Reformacja na zachodzie Europy

PRZYCZYNY REFORMACJI
W latach 1512-1517 obradował V sobór laterański. Podjęto na nim próbę reformy Kościoła, ale zapisane w dokumentach soborowych projekty nie weszły w ogóle w życie. Rok 1517 uważany jest za początek reformacji w dziejach Kościoła zachodniego – łacińskiego. Samo słowo reformacja wskazuje na to, że Luter nie chciał występować przeciwko Kościołowi a jedynie chciał jego naprawy. Jego celem nie było zakładanie własnego Kościoła. Drugą obok reformacji nazwą, która funkcjonuje jest protestantyzm, w tym zawarte jest słowo „protest” – występować przeciw czemuś. Rzeczywiście jeśli czyta się pisma Lutra i pisma późniejszych protestantów okaże się, że występują oni przeciwko wielu rzeczom, m.in. przeciwko bałwochwalstwu. Ale jeśli weźmiemy słowo protest i wejdziemy w język hebrajski czy grecki – to okaże się, że słowo protestantyzm ma znaczenie pozytywne, nie tylko negatywne. Bowiem w języku greckim i hebrajskim słowo protest pochodzi od słowa – prorok, a zatem oznacza powrót do źródeł, wzywa do nawrócenia, do odrzucenia grzechu. Protestantyzm jest także ruchem, który wzywa do naprawy w Kościele. Z całą pewnością trzeba stwierdzić, że nadużycia w Kościele średniowiecznym stanowiły podatny grunt do narodzin protestantyzmu. Te nadużycia występowały przede wszystkim wśród hierarchii kościelnej. Papieże często wiedli życie renesansowych książąt, żyli w przepychu i bogactwie. Wyższe godności, urzędy w Kościele zastrzeżone były dla stanu szlacheckiego. Niejednokrotne urzędy w Kościele kupowano (symonia). Czasami też urzędy zdobywane były dzięki pokrewieństwu (nepotyzm). Opieka duszpasterska schodziła na plan dalszy. Coraz bardziej rozbudowywany był system prawny w Kościele. To powodowało zamieszanie, nie wiadomo było do kogo należą jakie kompetencje. Kościół pod koniec średniowiecza i w okresie odrodzenia zaczął przypominać instytucję, która szuka rozmaitych sposobów by zyskać dla siebie środki materialne. Pozyskiwania środków materialnych służyło także sądownictwo kościelne. Nadużycia występowały także wśród niższego duchowieństwa, co więcej to niższe duchowieństwo było niewykształcone. W większości księża znali głównie kanon, odprawiali mszę św. po łacinie, ale nie rozumieli pisma św. w języku łacińskim, często nie potrafili pisać. Wielu duchownym niższego szczebla żyło w biedzie. Pojawiło się w Europie zjawisko księży wagabundów - żeby zdobyć środki do życia odprawiali nieskończoną ilość mszy, do 15 dziennie. Nagminnie łamany był celibat, nic więc dziwnego, że w samym Kościele i wśród ludu pojawiły się głosy o konieczności reformy w Kościele. Niektórzy książęta, biskupi chcieli zapobiec tym nadużyciom w Kościele. W tym kierunku szły sobory w XV w. Był to sobór w Konstancji i Bazylei. Zwyciężyło jednak stronnictwo przeciwne reformom. W latach 1513 – 1521 na tronie papieskim zasiadł Leon X, który reprezentował właśnie to stronnictwo. 16 marca 1517 r. zakończył swoje obrady V sobór laterański. Natomiast 31 października 1517 r. mnich, augustianin Marcin Luter przekazał biskupowi Moguncji – Albrechtowi 95 tez. Jest wątpliwe by tezy te zostały faktycznie przybite na drzwiach katedry, bardziej prawdopodobne jest właśnie przekazanie ich biskupowi. Tezy te napisane były w języku łacińskim, skierowane były przeciwko praktyce sprzedawania odpustów. Co to jest odpust ? W nauce Kościoła odpust jest to zniesienie okresowej kary za grzechy. Nie można kupować łaski za pieniądze. W Kościele przełomu średniowiecza i renesansu bardzo często pokutę zastępowano opłatą pieniężną. Było to związane z tym, że budowano bardzo często pałace w stylu renesansowym i papieże, biskupi za odpusty zbierali pieniądze. Były np. takie ogłoszenia, że kto kupi list odpustowy uzyskuje odpust. W ten sposób odpusty stały się dużym źródłem dochodu dla papieży i biskupów. Marcin Luter zaprotestował przeciwko temu, ponieważ zauważył, że wielu chrześcijan kupując sobie odpust zwalnia się z obowiązku pokuty. Chrześcijaństwo stawało się magią. Później, gdy rozpoczął się już spór i żadna ze stron nie chciała ustąpić Marcin Luter zakwestionował samą instytucję odpustu. Kościół nie może decydować o tym komu przebacza. W grudniu 1517 r. tezy Marcina Lutra ukazały się drukiem w Norymberdze. Te tezy zaczęły zyskiwać coraz większe poparcie, ale przeciwko Lutrowi narodziła się też opozycja w samym Kościele, zwłaszcza ze strony biskupów. Arcybiskup Moguncji o jego tezach poinformował Rzym. W swoim liście zasugerował on, że jest podejrzenie o herezję. Faktycznie intencje arcybiskupa były inne, po prostu obawiał się o swoje dochody, Luter był mu niewygodny. Wiosną 1518 r. z oficjalnym oskarżeniem o herezję przeciwko Lutrowi wystąpili dominikanie. Jesienią tego roku został on wezwany do Rzymu, ale nie pojechał. Wtedy wydano nakaz aresztowania go. Wówczas Luter zaczął szukać schronienia i znalazł go w Augsburgu. Następnie odwołał się do papieża, oskarżając swoich sędziów o stronniczość. Warto zauważyć, że nadal nie chciał on zrywać z Kościołem. Dalsza polemika doprowadziła do wydania przez Lutra trzech pism w 1520 r. Pierwsze pismo: „Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego”. W tym piśmie autor wskazywał wszystkie nadużycia w Kościele. Przedstawił także w nim tezę o powszechnym kapłaństwie wiernych, odrzucając tym samym kapłaństwo hierarchiczne. Każdy chrześcijanin ma prawo do wykładu biblii i jest powołany do reformy Kościoła. Drugie pismo nosiło tytuł: „O niewoli babilońskiej Kościoła”. W tym dokumencie Marcin Luter podjął temat sakramentów istniejących w Kościele. Zdefiniował czym jest sakrament i powiedział, że sakrament jest to słowo i czyn dane przez Jezusa Chrystusa. Poprzez szukanie w Piśmie Św. słów ustanowienia popartych gestem Jezusa, wskazał, że takich sakramentów jest niewiele. Jest nim: chrzest, pokuta, eucharystia. A zatem odrzucił: bierzmowanie, namaszczenie chorych, kapłaństwo i małżeństwo. Trzecie pismo nosiło tytuł: „O wolności chrześcijańskiej”. W tym piśmie zawarł główne zasady protestantyzmu. A zatem dopiero wtedy w 1520 r., zaczyna się kształtować nowy Kościół. Rok 1517 jest dopiero próbą reformy, rok 1520 rozpoczyna rozłam. Pisma z 1520 r. bardzo szybko się rozpowszechniły i jakby wywarły wpływ na dalszy bieg wydarzeń. 15 czerwca 1520 r. papież napisał bullę przeciwko Lutrowi. Groził w niej Lutrowi wykluczeniem z Kościoła, wzywając jednocześnie do odrzucenia tych haseł i pojednania. W ciągu 60 dni, które dostał Luter miał on wyprzeć się swoich poglądów i złożyć wyznanie wiary obowiązujące w Kościele. Kiedy Luter otrzymał bullę z groźbą, wezwał papieża do wycofania jej, a następnie sam ekskomunikował papieża. Bullę papieską spalił, spalił także księgi prawa kościelnego. W tej sytuacji 3 stycznia 1521 r. zostało w Rzymie ogłoszona bulla nakładająca na Lutra ekskomunikę. Cesarz Karol V w kwietniu 1521 r. wezwał Lutra na sejm w Wormacji i na tym sejmie cesarz chciał na nim wymusić odwołanie wszystkich pism. Cesarz występuje tu jako zbrojne ramię Kościoła. Luter na sejmie wygłosił mowę obronną i pism nie odwołał. Wówczas cesarz skazał Lutra na banicję. Po tym wyroku Marcin Luter znalazł schronienie na zamku w Wartburgu. Wywołany w ten sposób zamęt szczególnie wyraźnie objawił się w Saksonii. Z projektami reform, z którymi wystąpił Marcin Luter zaczęto łączyć także radykalne hasła społeczne. Jednym z działaczy, który próbował połączyć reformy teologiczne z reformami społecznymi był Tomasz Muntzel. Wybuchło powstanie chłopskie, które jako główne hasło używało słów bożej sprawiedliwości. Tomasz Muntzel był głównym ideologiem tego powstania. Zanegował w swych pismach konieczność istnienia jakiejkolwiek hierarchii. Odrzucił zarówno władzę świecką jak i duchowną. Nie uznawał chrztu niemowląt. Uważał, że chrzest należy przyjmować w wieku dojrzałym i to w sposób świadomy. Dlatego zwolenników Muntzela zaczęto nazywać anabaptystami. Uważał Tomasz Muntzel, że głównym celem reformacji nie jest naprawa Kościoła, ale zmiana stosunków społecznych. W maju, czerwcu 1525 r. masy chłopskie zostały rozbite, sam Tomasz Muntzel zginął. Ale nadal istniał niepokój związany z wystąpieniem Lutra. Sytuacja protestantyzmu nie była najlepsza. Większość książąt opowiadała się po stronie cesarza. Kiedy w 1529 r. opanował on Włochy, jego pozycja w państwie niemieckim wzrosła. W takiej sytuacji protestanci niemieccy zaczęli skłaniać się do ugody z cesarzem. W 1530 r. zwolennik Lutra – Melanchton przygotował wyznanie wiary zawarte w 28 artykułach. Chociaż teologowie katoliccy odrzucili je jako próbę pojednania, to po 1530 r. sytuacja zaczęła się niepomyślnie układać po stronie cesarza. W Rzeszy Niemieckiej istniało niebezpieczeństwo wojny domowej, a cesarstwu groziła wojna z Turcją i cesarz na wojnę domową nie mógł sobie pozwolić. W takiej sytuacji w 1532 r. zawarto pokój pomiędzy protestantami a katolikami. Ten pokój w 1532 r. nie rozwiązał jeszcze sporów religijnych. Napięcie istniało w dalszym ciągu. Właściwie dopiero w 1555 r. zawarty został w Augsburgu pokój, którego główna zasada mówiła – cuius regio, eius religio – czyj kraj, tego religia. Wyznanie protestanckie uznano za równouprawnione. Jeśli popatrzymy na zasadę cuius regio, eius religio – to prawo do wyboru religii przysługiwało tylko szlachetnie urodzonym, tym, którzy mieli władzę. Nie przysługiwało to prawo poddanym. Jeżeli pan decydował, że przechodzi na protestantyzm, to w jego kraju religią panującą stawał się protestantyzm. Ta zasada, która miała zapewnić pokój w Niemczech, w niedługim czasie stala się przyczyną kolejnego podziału.

PROTESTANTYZM WE FRANCJI
Kiedy w Niemczech reformacja i wystąpienie Marcina Lutra zmierzało w kierunku wojny domowej z radykalnymi hasłami społecznymi wystąpił w Szwajcarii Ulricht Zwingli. W 1522 r. kiedy Luter był już banitą, ogłosił on 67 tez nowego wyznania wiary – apologeticus architrez. Ulricht Zwingli pod względem poziomu intelektualnego przewyższał Lutra. Lepiej znał od niego stosunki społeczne. Znał dzieła najwybitniejszych pisarzy renesansu. Dlatego reforma, którą Ulricht Zwingli zaproponował szła znacznie dalej niż ta, zaproponowana przez Luter. Za jedyne źródło wiary uważał Biblię, zlikwidował msze św., sakramenty uważał jedynie za symbole. Z kościołów zostały wyrzucone wszelkie obrazy, ołtarze, ozdoby. Nabożeństwo miało polegać na czytaniu Biblii, kazaniu i przyjmowaniu komunii pod dwiema postaciami. Pod wpływem nauki Ulrichta Zwinglego zniesiony został celibat, a nabożeństwa odprawiane były w językach narodowych. Ta doktryna głoszona przez Ulrichta Zwinglego napotkała na opór górali szwajcarskich. Wybuchła tam wojna domowa. W 1531 r. górale zadali oddziałom Ulrichta Zwinglego miażdżącą klęskę, sam Ulricht Zwingli został w bitwie ranny, wzięty do niewoli został zabity, następnie jego ciało poćwiartowano i spalono. Po śmierci Ulrichta Zwinglego pojawił się w Szwajcarii Jan Kalwin. W 1534 r. Kalwin definitywnie zerwał z kościołem katolickim. W 1541 r. wyłożył on główne zasady swojej doktryny. To ciekawe, Kalwin uważał się za przeciwnika Lutra. Natomiast kiedy czytamy doktrynę kalwinizmu to okazuje się, że ona specjalnie od doktryny Lutra nie odbiega. Punktem wyjścia nauki Kalwina jest nauka o predystynacji – o przeznaczeniu człowieka. Bóg jeszcze przed stworzeniem świata aktem swojej woli przeznaczył niektórych ludzi do zbawienia lub potępienia. Ponieważ przeznaczył od razu do zbawienia lub potępienia, dlatego jednych obdarza łaską, a drugich nie. Łaską jest łaska wiary. A zatem wiara jest warunkiem zbawienia niezależnie od czynów człowieka. Człowiek swoim życiem nie jest w stanie zmienić Bożego wyroku. Dlatego wychodząc z nauki predystynacji w sprawach sakramentu, zwłaszcza sakramentu chrztu i eucharystii, kalwinizm doprowadził do minimalizmu. Skoro nic nie zależy od uczynków człowieka, to sakramenty nie mają znaczenia. Dlatego w kościele kalwińskim komunię św. przyjmowano raz na trzy miesiące. Chrzest i eucharystia są jedynie znakami wiary, a nie narzędziem łaski. Chrzest oznacza jedynie przystąpienie do Kościoła. Pan Bóg się tym nie interesuje. Eucharystia jest znakiem obecności w Kościele. W dziedzinie moralności doktryna kalwińska poszła w kierunku bardzo surowej etykiety. Zakazano zabaw, tańców, gier hazardowych. Niedziela miała mieć charakter czysto religijny. Na podstawie takiej etykiety rozwinie się później w Anglii nurt purytanizmu. W dziedzinie społeczno-ekonomicznej Kalwin postulował stały i wydajny trud we wszelkiej działalności gospodarczej, artystycznej. Według Kalwina każdy powinien wykonywać to co mu Bóg wyznaczył, to na czym się zna. Dlatego uważany jest on za propagatora specjalizacji zawodowej. Życie obywateli zostało podporządkowane państwu i Kościołowi. Kalwin wychodzi z założenia, że skoro władza wychodzi od Boga, dlatego Kościół powinien stać ponad państwem, władza kościelna ponad władzą świecką. Członkowie grupy kalwińskiej zostali poddani kontroli organu kościelno-państwowego, który został nazwany konsystorzem. Członkowie gminy kalwińskiej nie mogli zawierać małżeństwa z należącymi do innych wyznań. Działalność Jana Kalwina bardzo szybko znalazła swe odbicie we Francji. Gdzie wyznawców kalwinizmu zaczęto nazywać hugenotami. Przeciwnikiem kalwinizmu był Franciszek I. W 1545 r. rozpoczęły się prześladowania hugenotów. Często we Francji płonęły stosy, na których palono heretyków. Następcą Franciszka I był Henryk II, który kontynuował dzieło swojego poprzednika. W parlamencie francuskim powstała specjalna izba zajmująca się tylko i wyłącznie zwalczaniem herezji. Rozpatrywano wszelkie sprawy podejrzenia o herezję i w ciągu dwóch lat wydano wyroki śmierci w 60 przypadkach. Kiedy Francja mordowała kalwinów, w Polsce była tolerancja, kiedy sto lat później z powodów religijnych zostanie zgładzonych 12 ludzi, to Francja będzie zarzucała Polsce nietolerancję. Komisja ta zablokowała możliwość sprowadzania książek z zagranicy. Wprowadzono cenzurę, bez zgody Sorbony nie można było niczego we Francji wydrukować. Wszelkie urzędy państwowe zostały zastrzeżone dla katolików. W niedługim czasie rywalizacja na tle religijnym, ideologicznym, stała się także rywalizacją polityczną. Po stronie hugenotów opowiedział się ruch książąt burbońskich. Natomiast po stronie katolicyzmu opowiedział się ruch Gwizjuszy. Chcąc załagodzić całą sytuację w 1562 r. Katarzyna Medycejska królowa Francji wydała dekret tolerancyjny. Ten dekret tolerancyjny dawał hugenotom swobodę kultu poza murami miast. Przeciwko temu dekretowi opowiedzieli się Gwizjusze. W tym samym 1562 r. dokonano rzezi hugenotów, co rozpoczęło okres wojny religijnej we Francji. Hugenoci zwrócili się o pomoc do Anglii, natomiast Gwizjusze jako książęta katoliccy poprosili o pomoc Hiszpanię. Hiszpania i Anglia postanowiły wykorzystać kartę francuską, aby wygrać własne interesy, przede wszystkim mieć jak największy wpływ na politykę Francji. W takiej sytuacji Katarzyna Medycejska wydała nowy dekret tolerancyjny. Dzięki temu dekretowi siły Gwizjuszy i Burbonów zostały połączone przeciwko Anglii. Pokój był bardzo krótki pomiędzy dwoma wyznaniami. Gdy Anglicy zostali z terenu Francji wypędzeni ponownie doszło do napięć pomiędzy Gwizjuszami i Burbonami. W 1570 r. Katarzyna Medycejska wydała dekret na mocy którego hugenoci otrzymali swobodę kultu, poza Paryżem. Gwarancją tego układu było ogłoszenie amnestii dla hugenotów oraz możliwość zajmowania przez nich urzędów państwowych. Ponadto otrzymali oni cztery twierdze o znaczeniu strategicznych dla Francji. Najważniejsza z nich była La Rochelle. Gwarancją miało być także małżeństwo Henryka de Bourbon z siostra królowej Małgorzatą. Małżeństwo to zostało zawarte, jednak jego skutki były zupełnie odmienne od zamierzonych. Na wesele przybyło do Paryża wiele rodów hugenockich, tych najznakomitszych. Królowa dała się przekonać Gwizjuszom, że jest to świetna sposobność, aby rozwiązać całkowicie problem protestantyzmu we Francji. Doszło do rzezi hugenotów w Paryżu w noc św. Bartłomieja. W nocy z 23 na 24.08.1572 r. zginęło ok. 3000 hugenotów. Jakie były skutki nocy św. Bartłomieja? Przede wszystkim do tej pory wojna religijna toczyła się pomiędzy rodami książęcymi, ale nikt nie atakował króla. W tej chwili dwór królewski stał się symbolem zdrady. O ile dotąd hugenoci uznawali władzę króla, teraz wystąpili przeciwko niemu. Francja ponownie pogrążyła się w chaosie wojny domowej. Tron we Francji objął Henryk III Walezy. Ale do walki o tron wystąpił także Henryk Gwizjusz. Prawowitym następcą tronu był w razie bezpotomnej śmierci Henryka III - Henryk de Bourbon, książę Nawarry. Dzięki małżeństwu z Małgorzatą oraz dzięki przejściu na katolicyzm uratował życie. Po rzezi hugenotów wrócił do domu. Henryk III wydał rozkaz zamordowania Henryka Gwizjusza. Następnie zwrócili się o pomoc do hugenotów. Oczywiście próby pogodzenia się z hugenotami nie podobały się katolikom i dominikanin, fanatyczny przeciwnik hugenotów Jakub Clement zamordował króla Henryka III. Na placu walki o tron pozostał Henryk do Bourbon. Zdawał sobie sprawę, że większość Francuzów pozostała przy katolicyzmie. On sam uważany był za hugenotę, ale dalszej wojny prowadzić już nie chciał. Francja bowiem mogła zostać uzależniona od Hiszpanii. Dwukrotnie doszło do bitwy Henryka IV z przywódcą katolików. W każdym razie podjął walkę o Paryż jako ostatni punkt broniący dojścia do tronu. 25 lipca 1593 r. Henryk IV de Bourbon przeszedł na katolicyzm. Wtedy powiedział sławne zdanie: Paryż wart jest mszy. Francja wychodziła z okresu wojny domowej, religijnej. Ostatecznym zakończeniem wojny było podpisanie w 1598 r. pokoju w Nantes, pokoju religijnego. Na mocy tego pokoju prześladowania innowierców stały się we Francji wykroczeniem przeciwko prawu państwowemu. Edykt regulował sprawę swobody kultu, dostępu do urzędów państwowych. Hugenoci otrzymali we Francji prawo do szkolnictwa wyznaniowego. Nie oznacza to, że po edykcie z Nantes zakończył się okres wojen religijnych.


REFORMACJA W INNYCH KRAJACH EUROPEJSKICH
Zupełnie inaczej aniżeli we Francji czy w Niemczech przebiegała reformacja w Anglii.Gdzie zachodziły procesy, które miały wpływ na Kościół. Przede wszystkim w Anglii zostały przeprowadzone reformy społeczno-ekonomiczne. Burzyły one dotychczasowy porządek feudalny. Do Anglii dotarły poglądy myślicieli renesansu. Wieś angielska przeżywała poważny kryzys gospodarczy. Zwiększyła się znacząco liczba żebraków w miastach. Było to związane z rugowaniem chłopów ze wsi. Pola uprawne w Anglii zamieniane były na pastwiska. Do pilnowania owiec nie trzeba było zatrudniać dużej ilości chłopów, a w mieście nie było dla nich pracy. Przedstawiciele humanizmu domagali się reformy kościoła. Henryk VIII natomiast na początku jawi się nam jako przeciwnik protestantyzmu, przeciwnik Lutra. Zwalczał poglądy protestanckie, dzięki temu został obdarzony przez papieża tytułem defensor fidei – obrońca wiary. Mimo postawy Henryka VIII poglądy protestanckie zdobywały w Anglii coraz większe grono zwolenników. Powstała taka sytuacja: Henryk VIII król angielski jest przeciwnikiem Lutra, ale ten sam król Henryk VIII jest przeciwnikiem cesarza niemieckiego Karola V. Przystąpił więc do obozu przeciwników Karola V czyli luteranów, dlatego zaczął coraz bardziej skłaniać się ku protestantom. Ale było to początkowo trudne, ponieważ żoną Henryka VIII była ciotka cesarza Katarzyna Aragońska. Małżeństwo zawarte z racji politycznych, nie było małżeństwem udanym. Henryk VIII postanowił wykorzystać fakt, że Katarzyna Aragońska nie dała mu następcy tronu. Zwrócił się do papieża Klemensa VII, jeszcze jako obrońca wiary, z prośba o unieważnienie małżeństwa. Prosił także papieża, by ten wyraził zgodę na małżeństwo z Anną Boleyn. W takich przypadkach z reguły papież wyrażał zgodę na unieważnienie małżeństwa. Problem w tym przypadku polegał na tym, że papież był całkowicie uzależniony od cesarza. Jego pozycja zależała od cesarza, a zatem nie mógł wystąpić przeciwko cesarzowi i zgody nie wyraził. Henryk VIII wykorzystał to jako pretekst by wystąpić przeciwko Rzymowi. Społeczeństwo angielskie stanęło po stronie króla. Poparł go parlament angielski, poparł go także nowy prymas kościoła angielskiego Tomasz Crammer i nowy lord kanclerz Tomasz Cromwell. Henryk VIII zawarł małżeństwo z Anną Boleyn. Potomstwo z tego małżeństwo miało uzyskać prawo do korony angielskiej. W 1534 r. parlament angielski zalegalizował małżeństwo króla oraz ogłosił oderwanie kościoła angielskiego od kościoła rzymskiego. Dokonał się to poprzez uchwalenie aktu supremacji. Na mocy tego dokumentu król stawał się zwierzchnikiem Kościoła w Anglii. Właściwie był to jedynie pierwszy etap reformacji angielskiej, ponieważ faktycznie zmiany doktrynalne dokonały się później. Początkowo dokonano tylko zmiany zwierzchnictwa nad kościołem, natomiast nie wprowadzano żadnych zmian w dziedzinie dogmatów. Kiedy Henryk VIII zerwał z kościołem rzymskim wystąpił przeciwko organizacji kościelnej i stosunkom ekonomicznym jakie w kościele panowały. Zniesione zostały wszystkie klasztory w Anglii, ziemie z majątków kościelnych przeszły na własność państwa. Rozpoczął się czas terroru. W 1536 r. zostało spisanych 10 artykułów nowej wiary, a 3 lata później w 1539 r. jeszcze sześć nowych. I tak:
- anglikanie uznają, że źródłem objawienia jest Biblia interpretowana dzięki światłu Ducha Św. w oparciu o tradycję,
- uznano również zasadę usprawiedliwienia przez wiarę, ale w tym aspekcie usprawiedliwienia zwracano uwagę na trzy elementy: osobisty wysiłek człowieka, wolną wolę człowieka i łaskę Bożą,
- przyjmują anglikanie hierarchiczny ustrój Kościoła,
- do pełnienia niektórych funkcji powołuje się osoby posiadające specjalne święcenia, do tych funkcji czysto kapłańskim w kościele anglikańskim należą: udzielanie sakramentów, głoszenia słowa Bożego, odprawianie nabożeństw komunijnych.
Kapłani mogą zawierać związki małżeńskie, biskupi są kapłanami, których powołuje król, by godnie reprezentować interesy kościoła lokalnego. Anglikanie odrzucają zwierzchnictwo papieskie nad kościołem angielskim i dogmat nieomylności papieża. Czas prześladowań religijnych Henryk VIII wykorzystał by wysłać swoich przeciwników na szafot. Między innymi zginął wtedy Tomasz Morus, później także Tomasz Cromwell. Po śmierci Henryka VIII władzę w państwie objął jego syn małoletni. Kraj pogrążył się w chaosie. Panowanie syna było krótkie, potem na tron wstąpiła córka Henryka VIII – Maria. Korzystając z poparcia społeczeństwa, nawiązała ona ponownie kontakt z kościołem rzymskim. Poślubiła także syna Karola V – Filipa, zatem nawiązała kontakty z cesarstwem. W Anglii zaczyna się czas reakcji katolickiej. Maria krwawo łamała wszelkie próby oporu, licznie w Anglii płonęły stosy. Dzięki temu zyskała ona tytuł krwawej Marii. Te próby przywrócenia przez nią katolicyzmu w Anglii były z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ było to sprzeczne z interesami państwa. Po śmierci Marii tron objęła Elżbieta I. Stanęła ona po stronie anglikanizmu, który stał się religią państwową.
Główną przesłanką reformacji w krajach skandynawskich było dążenie panujących do przejęcia bogactw majątków duchowieństwa. Najpierw król szwedzki Gustaw Waza, chcąc napełnić pusty skarb, przyjął luteranizm, przeprowadzając szeroką sekularyzację dóbr Kościoła. Wkrótce podobna sytuacja zaistniała w Danii i Norwegii. Kraje skandynawskie poszerzyły obóz państw protestanckich.
Niderlandy były jednym z najbogatszych krajów Europy. Rozwijał się przemysł, handel. Ludność była zróżnicowana, zamieszkiwali tu Holendrzy, Fryzowie, Flamandowie. Językiem urzędowym był francuski. W XVI w. Niderlandy znalazły się pod panowaniem Hiszpanii. Do Niderlandów dość szybko przedostały się nowinki religijne. Najpierw zaczął się przyjmować luteranizm. Przyjmowała go szlachta. Kalwinizm był popierany przez mieszczaństwo i bogate chłopstwo. Przyjmował się anabaptyzm (odmiana kalwinizmu) w środowisku biedoty wiejskiej i miejskiej. Katolicyzm zaczęto utożsamiać ze znienawidzonymi władcami hiszpańskimi. Ostatecznie w wyniku reformacji tylko część południowa prowincji Niderlandów pozostała przy katolicyzmie (niekatolicy byli tutaj prześladowani; Nasilenie tych działań miało miejsce za króla Filipa II).
Ostatecznie wyniki reformacji europejskiej sprowadzały się do: ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w Europie. Reformacja zapanowała w większej części Niemiec, Szwajcarii, Anglii, w Niderlandach północnych i krajach skandynawskich. Dość silne wpływy wywarła także w Czechach, na Węgrzech, we Francji i w Polsce. Po reformacji jedynie silny katolicyzm pozostawał we Włoszech, Hiszpanii i Portugalii. Reformacja najaktywniej rozwijała się do soboru trydenckiego (1545 - 63), którego uchwały staną się podstawą tzw. kontrreformacji.