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Operon, Gdynia 2005
2. Choińska-Mika J., Zielińska K., Ludzie, społeczeństwa, cywilizacje. Historia nowożytna do 1815 roku. Cz. II. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2003
3. Kozłowski P., Zdziabek W., Mentz M., Historia. Podręcznik dla dwuletniego uzupełniającego LO i trzyletniego technikum uzupełniającego, Wydawnictwo Rea 2006
4. Historia Polski. Kompendium dla całej rodziny, Wydawnictwo De Agostini
5. Świat Wiedzy, Wydawnictwo De Agostini
6. http://historia.pgi.pl
7. www.historia.prv.pl
8. www.sciaga.pl
9. www.bryk.pl