Historia powszechna dwudziestolecia międzywojennego.

I. Przyczyny wybuchu I wojny światowej.

1. Konflikty pomiędzy mocarstwami przed I wojną światową:
a) francusko-niemiecki – o Alzację i Lotaryngię oraz kolonie (Maroko) – od 1871 r. ;
b) niemiecko-rosyjski – o wpływy w Turcji, szczególnie o panowanie nad cieśninami Bosfor i Dardanele;
c) rosyjsko-austriacki – o wpływy na Bałkanach: Rosja czuje się obrońcą słowiańskich narodów żyjących na Bałkanach, w szczególności prawosławnej Serbii, natomiast Austria uznaje Serbię za swojego największego bałkańskiego wroga;
d) niemiecko-brytyjski – o rozbudowę floty przez Niemcy, która ma zagrażać brytyjskiemu bezpieczeństwu: Anglia realizuje doktrynę wojenną mówiącą, iż musi posiadać flotę silniejszą od połączonych dwóch flot największych potęg morskich (Two Powers Standard).

2. Trójprzymierze i Trójporozumienie.
Trójprzymierze – Niemcy, Austro - Węgry, Włochy- zawarte zostaje pod koniec XIX w., a potwierdzone w 1902r.;
Trójporozumienie – Francja, Rosja, Wielka Brytania- zawarte zostaje w 1907r.

3. Zabójstwo w Sarajewie i ultimatum Austrii wobec Serbii.
- 28.VI.1914r.- w Sarajewie zostaje zamordowany następca tronu Autro-Węgier arcyksiążę Franciszek Ferdynand wraz z małżonką;
- 23.VII.1914r.- Autro-Węgry podejrzewające Serbię o sprzyjanie zamachowcom wysyłają do tego państwa ultimatum domagając się:
• powstrzymania wrogiej propagandy wobec Austro-Węgier,
• rozwiązania i skonfiskowania majątku organizacjom uprawiającym propagandę przeciw Austro-Węgrom,
• usunięcia ze szkół wszelkich tekstów skierowanych przeciwko Austro-Węgrom
• urzędnicy CK (cesarsko – królewscy, czyli Austro – Węgierscy) mają uczestniczyć w usuwaniu wrogich elementów na terenie Serbii
• przy pomocy organów CK przeprowadzone ma być śledztwo przeciwko uczestnikom zamachu z 28 czerwca
- Serbia w zasadzie przyjmuje ultimatum, wskazując jednak na pewne punkty (udział urzędników CK), które są sprzeczne z zasadami prawa międzynarodowego,
- Austro-Węgry uznają odpowiedź Serbii za niewystarczającą i rozpoczyna się wojna (28.VII.1914r.)

II. Przebieg I wojny światowej.

1. Stosunek sił przed wybuchem wojny.
a) ogólny przegląd sytuacji
Pierwsza wojna światowa rozgrywała się miedzy dwoma blokami militarnymi: państwami centralnymi a Ententą.
Najważniejsze rozstrzygnięcia zapadają i najważniejsze walki toczą się na dwóch frontach: zachodnim (Francja) i wschodnim (ziemie polskie i rosyjskie). Poza tym wojna toczy się też na wielu innych frontach Europy (m.in. Włochy, Serbia, Grecja itp.), a także poza nią (np. na Dalekim Wschodzie).
b) państwa Ententy
- skład
Sojusz państw zwanych Ententą (z francuskiego: Entente Cordiale – serdeczne porozumienie) to: Francja, Wielka Brytania i Rosja, potem dołączają się: Japonia (sierpień 1914r.), Włochy (1915r.) i USA (kwiecień 1917r.), a z mniejszych państw m.in. Belgia, Serbia, Rumunia;
- ludność
238 mln mieszkańców
-wojsko
Armia francuska liczy około 4 mln żołnierzy i jest dobrze wyszkolona i wyposażona, armia rosyjska jest liczniejsza, ale gorzej uzbrojona i wyszkolona, natomiast Wielka Brytania nie posiada prawie w ogóle wojska i pobór przymusowy wprowadza dopiero w 1916r.
c) państwa centralne
-skład
Państwa centralne to początkowo: Niemcy i Austro – Węgry, potem dołączają się Turcja i Bułgaria
- ludność
120 mln mieszkańców
- wojsko
Armia niemiecka dobrze wyszkolona i uzbrojona (około 4 mln), austro – węgierska dobrze wyposażona technicznie, choć o niskiej wartości bojowej.
d) nowe rodzaje broni użytej podczas wojny:
- czołgi (użyte po raz pierwszy w bitwie nad Sommą)
- samoloty
-moździerze i miotacze min
- karabiny maszynowe
- łodzie podwodne (szczególnie wykorzystywane przez Niemców)
- gazy bojowe – gaz musztardowy zwany iperytem, ponieważ po raz pierwszy zostaje użyty pod Ypres (1915r.)

2. Wypowiedzenie wojny w 1914r.
- 28.VII. Austria wypowiada wojnę Serbii
- w odpowiedzi Rosja zarządza powszechną mobilizację
- 1.VII Niemcy domagają się od Rosji zaniechania mobilizacji, a w związku z brakiem odpowiedz wypowiadają wojnę
- 3.VIII Niemcy wypowiadają wojnę Francji
- 4.VIII Wielka Brytania wypowiada wojnę Niemcom
- pod koniec sierpnia Japonia wypowiada wojnę Niemcom, ograniczając swoje działania zbrojne do terytorium Dalekiego Wschodu (głównie Chin).
- w listopadzie do wojny po stronie państw centralnych przyłącza się Turcja

3. Plan Schliffena.
Jest to plan wojny na dwa fronty (z Francją i Rosją) opracowany na początku XXw. Przez szefa sztabu armii niemieckiej Alfreda von Schliffena.
Plan ten zakłada:
- szybkie uderzenie większości wojsk przez Holandię, Belgię i Luksemburg na Francję (ominięcie głównych punktów francuskiej obrony), oskrzydlenie oraz rozbicie armii francuskiej
- pozostawienie na froncie wschodnim znacznie mniejszych oddziałów (ponieważ Rosja będzie dłużej przeprowadzać mobilizację niż Francja) i do czasu pokonania Francji prowadzenie tylko działań obronnych

4. Wojna na froncie zachodnim.
a) 1914 – 15
- w początkach sierpnia 1914r. wojska niemieckie atakują Luksemburg, Belgię i Francję
- trwa zwycięska ofensywa wojsk niemieckich, które w początkach wrześnie podchodzą pod Paryż
- w wyniku kilkudniowej bitwy nad Marną (zaczyna się 6 września) wojska niemieckie zostają odparte spod Paryża (jedną z przyczyn klęski Niemiec jest sierpniowa ofensywa wojsk rosyjskich na Prusy Wschodnie)
- od końca 1914r. do początku 1916r. trwa wojna pozycyjna, Niemcy odchodzą od realizacji planu Schliffena
b) 1916
- pod Verdun trwa ofensywa niemiecka (luty – czerwiec) mająca na celu wykrwawienie armii francuskiej (każda ze stron traci po ok. 250 tys. ludzi),
- nad Sommą trwa ofensywa wojsk Ententy (czerwiec – październik), w wyniku której Niemcy ponoszą dużo poważniejsze straty ludnościowe niż Francuzi (ofensywa skoordynowana z ofensywą Brusiłowa na froncie wschodnim)
c) 1917r. i przystąpienie do wojny USA.
- na początku 1917r. Niemcy ogłaszają nieograniczoną wojnę podwodną (niemieckie łodzie podwodne atakują statki przebywające na morzu w pobliżu państw Ententy), która praktycznie torpeduje handel amerykański z Europą
- dyplomacja niemiecka nieudolnie próbuje wciągnąć Meksyk do wojny przeciw USA
- USA wypowiada wojnę Niemcom (6 kwietnia) i do lipca wysyłają do Europy milionową armię pod dowództwem gen. Johna Perhinga
d) 1918r.
- Niemcy pragnąc wykorzystać pokój z Rosją w Brześciu (marzec 1918r.) oraz czas zanim przybędą do Europy wszystkie jednostki amerykańskie, przeprowadzają wielką ofensywę (marzec – lipiec)
- druga bitwa nad Marną (lipiec) przynosi ponowne zwycięstwo wojsk Ententy
- od sierpnia trwa nieustanna ofensywa państw Ententy
- w listopadzie załamują się państwa centralne; wybucha rewolucja w Niemczech i rozpada się Austro – Węgierska monarchia
e) rozejm w Campiegne – 11 listopada 1918r.
- wojska niemieckie muszą wycofać się na wschodni brzeg Renu
- wojska niemieckie muszą oddać cały nowoczesny i ciężki sprzęt wojskowy
W szczególny sposób przyczyniają się do zwycięstwa państw Ententy: dowódcy francuscy: Ferdynand Foch, Philippe Petaine, Joseph Joffre; premier Francji Georges Clemenceau, premier Wielkiej Brytanii David Lloyd Georgie i prezydent USA Woodrow Wilson.

5. Wojna na froncie wschodnim
a) 1914r.
- przed zakończeniem mobilizacji wojska rosyjskie atakują Galicję i Prusy wschodnie (sierpień 1914r.)
- w Prusach wojska rosyjskie ponoszą klęski w bitwach pod Tannenbergiem (sierpień) i nad Jeziorami Mazurskimi (wrzesień) – głównodowodzący wojsk niemieckich Paul von Hindenburg i szef sztabu Erach von Ludendorff
b) 1915 – 17
- w roku 1915 państwa centralne zajmują Kongresówkę oraz tereny po linię: Ryga, Wilno, Łuck
- w czasie ofensywy aliantów nad Sommą rozpoczyna się ofensywa Brusiłowa (czerwiec – sierpień 1916r.), przynosi ona Rosjanom sukcesy w postaci zajęcia Bukowiny i Galicji Wschodniej, jednak na dłuższą metę nie poprawia sytuacji strategicznej wojsk rosyjskich
c) traktat w Brześciu
- ofensywa wojsk centralnych w lutym 1918r. doprowadza do zajęcia przez nie terenów państw bałtyckich po Narwię, Białoruś po Płock i Ukrainy po Rostów nad Donem
- 3.III.1918r. – w Brześciu zostaje podpisany traktat pokojowy z Rosją radziecką nad Bugiem, w którym Rosjanie zrzekają się wyżej wymienionych terenów oraz Finlandii

6. Inne fronty
- w 1915r. po stronie państw Ententy odpowiadają się Włochy – jednak front austriacko – włoski ma drugorzędne znacznie
- w Europie wojna toczy się jeszcze na froncie bałkańskim i tureckim, poza Europą działania zbrojne mają miejsce w Afryce i na Dalekim Wschodzie
- na morzu zostaje rozegrana tylko jedna bitwa, między flotą brytyjską i niemiecką w 1916r. – tzw. bitwa jutlandzka (nierozstrzygnięta).

III. Traktat wersalski

1. Konfederacja paryska
Rozpoczyna się w styczniu 1919r., głos decydujący należy do pięciu państw: Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Włoch, Japonii (praktycznie pierwszych trzech), od początku też ujawniają się cele mocarstw:
- USA słabo orientuje się w sprawach europejskich i interesuje się tylko powołaniem Ligi Narodów
- Francja dąży do jak największego osłabienia Niemiec poprzez utworzenie niezależnego państwa na terenie Nadrenii, wzmocnienie Polski itp.
- Wielka Brytania powraca do polityki równowagi europejskiej, starając się zbytnio nie osłabiać Niemiec i nie dopuścić do hegemonii Francji

2. Podpisanie traktatu w Wersalu – 28 czerwca 1919r.
- Francja odzyskuje Alzację i Lotaryngię oraz na okres przejściowy zagłębie Saary
- oprócz Alzacji i Lotaryngii Niemcy tracą tereny na rzecz m.in. Polski (m.in. Wielkopolskę, część Pomorza i Śląsk), Belgii, Danii (łącznie tracą około 13% terenów)
- Nadrenia ma być okupowana przez wojska państw Ententy do czasu zapłacenia przez Niemców odszkodowania, a potem ma stać się strefą zdemilitaryzowaną
- Niemcy mogą posiadać tylko 100- tysięczną ochotniczą armię, bez lotnictwa bojowego, łodzi podwodnych, ciężkiej artylerii itp.
- Niemcy tracą wszystkie kolonie
- Austrii nie wolno nigdy połączyć się z Niemcami
- powstaje liga Narodów

3. Traktaty pokojowe z pozostałymi państwami centralnymi

a) Saint Germain – traktat z Austrią, w którym rezygnuje ona ze wszelkich roszczeń do terenów utraconych, ograniczona zostaje liczba wojska oraz nałożona zostaje reparacja wojenna.
b) Serves – traktat z Turcją, która traci wszelkie obszary poza Anatolią (później Turcja łamie niektóre postanowienia traktatu)
c) Trianon – traktat z Węgrami – ze wszystkich państw centralnych tracą największą część terytorium, bo około 2/3 ziem przedwojennych (m.in. Siedmiogród, Chorwację, Słowację), zostają ponadto zobowiązani do płacenia reparacji wojennych)
d) Nienilly – traktat z Bułgarią – traci ona około 10% terytorium, musi płacić odszkodowania i ograniczyć liczbę sił zbrojnych.

4. „Mały’ traktat wersalski.
Polska, Jugosławia, Rumunia i Czechosłowacja oraz Grecja muszą podpisać traktat w sprawie „ochrony mniejszości narodowych”.

IV. Liga Narodów – powstanie i działalność.

1. Utworzenie.
- inicjatorem powstania Ligi Narodów jest prezydent USA Woodrow Wilson (USA nigdy nie ratyfikuje traktatu wersalskiegoi nie przystępują do Ligi Narodów)

2. Organizacja.
ZGROMADZENIE OGÓLNE – zbiera się raz do roku i biorą w nim udział przedstawiciele państw członkowskich.
RADA – składa się z 4 członków stałych (Wielka Brytania, Francja, Włochy, Japonia) i 4 członków niestałych.
SEKRETARIAT – kieruje bezpośrednimi pracami Ligi
SIEDZIBA – Genewa (Szwajcaria)

3. Zadania
- ograniczenie zbrojeń
- poszanowanie integralności terytorialnej państw
- zabezpieczenie pokoju

4. Działalność
- prowadzi nieudane próby przeprowadzenia redukacji i ograniczenia zbrojeń.
- prowadzi działalność humanitarną
- powołuje Międzynarodowy Trybunat Sprawiedliwości, Międzynarodową Organizację Pracy, Międzynarodowy Instytut Współpracy Kulturalnej
- zmiany członków:
• Niemcy wstępują do Ligi w 1926r. (występują w 1933r.)
• ZSRR wstępuje do Ligi w 1934r. (zostaje usunięty po agresji na Finlandię)
• Japonia występuje z Ligi w 1933r.
• Włochy występują z Ligi w 1937r.
- 1935r. – nakłada sankcje gospodarcze na Włochy po zajęciu przez nie Etiopii (Abisynii)
- październik 1946r. – Liga Narodów ulega rozwiązaniu, jej majątek przejmuje Organizacja Narodów Zjednoczonych (ostatnie posiedzenie Ligi odbywa się w 1940r.).

V. Rewolucja lutowa w Rosji.

1. Przyczyny.
Główną przyczyną jest wojna i niepowodzenia wojenne Rosji, a także wpółfeudalny system polityczny:
- Rosja staje się oblężoną twierdzą, gdyż pozostają jej właściwie tylko trzy porty: Władywostok, Archangielsk i Murmańsk
- ze względu na brak portów oraz zaprzestanie wymiany handlowej z największym partnerem Rosji – Niemcami, zamiera handel zagraniczny
- mobilizacja i przejście dużej ilości ludzi do pracy w przemyśle zbrojeniowym powodują upadek rolnictwa (w niektórych guberniach 1/3 ziem leży odłogiem)
- carat nie chce pójść nawet na najmniejszy kompromis
- instytucja caratu kompromituje się (decyzje o obsadzaniu najważniejszych stanowisk w państwie podejmuje uzdrowiciel – Rasputin).

2. Przebieg
- na początku marca 1917r. wybucha strajk w fabryce zbrojeniowej Putiłowa w Piotrogrodzie, następnie rozpoczynają się manifestacje uliczne
- od 11 marca na stronę demonstrantów zaczynają przechodzić oddziały rządowe
- 15-16 marca – upada carat (abdykacja Mikołaja II)
- powstaje Rząd Tymczasowy na czele z księciem Jerzym Lwowem oraz Piotrgrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (w ten sposób kształtuje się system dwuwładzy)
- 16 kwietnia, w porozumieniu z Niemcami, do Rosji przybywa Włodzimierz Lenin
- w lipcu wojska rosyjskie przeprowadzają nieudaną ofensywę przeciw państwom centralnym
- niepowodzenie ofensywy powoduje upadek księcia Lwowa, na czele rządu staje Aleksander Kiereński (lipiec 1917r.)
- na początku września dochodzi do nieudanej próby zamachu stanu gen. Ławra Kornikowa

VI. Rewolucja październikowa w Rosji.

1.Przebieg wydarzeń rewolucyjnych.
- 6/7 listopada 1918r. wybucha rewolucja, bolszewicy zdobywają Pałac Zimowy (siedzibę rządu)
- powstaje nowy rząd – Rada Komisarzy Ludowych z Leninem na czele
- nowy rząd wydaje dwa pierwsze dekrety:
• o pokoju – pokój winien być zawarty bez „aneksji i kontrybucji” – powinien nastąpić powrót do granic z końca lipca 1914r.
• o ziemi – znosi prywatną własność ziemi i wprowadza zakaz pracy najemnej na roli, można posiadać tylko tyle ziemi, ile jest się w stanie uprawiać pracą własną i własnej rodziny.
- 3 marca 1918r. władza radziecka zawiera pokój z państwami centralnymi

2. Wojna domowa
- 3 marca1918r. Rosja zawiera traktat w Brześciu z państwami centralnymi, oddając im zachodnią część imperium carów
- już 9 marca w Murmańsku lądują oddziały angielskie, później także we Władywostoku i Archangielsku interweniują jednostki państw Ententy (Japonii, USA i Anglii)
- bunt Korpusu Czechosłowackiego w maju 1918r. rozpoczyna wojnę domową w Rosji pomiędzy „białymi” (przeważnie byli oficerowie armii carskiej) a „czerwonymi” (bolszewicy)
- największe sukcesy biali generałowie odnoszą w połowie 1919r.:
• Anton Denkin – opanowuje Zakaukazie, część Ukrainy i Powołża
• Aleksander Kołczak – opanowuje całe terytorium za Uralem
• Mikołaj Judenicz – działa na terenie Łotwy, jego wojska zagrażają Piotrogradowi
- od początku 1920r. bolszewicy pokonują wyżej wymienionych „białych” generałów
- ostatnia interwencja gen. Wrangla ma miejsce na Krymie – wiosna-jesień 1920r.
Przyczyny sukcesów „czerwonych”:
- obie strony są jednakowo okrutne wobec ludzkości, jednak bolszewicy zapowiadają jakieś zmiany, nadzieję na przyszłość, natomiast „biali” proponują powrót do dawnych, znienawidzonych czasów.

3. III Międzynarodówka (Komintern)

Powstaje na zjeździe w Moskwie trwającym w dniach 2-6 mara 1919r., istnieje do maja 1943r. Jej głównym zadaniem jest eksport rewolucji bolszewickiej oraz koordynacja działań i wspieranie partii komunistycznych w innych krajach.

VII. Przejęcie władzy przez faszystów we Włoszech.

1. Totalitaryzm
Jest to system sprawowania władzy obejmujący wszystkie dziedziny życia społecznego, politycznego, kulturalnego charakteryzujący się:
- kontrolą nad całokształtem życia społecznego
- likwidacją wszystkich nie podporządkowanych władzy ruchów społecznych, partii, stowarzyszeń, związków zawodowych, a także mafii czy masonerii
- likwidacją wszelkich form kontroli społeczeństwa nad władzą
- rozbudową aparatu przemocy
- kontrolą nad informacją i kształceniem
- ograniczeniem strefy prywatności
- przepojeniem całego życia politycznego, społecznego jedną ideologią

2. Faszyzm
Program faszystowski przedstawia Banito Mussolini w kierowanym przez siebie piśmie Il topolo d’Italia (później program ten ulega pewnym modyfikacjom)
- kult państwa i władzy, władza jest nieomylna
- na czele stoi genialny (charyzmatyczny) wódz narodu, którego genialność i nieomylność nie podlegają dyskusji
- trzy podstawowe hasła faszyzmu: antykomunizm, jedność narodowa, autorytet państwa
- większość haseł faszystowskich to hasła polityczne – na „nie”, przeciw czemuś, mało haseł pozytywnych
- nawiązanie do tradycji imperialistycznych (naśladownictwo starożytnego Rzymu)

3. Przyczyny powstania i zwycięstwa faszyzmu we Włoszech
a) sytuacja powojenna Włoch
• Włochy uzyskują, kosztem ogromnych strat ludzkich, niewielkie nabytki terytorialne,
• Trwa kryzys gospodarczy – niemożność znalezienia pracy przez rzesze kombatantów
b) obawa przed komunizmem i anarchizacją życia
• Bojówki komunistyczne prowadzą walki z nacjonalistami, wybuchają masowe strajki i wystąpienia robotników
• Koła przemysłowe i Kościół z obawy przed zwycięstwem komunizmu udzielają poparcia faszystom

4. Droga faszystów do władzy
- 1919r. – Banito Mussolinii tworzy Fasci Italiami di Combatimento (Włoskie Związki Bojowe) skupiające kombatantów wojennych
- 1921r. – Mussolinii zakłada Narodową Partię Faszystowską (Partita Nazionale Fascita) i zdobywa 35 mandatów w parlamencie włoskim
- 28 października 1922r. – odbywa się marsz „czarnych koszul” (popularna nazwa włoskich faszystów) na Rzym, król nie zgadza się na wprowadzenie stany wyjątkowego
- 29 października 1922r. – król powierza Mussoliniemu tekę premiera, powstaje rząd koalicyjny.
5. Rządy faszystów.
- zostaje wprowadzone nowe prawo wyborcze, faszyści zwyciężają w wyborach w 1924r.
- 1924r. – powstaje rząd składający się tylko z faszystów
- 1924r. – Giacomo Matteotii, członek partii socjalistycznej (jedyny, który otwarcie krytykuje faszyzm) zostaje zamordowany, rozpoczynają się czystki (także w partii faszystowskiej)
- wiele uprawnień parlamentu zostaje przeniesionych na rzecz Wielkiej Rady Faszystowskiej (parlament i monarchia zostają zachowane, choć mają tylko symboliczne znaczenie)
- 1926r. – wszystkie opozycyjne partie polityczne, związki zawodowe, organizacje społeczne zostają rozwiązane
- 1929r. – Włochy zawierają z Watykanem konkordat, tzw. układy laterańskie, kończący spór ze Stolicą Apostolską, zapoczątkowany zjednoczeniem Włoch i likwidacją Państwa Kościelnego
- faszyści odnoszą sukcesy w gospodarce, następuje wyjście z kryzysu lat powojennych m.in. dzięki programowi robót publicznych, opanowaniu anarchii wewnętrznej i rozwojowi koniunktury światowej.

VIII. Rosja radziecka w okresie międzywojennym.

1. Utworzenie ZSRR
30 grudnia 1922r. zostaje podpisany układ o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

2. NEP
- gospodarka po rewolucji znajduje się w opłakanym stanie, ludność głoduje, co spowodowane zostaje I wojną światową, walkami wewnętrznymi, a także działalnością Czeki (Ogólnokrajowa Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem – policja polityczna na czele z Feliksem Dzierżyńskim, przekształcona w NKWD), która morduje kadry rosyjskie
- wybuchają niepokoje społeczne – powstanie chłopskie w guberni tambowskiej i powstanie marynarzy w Kronsztadzie (marzec 1921r.)
- w marcu 1921r. Lenin przedstawia założenia Nowej Ekonomicznej Polityki:
• Państwo zachowuje tylko kluczowe pozycje w gospodarce
• W drobnej przedsiębiorczości, handlu i rolnictwie może brać udział kapitał prywatny
• Zlikwidowany zostaje przymus pracy
- NEP bardzo szybko przynosi efekty gospodarcze i pozwala likwidować głód

3. Przejęcie władzy przez Stalina.
- styczeń 1924r. – umiera Lenin, władzę przy pomocy Feliksa Dzierżyńskiego przejmuje Józef Wisarionowicz Stalin
- następnie odejście od polityki NEP-u w gospodarce
- 1928r. – rozpoczyna się kolektywizacja wsi
- pod koniec lat dwudziestych rozpoczyna się masowe wykorzystywanie więźniów łagrów (choć pierwsze łagry powstają już w 1918r.) do realizacji wielu inwestycji okresu stalinowskiego (m.in. budowa Kanału Biełomorskiego)
- 1931-33r. – trwa wielki głód, podczas którego umiera od 4 do 10 mln ludzi (głównie na Ukrainie).
4. Czystki
a) w partii
- w 1927r. Lew Trocki zostaje usunięty z partii, ucieka z Rosji w 1929r. (zostaje zabity w Meksyku w 1940r.)
- najbliżsi współpracownicy Lenina Grigoryj Zinowiew i Lew Kamieniew w wyniku pokazowych procesów z lat 1936-38, zostają skazani na śmierć
b) w aparacie bezpieczeństwa
- szefowie NKWD Henryk Jagoda i Mikołaj Jeżow zostają zgładzeni (Stalina przeżywa ostatni szef NKWD Ławretnij Beria)
c) w wojsku
- w 1937r. zostają przeprowadzone ogromne czystki w wojsku
• Z 5 marszałków przeżywa tylko 2 (zamordowany zostaje m.in. Michał Tuchaczewski)
• Z 19 dowódców armii przeżywa 6
• Ze 135 dowódców dywizji przeżywa 25

5. Konstytucja ZSRR
Zostaje uchwalona w 1936r., jest jedną z najbardziej demokratycznych konstytucji na świecie (w praktyce nigdy nie funkcjonuje).

6. Różnice między stalinizmem a faszyzmem i hitleryzmem
- stalinizm bardziej zbliżony do hitleryzmu niż faszyzmu (szczególnie pod względem ludobójstwa)
- upaństwowienie gospodarki
- lepiej rozwiązana sprawa sukcesji władzy
- brak rasizmu – internacjonalizm (ponadnarodowość)
- wprowadza bardzo niski, powszechny model konsumpcji
- bardzo szeroki dostęp do wykształcenia, ale obniżenie jego poziomu
- przymusowa ateizacja.

IX. Republika Weimarska.

1. Powstanie.
- styczeń 1919r. – wybory do Zgromadzenia Narodowego wygrywają socjaliści
- pierwsze posiedzenie parlamentu odbywa się w Weimarze (stąd nazwa państwa niemieckiego w 1919-33 Republika Weimarska)
- pierwszym prezydentem zostaje socjalista Fryderyk Bert
- sierpień 1919r. – wchodzi w życie konstytucja, która ustanawia:
• Ustrój demokratyczno – parlamenatrany
• Federacyjny system państwa (największe państwo federacji Prusy zajmuje 62% terytorium Niemiec)

2. Sytuacja wewnętrzna.
- społeczeństwo niemieckie jest ogromnie rozgoryczone porażką w I wojnie światowej i postanowieniami traktatu wersalskiego
- państwo w pierwszych latach swego istnienie posiada wyjątkowo niestabilną gospodarkę, jest wstrząsane różnego typu rewolucjami, puczami humanistycznymi (np. pucz Hitlera i Ludendorffa w Monachium – 1923r.)
- 1924r. – plan Dawesa rozkładający na raty spłaty reparacji wojennych przez Niemcy oraz przyznający kredyty na rozwój gospodarki niemieckiej, a także poprawa koniunktury światowej pozwalają na wyjście Republiki Weimarskiej z zapaści
- najwybitniejszym politykiem Republiki Weimarskiej jest, wieloletni Minister Spraw Zagranicznych, Gustaw Stresemann.

X. Pakty w Rapallo i w Locarno.

1.Traktat w Rapallo – 1922r.
Układ w Rapallo podpisują Niemcy i Rosja Radziecka w 1922r. – pozwala to obu państwom wyjść z izolacji międzynarodowej. Układ w Rapallo dotyczy:
- wyrzeczenia się wzajemnych roszczeń finansowych między oboma krajami
- ustanawia wzajemne stosunki dyplomatyczne i handlowe
- zapoczątkowuje współpracę wojskową.

2. Traktat w Locarno – 1925r.
Konferencja w Locarno odbywa się w październiku 1925r.
W zawartych tzw. paktach reńskich (Niemcy, Francja, Belgia, Wielka Brytania, Włochy), Niemcy gwarantują nienaruszalność swoich zachodnich granic. Taka deklaracja nie obejmuje wschodnich granic Niemiec z Polską i Czechosłowacją, Zawarcie układów w Locarno pozwala na przyjęcie Niemiec do Ligi Narodów, z drugiej strony wzmaga zagrożenie Polski ze strony rewizjonizmu niemieckiego.

XI. Wielki kryzys ekonomiczny.

1. Przyczyny.
- podstawową przyczyną wybuchu kryzysu jest ogromna przewaga podaży nad popytem
- niskie płace (biedni ludzie nie mogą sobie pozwolić na zakupy)
- produkcja zwiększa się poprzez unowocześnienie parku maszynowego, co jednocześnie doprowadza do zwiększenia bezrobocia ( maszyny zajmują miejsce ludzi)
- niezwykle wysokie bariery celne chroniące własne rynki państw (szczególnie w USA)
- monopolizacja przemysłu, powoduje niskie ceny surowców i wysokie towarów

2. Przebieg.
- 24 października 1929r. – krach na giełdzie nowojorskiej, w ciągu kilku dni zostaje wystawionych na sprzedaż 70 mln akcji, co powoduje spadek ich wartości o połowę (liczne bankructwa i samobójstwa)
- kryzys szybko przenosi się do Europy i staje się pierwszym kryzysem powszechnie obejmującym wszystkie dziedziny gospodarki
- największe nasilenie kryzysu przypada na rok 1932
- największy spadek produkcji przemysłowej notują:
• Niemcy – 47%
• Polska i USA – 46%
• Kanada – 42%
• Czechosłowacja – 40%
- szczególnie ostry kryzys dotyka rolnictwa, gdzie występuje zjawisko tzw. nożyc cenowych (nierównomiernego wzrostu cen na towary przemysłowe i rolnicze – na towary przemysłowe ceny rosną szybciej)

3. New Deal
- w 1932r. Franklin Delano Roosevelt wygrywa wybory prezydenckie w USA
- od 1933r. rozpoczyna się realizacja polityki gospodarczej nazywanej New Deal (Nowy Ład) polegającej na:
• Uporządkowaniu rynku pieniężnego poprzez kontrolę nad bankami
• Wzmocnieniu interwencjonalizmu państwowego poprzez zamówienia rządowe i tanie kredyty
• Zmniejszeniu bezrobocia przez organizowanie robót publicznych
• Przyznaniu kredytów farmerom oraz ograniczeniu produkcji żywności

4. Wyjście z kryzysu i jego skutki.
Zastosowanie polityki New Deal w Stanach Zjednoczonych, a potem podobnej w Europie prowadzi do stopniowego wychodzenia świata z kryzysu. Krajom bogatszym udaje się to w 1933r., biedniejszym dwa lata później (chociaż, jak wskazują ostatnie badanie, tak naprawdę kryzys w USA kończy się dopiero podczas II wojny światowej).
Skutki:
- koniec doktrynalnie pojmowanego liberalizmu
- dojście Hitlera do władzy w Niemczech

XII. Dojście Hitlera do władzy.

1. Powstanie NSDAP.
- 1919r. powstaje partia, w 1920r. otrzymuje nazwę: Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (Nationnalsozialistische Deutsche Arbeitpartai), na której czele staje Adolf Hitler.
- 1923r. – Hitler i Ludendorff przeprowadzają nieudany pucz w Monachium

2. Mein Kampf - program faszyzmu
Swój program polityczny Hitler zawiera w Mein Kampf, książce napisanej podczas 9-miesięcznego pobytu w więzieniu (skazany na 5lat) za udział w puczu monachijskim.

Główne punkty programu hitlerowskiego:
- walka z dyktatem wersalskim
- rasizm: wytępienie Żydów i Cyganów
- naród niemiecki, narodem panów (herrenvolk)
- konieczność zdobycia przestrzeni życiowej dla Niemców
- likwidacja komunizmu

3. Przyczyny popularności faszyzmu.
- liberalizm daje człowiekowi wolność, ale pozostawia go samemu sobie, następuje spotęgowanie lęku przed samodzielnością i odpowiedzialnością
- po I wojnie światowej kapitaliści tracą zaufanie do demokracji parlamentarnej
- kryzys gospodarczy ma niezwykle ostry przebieg w Niemczech
- Republika Weimarska znajduje się w stanie kryzysu politycznego

4. Wzrost wpływów NSDAP
- następuje bardzo szybki wzrost liczby członków NSDAP z 64 w 1920r. do 700 tys. w 1933r.
- w 1930r. NSDAP zdobywa pokaźną liczbę miejsc w parlamentach krajowych
- w 1932r. kapitaliści niemieccy udzielają pomocy finansowej NSDAP (ma stanowić zaporę dla komunizmu) – partia Hitlera staje się najsilniejszą partią w Reichstagu (niemieckim parlamencie)



5. Przejęcie władzy przez Hitlera.

- 30 stycznia 1933r. prezydent Paul Hindenburg powierza Hitlerowi stanowisko kanclerza Niemiec
- luty 1933r. – podpalenie budynku Reichstagu staje się pretekstem do rozwiązania parlamentu i ograniczenia swobód obywatelskich
- marzec 1933r. – dzięki specjalnym uprawnieniom otrzymanym od Hindenburga Hitler do lipca 1933r. rozwiązuje wszystkie partie opozycyjne, NSDAP pozostaje jedyną partią
- w 1934r. umiera Hindenburg, Hitler przejmuje pełnię władzy – jako wódz i kanclerz Rzeszy

6. Rząd hitlerowców w Niemczech
- we władzach Rzeszy oprócz Hitlera dużą rolę odgrywają: zastępca Hitlera Rudolf Hess, odpowiedzialny za propagandę Joseph Goebbels, szef SS, policji i Gestapo Heinrich Himmler i dowódca S.A. Ernest Rohm
- 29/30 czerwca 1934r. – ma miejsce „noc długich noży”, kiedy to rozstrzelane zostaje prawie całe kierownictwo S.A. z Ernestem Ohmem
- 1935r. – wprowadzone ustawy norymberskie pozbawiają Żydów praw politycznych i zabraniają małżeństw niemiecko – żydowskich
- 1938r. – na terenie całych Niemiec ma miejsce pogrom Żydów zwany „kryształową nocą”
- w lipcu 1933r. Rzesza podpisuje konkordat ze Stolicą Apostolską

7. Różnice między hitleryzmem a włoski faszyzmem.
- hitleryzm jest bardziej zbrodniczy od faszyzmu
- Włosi nie są antysemitami
- Mussolini na pierwszy plan wysuwa państwo, a Hitler naród.

XIII. Systemy polityczne w okresie międzywojennym.

1. Totalitaryzm.
Jest to system sprawowania władzy obejmujący wszystkie dziedziny życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp., charakteryzujący się:
- kontrolą nad całokształtem życia społecznego
- likwidacją wszystkich nie podporządkowanych władzy ruchów społecznych, partii, stowarzyszeń, związków narodowych, a także mafii czy masonerii
- likwidacją wszelkich form kontroli społeczeństwa nad władzą
- rozbudową aparatu przemocy
- kontrola nad informacją i kształceniem
- ograniczeniem strefy prywatności
- przepojenie całego życia politycznego, społecznego itp. jedną ideologią
a) faszyzm
- kult państwa i władzy, władza jest nieomylna
- na czele stoi genialny (charyzmatyczny) wódz narodu, którego genialność i nieomylność nie podlega dyskusji
- trzy podstawowe hasła faszyzmu: antykomunizm, jedność narodowa, autorytet państwa
- system monopartyjny, policyjny i ściśle scentralizowany
- większość haseł faszystowskich, to hasła na „nie”, przeciw czemuś, natomiast mało haseł pozytywnych, jak należy czegoś dokonać (populizm).
b) hitleryzm
Hitleryzm jest bardzo podobny do faszyzmu, różni go:
- postawienie na pierwszym miejscu narodu, nie państwa
- dużo większa zbrodniczość
- rasizm ( rasa aryjska – rasa panów), antysemityzm
c) komunizm
Komunizm jest bardziej podobny do hitleryzmu niż do faszyzmu, różni się:
- upaństwowieniem gospodarki
- ateizacją
- powszechnym, niskim modelem konsumpcji (brak bezrobocia)
- internacjonalizmem, zamiast nacjonalizmem
- powszechnym, ale na niskim poziomie szkolnictwie (likwidacja analfabetyzmu)
- lepszym systemem wymiany władzy

2. Systemy autorytarne.
Autorytaryzm jest odmianą dyktatur charakteryzującej się:
- wzmocnieniem władzy wykonawczej, w szczególności głowy państwa (prezydenta, króla), który może rządzić dekretami, rozwiązywać parlament, obsadzać najważniejsze stanowiska w państwie itp.
- ograniczeniem roli parlamentu, często rząd odpowiedzialny przed głową państwa
- zwalczaniem opozycji politycznej, utrudnianiem lub uniemożliwianiem dostępu do parlamentu, stosowaniem policyjnych szykan, jednak bez fizycznej likwidacji przywódców opozycji
- ograniczeniem swobód obywatelskich (szczególnie politycznych)
- ograniczeniem wolności prasy
Od ustrojów totalitarnych autorytaryzm różni się:
- zakresem represyjności państwa
- brakiem jednej ideologii
- nie występował rasizm czy ateizacja
- pozostawienie obywatelom dużo większej swobody, niewtrącanie się w życie prywatne, zawodowe, religijne itp.

3. Demokracje parlamentarne.
Liczba demokracji parlamentarnych w okresie międzywojennym ulega ciągłemu zmniejszeniu, zastępują je systemy autorytarne i totalitarne (szczególnie w okresie Wielkiego Kryzysu). W Europie Środkowej demokracja parlamentarna pozostaje tylko w Czechosłowacji, na Zachodzie Europy – we Francji, Anglii, państwach Beneluxu i Skandynawii.

XIV. Wojna domowa w Hiszpanii.

- w 1931r. król Alfons XIII zostaje zdetronizowany, Hiszpania zostaje proklamowana republiką
- w lutym 1936r. zwycięstwo odnosi Front Ludowy (głownie ugrupowania socjalistyczne, lewicowe, także komuniści), premierem zostaje Francisco Caballero
- w lipcu 1936r. wybucha bunt armii pod przewodnictwem gen. Francisco Franco, rozpoczyna się wojna domowa
- faszyści gen. Franco wspieranie są przez Włochy i Niemcy (słynny Legion Condor), rząd przez międzynarodowych ochotników, ZSRR i Meksyk, pozostałe państwa zajmują postawę wyczekującą
- ciężkie walki prowadzą do radykalizacji nastrojów po obu stronach frontu oraz do stosowania terroru
- w marcu 1939r. oddziały gen. Franco zdobywają Madryt (koniec wojny domowej), rozpoczyna się okres dłuższej dyktatury – do 1978r.

XV. Niemcy hitlerowskie w drugiej połowie lat trzydziestych.

1. Narastanie zagrożenia w latach trzydziestych.
- 1935r. – w Niemczech wprowadzona zostaje powszechna służba wojskowa
- 1936r. – wojska hitlerowskie wkraczają do Nadrenii (żadne z państw europejskich nie protestuje)

2. Anschluss Austrii – marzec 1938r.
- lipiec 1934r. – w Wiedniu odbywa się nieudany pucz hitlerowski, zamordowany zostaje kanclerz Austrii Engelbert Dollfuss
- luty 1938r. – Niemcy żądają od kanclerza Austrii Kurta von Schuschnigga, by mianował Ministrem Spraw Wewnętrznych przywódcę faszystów austriackich Arthura Seyss – Inquarta (zostaje to spełnione)
- 11 marca 1938r. – Hitler wystosowuje ultimatum domagające się ustąpienia Schuschnigga i objęcia urzędu kanclerza przez Seyss – Inquarta (następuje w nocy z 11 na 12 marca)
- 13 marca 1938r. ogłoszone zostaje przyłączenie Austrii do Rzeszy

3. Monachium i likwidacja Czechosłowacji.
- wystąpienia niemieckich nazistów w Czechach (rejon sudecki zamieszkuje 3,5 mln Niemców) powodują postawienie przez Hitlera żądania przyłączenia okręgu sudeckiego do Niemiec
- 29 września 1938r. – odbywa się konferencja w Monachium (Hitler – Niemcy, Mussolini – Włochy, Daladier – Francja, Chamberalain – Wielka Brytania), na której uczestnicy podejmują decyzję przyłączenia Sudetów do Rzeszy (Czechosłowacja nie zostaje zaproszona na konferencję)
- 1 października 1938r. – Czechosłowacja oddaje Niemcom Sudety (mimo posiadania liczniejszej i lepiej uzbrojonej armii niż Polska w 1939r.)- prezydenta Edwarda Benesza zastępuje Emil Hacha
- 16 marca 1939r. – Wermacht zajmuje Czechy, tworząc protektorat Czech i Moraw; Słowacja tworzy zależne od Niemiec państwo na czele z księdzem Józefem Tiso

4. Pakt Antykominternowski („Oś”).
- listopad 1936r. – Niemcy i Japonia zawierają tzw. Pakt Antykominternowski, który zobowiązuje sygnatariuszy do zwalczania międzynarodowego komunizmu
- w listopadzie 1937r. do paktu przystępują Włochy, w marcu 1939r. Hiszpania

5. Agresja Niemiec wobec innych państw.
- marzec 1939r. – odbierają Litwie Kłajpedę
- przełom 1938/39 r. – wysuwają żądania wobec Polski: przystąpienia Polski do Paktu Antykominternowskiego, oddania Gdańska i wyznaczenia eksterytorialnej autostrady i linii kolejowe łączącej Niemcy z Prusami Wschodnimi.

XVI. Pakt Ribbentrop – Mołotow.

- marzec-sierpień 1939r. – trwają rokowania Anglii i Francji ze Stalinem w sprawie zawarcia traktatu, który by powstrzymywał agresywne działania Niemiec w Europie (bez efektu)
- jednocześnie ZSRR prowadzi tajne rokowania z Niemcami, które kończą się podpisaniem 23/24 sierpnia 1939r. pomiędzy obu państwami paktu o nieagresji, zwanego od nazwisk ministrów spraw zagranicznych obu krajów paktem Ribbientrop – Mołotow
- do paktu o nieagresji zostaje dołączony tajny protokół dotyczący wzajemnego podziału stref wpływów w Europie
• ZSRR otrzymuje Finlandię, Łotwę, Estonię, część Rumunii (Besarabię) oraz wschodnią część Polski po linię rzek Narew-Wisła-San
• Niemcy otrzymują m.in. Litwę i zachodnią część Polski
- podczas trwania działań wojennych następuje zmiana części ustaleń: Litwa przypada ZSRR, a linia podziału Polski przebiega wzdłuż rzek Pisa
- Narew-Bug (28 września 1939r.)