Reformacja w Polsce

Reformacja w Polsce rozwinęła się na podłożu konfliktów społeczno-stanowych tj. Zatargów szlachty z klerem o dziesięciny, sądownictwo kościelne i udział Kościoła w świadczeniach na obronę państwa. Najwcześniej pojawił się w Polsce luteranizm, który miał zwolenników głównie śród mieszczaństwa, przeważnie niemieckiego. W połowie XVI wieku wśród szlachty zaczął się szerzyć kalwinizm, z którego w 1562-65 wydzielił się Kościół braci polskich, zwanych przez przeciwników arianami lub antytrynitarzami. W Wielkopolsce i na Pomorzu działali bracia czescy. Szczytowy okres rozwoju reformacji przypadł na okres rządów Zygmunta II Augusta. Swobodny rozwój reformacja zawdzięczała znanej w całej Europie tolerancji, której wyrazem była konfederacja warszawska. Była to ustawa uchwalona w 1573 na sejmie konwokacyjnym w Warszawie podczas bezkrólewia, po śmierci Zygmunta II Augusta. Przyznawała ona całej szlachcie prawo do swobodnego wyboru wyznania, zakazując równocześnie władzy świeckiej stosowania jakichkolwiek prześladowań czy ograniczeń prawnych wobec dysydentów. Włączona do kardynalnych praw Rzeczypospolitej stała się ustawą potwierdzaną później przez wszystkich królów elekcyjnych. Jej słabością był brak przepisów wykonawczych, o których uchwalenie daremnie zabiegali dysydenci. W okresie wzrastającej w siłę kontrreformacji konfederacja warszawska nie zapobiegła pogromom wyznaniowym w miastach.

W latach panowania królów elekcyjnych rozpoczął się stopniowy upadek reformacji spowodowany bezwzględnym przeciwdziałaniem obozu katolickiego, który uciekał się nawet do pogromów dysydentów, burzenia ich świątyń, sklepów, cmentarzy. Do upadku reformacji przyczyniło się i to, że nie objęła ona wszystkich grup społecznych (nie miała prawie wcale zwolenników wśród chłopów). Z czasem również szlachta zobojętniała na sprawy wyznaniowe. Reformacja przyczyniła się do rozwoju literatury narodowej: wprowadziła język polski do dyskusji na tematy religijne, wzbogaciła słownictwo, ożywiła ruch wydawniczy. W połowie XVI wieku istniało w Polsce ponad 20 drukarni prowadzonych przez dysydentów. Wielką zasługą reformacji był rozwój szkolnictwa średniego w ośrodkach prowincjonalnych. W XVI wieku wysunęły się na czoło gimnazja kalwińskie (Pińczów), w następnym zaś stuleciu luterańskie (Gdańsk i Toruń), jak również głośne w całej Europie akademie: akademia braci polskich w Rakowie i akademia braci czeskich w Lesznie.