Polska myśl polityczna w XVIII wieku i próby jej realizacji.

W XVIII wieku Polska z podmiotu stała się w polityce europejskiej przedmiotem. Było to wynikiem słabości Rzeczypospolitej. Na przełomie XVII i XVIII wieku Rzeczpospolita przeżywała kryzys zarówno gospodarczy jak i polityczny. Pod względem gospodarczym Polska znajdowała się w rzędzie rolniczo-paźszczyźnianych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z powodu zniszczeń wojennych postępowała agraryzacja miast, zanikał handel i rzemiosło. Okres wojen XVII wieku zachwiał nie tylko polską gospodarką, ale i całą państwowością. W latach szwedzkiego „potopu” Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi kryzysu suwerenności, ale z opresji tych wojen wyszła jako państwo niezależne – nie ulegając jeszcze wtedy zakusom sąsiadów, chcących rozebrać targaną wojnami Polskę pomiędzy siebie (Układ z Radnot, 1656). Ujawnij się tu stosunek sąsiadów względem Rzeczpospolitej, którzy jedyną drogę rozwoju, zarówno gospodarczego jak politycznego, zaczną widzieć w nabytkach terytorialnych na terenie państwa polsko-litewskiego. Wewnątrz państwa jawił się chaos związany z instytucją władzy. Powstawały silne koterie magnackie (jak Radziwiłłowie na Litwie, czy Opalińscy w Wielkopolsce), tworzące sieć oligarchicznych powiązań, działające pod przykrywką demokracji szlacheckiej z elekcyjnym królem, ubezwłasnowolnionym w swoich decyzjach i ograniczonym przez kompetencje sejmu oraz „złotej wolności” i Liberum Veto. Wszystko to wprowadzało powszechną anarchię. Taką też sytuację zastał po koronacji w 1697 roku August II Mocny Wettin.
Panowanie dynastii Wettinów (1697- 1704, 1709- 1763) wprowadza Rzeczpospolitą Obojga Narodów w erę XVIII wieku, będącego ostatnim wiekiem Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Wraz ze zmierzchem państwa polskiego rodzi się jednak wiele koncepcji politycznych, mających na celu naprawę państwa i zakładających jego gruntowną reformę. Elektor Fryderyk August I (August II), spodziewał się stworzyć pod swym berłem potężny twór państwowy o silnej władzy centralnej. Liczył na to, że potencjał uprzemysłowionej Saksonii pozwoli mu na dostarczenie środków do ujarzmienia „złotej wolności” w Rzeczypospolitej, de facto kraju typowo rolniczym. Należy zaznaczyć, że Saksonię i Polskę dzieliły olbrzymie różnice, zarówno ustrojowe, jak i społeczne. Saksonia była dziedzicznym władztwem Wettinów, o silnej władzy centralnej, w Rzeczypospolitej zaś panowała wolna elekcja, Liberum Veto i przywileje szlacheckie – organem decydującym był sejm. Po konwersji (król był wcześniej protestantem) król zdobył sobie przychylność papiestwa i episkopatu. Tak jak każdy król elekcyjny, szafując władzą rozdawniczą skupiał wokół siebie stronnictwo dworskie. Nie było jednak w Polsce sił polityczno-społecznych, na których można by ugruntować dążenia do zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Król chciał więc w Polsce oprzeć się na swych niemieckich poddanych. Pod pretekstem ciągnącej się wojny z Turcją przedłużał pobyt wojsk saskich w Polsce, sprowadzał także do Rzeczypospolitej saskich urzędników (np. minister Bruhl). Jego dążenia jednak natrafiły na opór społeczeństwa, co później da wyraz w Konfederacji Tarnogrodzkiej (1715).
Kolejnym punktem co do zmiany ustroju państwa miało być przekształcenie kraju z monarchii elekcyjnej w monarchię dziedziczną, połączoną unią realną z Saksonią. Król August II liczył także, że w przyszłości korona polska da mu dużą szansę na zdobycie cesarskiej korony w Niemczech. Aby związać losy Domu Saskiego z Rzeczpospolitą , August II decyduje się na pozyskanie dla dynastii Wettinów dalszych zdobyczy terytorialnych, oskrzydlających Rzeczpospolitą. Z początku myśli o Mołdawii, jednak te plany spalą na panewce, kiedy okaże się, że po pokoju karłowickim (1699) granica polsko-turecka będzie na tyle stabilna, że król August nie będzie w stanie wytargować niczego dla siebie. Wtedy obiektem jego zainteresowań staną się utracone przez Polskę na rzecz Szwecji Inflanty. Jego ekspansywne zapędy w kierunku Szwecji wpędziły Polskę w Wielką Wojnę Północną (1700-21), która przyniosła ponowne i bardzo ciężkie spustoszenie kraju. Bilans polityczny wojny był tragiczny – w trakcie wojny w 1717 roku ma miejsce Sejm Niemy, który nie dość, że fizycznie demilitaryzuje kraj to do tego czyni gwarantem naszej państwowości władcę Rosji. Zostaje zachowana złota wolność oraz Liberum Veto, które paraliżować będzie prawie zawsze obrady sejmu do momentu upadku państwa polskiego. Rzeczpospolita traci znaczenie na arenie międzynarodowej, jest protektoratem rosyjskim.
W tym czasie ujawnia się polityka krajów ościennych. W 1732 roku zawiązują one Traktat Trzech Czarnych Orłów (Rosja, Prusy i Austria) w celu wybrania wspólnego kandydata do elekcyjnego tronu polskiego – wykluczano następcę Augusta II, chciano powołać na tron Polski księcia portugalskiego Emanuela. Plany te nie doszły do skutku, gdyż po śmierci Augusta II (1733) doszło do wojny domowej (1733-36) między królem Polskim (1704-1710) S. Leszczyńskim a synem Augusta II – Augustem III.
Wojnę wygrało stronnictwo prosaskie, August III został niebawem koronowany na króla, natomiast S. Leszczyński wycofał się z życia politycznego i resztę życia spędził w Lotaryngii. Choć założenia mocarstw ościennych nie zostały zrealizowane, nowego władcę udało im się ubezwłasnowolnić. Natomiast sojusz ten pokazał coś o wiele groźniejszego – niemoc ustroju demokracji szlacheckiej i brak możliwości decydowania Polaków o losach Rzeczpospolitej. W 1743 roku Prusy, Austria i Rosja są sygnatariuszami kolejnego porozumienia, że żadne z tych państw nie dopuści do reform ustrojowych w państwie polskim, tak przecież koniecznych.
W tym czasie rodzą się nowe koncepcje, zarówno społeczne, jak i polityczne. Król Stanisław Leszczyński wydaje w 1743 roku, przebywając na uchodźctwie, swój traktat polityczny „Głos wolny wolność ubezpieczający”. W traktacie tym wytyczono drogę reform, jaką powinna pójść Rzeczpospolita. Wskazuje się tam, że niezbędne są zmiany w położeniu chłopów, których nędza ciąży nad polskim rolnictwem. Postuluje się obdarzenie chłopów wolnością osobistą i oczynszowanie, wskazuje na nieodzowną potrzebę poprawy sytuacji miast, handlu i przemysłu. Autor proponuje utrzymać sejm, wolną elekcję, a nawet liberum veto. Chce jednak ograniczyć i uporządkować ich stosowanie. Usprawniona władza centralna, w takich dziedzinach jak wojsko, skarb, policja i sądownictwo miała opierać się na kolegialnych, fachowych radach ministerialnych. Manifest ten był dobrze postrzegany w Rzeczpospolitej i jego wydanie zbiegło się w czasie z powstaniem Collegium Nobilum (1740), szkoły wyższej założonej przez wybitnego myśliciela epoki – pijara Stanisława Konarskiego. Jest on również autorem traktatu politycznego „O skutecznym rad sposobie” (1760-63), w którym wskazuje na wady ustrojowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konarski wskazywał w nim na szkodliwość zasady liberum veto i argumentował za stosowaniem zasady większości w sejmie. Praca ta była jednym z fundamentów reformy ustrojowej Konstytucji 3 Maja.
Postawy te propagują wśród narodu polskiego idee oświeceniowe, zachęcają do edukacji społeczeństwa, a w konsekwencji do reform naprawczych państwa. W tym okresie dużą rolę będzie odgrywać tzw. Familia – ugrupowanie złożone z przedstawicieli rodziny Czartoryskich i ich krewnych (w tym Poniatowskich). Na początku ich polityka jest dość prorosyjska, a więc i oparta na władzy monarszej Augusta III, ale z czasem będą oddalać się od dworu, głosząc projekt reformy państwa opartej na traktacie politycznym „O skutecznym rad sposobie”. Są zagorzałymi przeciwnikami Liberum Veto i Złotej Wolności. W 1763 roku dojdzie do nieudanego zamachu stanu inspirowanego przez rodzinę Czartoryskich. Antagonistycznym ugrupowaniem, konserwatywnym i zachowawczym, będzie rodzina Potockich w Koronie i Radziwiłłowie na Litwie (stanowią fundament pod przyszłe ugrupowanie hetmańskie i konfederację targowicką).
W 1764 roku nowym królem Rzeczypospolitej Obojga Narodów zostanie Stanisław August Poniatowski, stronnik Czartoryskich, obrany przy pomocy Familii i bagnetów rosyjskich (w młodości był kochankiem carycy Katarzyny II). Będzie przede wszystkim znany jako reformator i mecenas sztuki. W latach 1764 – 1766 przeprowadzi wraz z Familią sejm konwokacyjny, o charakterze konfederacji pod laską marszałkowską A.J. Czartoryskiego. Na sejmie tym przeprowadzono wiele reform, które miały zapoczątkować odbudowę państwa. Stworzono komisje skarbowe (koronną i litewską), które miały ściągać podatki i wydatkować sumy skarbowe zapobiegając grabieży mienia państwowego oraz czuwać nad podniesieniem gospodarczym kraju, pełnić funkcje sądów w sprawach dotyczących zatargów handlowych. Ustanowione wraz z nimi komisje wojskowe miały za zadanie ograniczyć olbrzymią dotąd władzę hetmanów, zreformować armię i kontrolować wydatki przeznaczone na utrzymanie siły zbrojnej. W celu podwyższenia dochodów skarbu państwa nakazano lustrację królewszczyzn. W celu uzdrowienia stosunków miejskich w miastach królewskich powołano "komisje dobrego porządku", podporządkowane komisjom skarbowym. Wzmocniono samorząd miejski. Ustanowiono cło generalne w miejsce dotychczasowego przywileju celnego szlachty i dworu królewskiego. Ograniczono "liberum veto", wprowadzając głosowanie większością głosów w uchwałach skarbowych. Wprowadzono przedstawicielstwa dyplomatyczne za granicą, co wzmacniało znaczenie państwa. W 1765 roku utworzono Szkołę Rycerską, której zadaniem była dogłębna edukacja młodzieży szlacheckiej. Tok reform nie był do zaakceptowania dla Rosji i wszechwładnego ambasadora Repnina, dla tego podsycił on przeciw królowi dwie konfederacje – dysydencką w Słucku i katolicką w Radomiu. Wybuchła wojna domowa, dysydenci walczyli z katolikami, a do tego obydwa ugrupowania walczyły z oddziałami królewskimi. Repnin stanął w tym momencie jako rozjemca, zorganizował sejm pacyfikacyjny (1767-68) złożony ze swoich delegatów i zmusił króla do uznania tzw. Praw Kardynalnych (1768), czyli zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, opartych na Liberum Veto, złotej wolności, równości wyznań religijnych (dysydentów i katolików) i co najważniejsze, czyniących carycę Katarzynę II gwarantką ustroju państwa. Prawa Kardynalne niweczyły reformy Familii.
Po I rozbiorze (1772) ku zaskoczeniu wszystkich nastąpiło ożywienie gospodarcze i kulturalne w kraju. Budowano kanał Ogińskiego i kanał Królewski, którymi spływało drewno z Litwy, przeznaczone na eksport. Powołano Komisję Edukacji Narodowej (1773) i Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, Radę Nieustającą (organ narzucony przez Rosję) król przekształcił w sprawny rząd, mogący reformować kraj. Miasta zaczynają się odbudowywać, ma miejsce gruntowna przebudowa stolicy (powstaje Trakt Królewski).
Zwieńczeniem idei oświeceniowych było uchwalenie Konstytucji 3-go Maja w 1791 roku. Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny (następcy z dynastii Wettinów), tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.
Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792 roku. Przyczyniła się do tego konfederacja targowicka zawiązana przez obóz hetmański (S.S.Potocki, F.K. Branicki, S. Rzewuski), chcący utrzymać w Polsce status bez reform, i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej. Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju.
Po III rozbiorze Polski (1795) kiedy państwo polskie przestało formalnie istnieć, idee reform i myśli politycznej doby XVIII wieku i epoki stanisławowskiej nie umarły. Były kontynuowane dalej i ujawniły się już na początku XIX wieku, w dobie epoki napoleońskiej i księstwa warszawskiego.