Kraków

Kraków jest miastem w południowej Polsce położonym nad Wisłą; trzecie pod względem liczby mieszkańców (757 144) po Warszawie i Łodzi; drugie pod względem powierzchni (326,80 km²) i jedno z najstarszych miast Polski (założone przed XI wiekiem), o ponad tysiącletniej historii, wysokich walorach kulturowych i architektonicznych.
Miasto leży na połączeniu kilku krain geograficznych: Bramy Krakowskiej, Kotliny Sandomierskiej, Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Sieć rzeczną tworzą Wisła i jej dopływy: Wilga (prawy), Rudawa, Białucha, Dłubnia, Sanka i inne (lewe).
Nazwa Krakowa, według legendy zapisanej przez Kadłubka, pochodzi od imienia księcia Kraka. Tak naprawdę pochodzenie nazwy tego miasta jest mniej książęce, bowiem „Kraków” pochodzi od spotykanego nawet w dzisiejszych czasach w gwarach wyrazu „krak”, który oznacza kruk. To dźwiękonaśladowcza nazwa utworzona od głosu tego ptaka („kra-kra”), więc pierwotnie słowo „Kraków” oznaczało „miejsce obfitujące w kruki”.
W Krakowie występuje klimat umiarkowany. W tym mieście często dochodzi do zmian pogody, ponieważ wilgotne masy powietrza znad Atlantyku ścierają się z suchymi, kontynentalnymi, napływającymi ze wschodu.
Średnia temperatura roku waha się od 6 do 10 stopni C, a w ciągu roku występuje przeciętnie 70 słonecznych dni. Najcieplejszy miesiąc to sierpień, a najzimniejszy styczeń. Wiatry zachodnie wieją na ogół w okresie letnim, sprzyjając w ten sposób opadom deszczu. W zimie natomiast wiatry wschodnie mają przewagę, co wpływa na zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych.
Najbardziej deszczowe miesiące to czerwiec i lipiec (średnie opady: od 100 do 177 mm). Do najmniej deszczowych zaliczane są wrzesień i październik (średnie opady: od 13 do 30 mm).
Kraków to także miasto tradycji, gdzie przeszłość przeplata się wraz z teraźniejszością, jak również nierealność z rzeczywistością. Jest on miastem mitów, legend i snów. Obrzędy, które wywodzą się z XIII i XIV wieku, dominują w miejskich tradycjach. Jednak niezliczone historie i opowieści tworzą jego koloryt. Podobno sam doktor Faustus odwiedził Kraków. Wspólnie z Panem Twardowskim, nadwornym alchemikiem, poszukiwali kamienia filozoficznego. Dwie wyjątkowe legendy – o hejnale mariackim oraz Lajkoniku - łączą się z najazdem tatarskim, który bardzo drastycznie wtargnął w historię starego Krakowa.
Z wieży Kościoła Mariackiego, co godzinę, rozchodzi się na cztery strony świata hejnał, który w pewnym momencie urywa się dramatycznie. Dzieje się tak na pamiątkę pewnej legendy. Otóż podczas wspomnianego wcześniej najazdu tatarskiego strzała nieprzyjacielskiego łucznika przeszyła trębacza, który grał ten właśnie hymn.
Z drugiego podania wywodzi się barwna i charakterystyczna postać - Lajkonik. Jak ta legenda głosi, był to nadwiślański flisak przebrany w strój tatarski. Przyniósł on konno prosto z pola zwycięskiej bitwy wieść o powstrzymaniu inwazji "niewiernych". Lajkonik nawet dziś zwycięsko harcuje po Rynku, intrygując swoją egzotyką.
Jest jeszcze jedna, bardzo interesująca tradycja. W noc Świętego Jana (najkrótszą noc w roku), jak przed wiekami, mieszkańcy Krakowa schodzą się nad Wisłę. Na tle majestatycznych murów Zamku odbywają się tzw. "Wianki". Odgrywane są wtedy: wielkie widowisko plenerowe, pokazy ogni sztucznych, a także aranżuje się żywe obrazy związane z dziejami Krakowa.
Rzeźba terenu i jego geomorfologiczna konstrukcja jest bardzo urozmaicona, zarówno w Krakowie, tak jak i w jego okolicy. W wielu miejscach występują malownicze formy krasowe, które powstały z wapiennych skał jurajskich. Na północnym wschodzie znajdują się urodzajne glinki lessowe. Na południu, za Wisłą, wyróżniają się pofałdowane obszary piaskowcowo-ilaste. Na południowym wschodzie zalegają bogate pokłady soli.


Walory turystyczne

Nie jest łatwo wytłumaczyć wyjątkowość Krakowa tym, którzy jeszcze nie widzieli tego miasta. Niepowtarzalne w skali całego kraju dziedzictwo kulturowe w znaczny sposób wpływa na tę magiczną wyjątkowość tego miasta.. To tu zostało założone biskupstwo kościoła rzymsko-katolickiego w 1000 roku. Rezydencję polskich królów, a jednocześnie miejsce ich koronacji oraz nekropolię, wybudowano właśnie tutaj, na Wzgórzu Wawelskim, ponieważ Kraków był niegdyś stolicą Polski (dokładnie od XI do XVII wieku). Także w Krakowie w 1364 założono Akademię Krakowską - pierwszą polską uczelnię, która funkcjonuje do dziś (obecnie pod nazwą Uniwersytet Jagielloński).
W Krakowie tradycja splata się ze współczesnością na każdym kroku. Niemal każdy kamień posiada swoją historię, której ucieleśnieniem są liczne, pochodzące ze wszystkich epok, zabytkowe budowle. Ich liczbę szacuje się na 6 tysięcy. Tzw. "ruchomym" dopełnieniem tych budowli stanowią dzieła sztuki zgromadzone w krakowskich muzeach, kościołach i archiwach (ok. 2,5 miliona). Dzięki temu miasto zostało umieszczone na liście 12 obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Nie da się opisać w tym miejscu wszystkich turystycznych atrakcji miasta. Jedno jest pewne: każdy przybysz odkryje tutaj swój własny, "magiczny" Kraków. Jedni będą podążać tropem Mikołaja Kopernika, innych zainteresują miejsca związane z Janem Pawłem II, kogoś zachwycą niepowtarzalne podziemne zakamarki XVII wiecznej kopalni soli w Wieliczce, ktoś inny spędzi długie godziny spacerując po zaułkach żydowskiego Kazimierza, zaś jeszcze inni staną olśnieni przed ołtarzem Wita Stwosza.
Kraków pragnie być miejscem, w którym spotykają się różne kultury i narody. Pretenduje skutecznie do miana środkowoeuropejskiej metropolii - miasta kultury, sztuki i nauki. 17 wyższych uczelni ma swoją siedzibę w tym pięknym mieście. Tutaj mieszka wielu wybitnych przedstawicieli świata polskiej kultury. Lista krakowskich imprez festiwalowych jest również długa. W 2000 roku Kraków godnie pełnił, nadaną mu przez Radę Ministrów Krajów Unii Europejskiej, funkcję Miasta Europejskiej Kultury.


Zabytki

Mnogość zabytków architektonicznych w Krakowie wynika z długiej historii miasta i wielości funkcji, które kiedyś spełniał. To miasto było dawniej stolicą państwa, prężnym ośrodkiem miejskim i centrum handlowym regionu, ośrodkiem uniwersyteckim i kulturalnym. Na dodatek Kraków stosunkowo mało ucierpiał podczas zawieruchy wojennej. W efekcie Kraków jest jednym z najważniejszych europejskich ośrodków turystycznych, który zawiera cenne zabytki z przeróżnych epok (ponad 6 tys. zabytkowych obiektów).
Oto najważniejsze zabytki:
Wawel
Wawel położony jest w przepięknym i malowniczym Krakowie. To jeden z najpiękniejszych i najbardziej znanych zabytków całego kraju. W przeszłości ta słynna rezydencja należała do sławnych królów Polskich. Najstarsze zabudowania powstały za panowania Bolesława Chrobrego. Za panowania Zygmunta Starego powstał ówczesny renesansowy styl budowli. Wokół Wawelu rozciąga się tajemniczy i obszerny dziedziniec, na którym z pewnością poczujemy powiew przeszłości.
Odwiedzając to niezwykłe miejsce zwrócimy także uwagę na jego wyjątkowość oraz cenne zabytki. Wnętrza Wawelu ozdobione są kosztownymi tkaninami i bajecznymi malowidłami. Największym wielbicielem cennych przedmiotów był z pewnością Zygmunt August. Sprowadził on do Polski ok. 35 arrasów, które ozdabiają Wawel. Jednak po raz pierwszy arrasy przywiozła do Polski królowa Bona. Później król Zygmunt I Stary zamówił ich aż 108 sztuk. Te Gobeliny przedstawiają motywy zwierzęce, religijne, a także herby.
Królewskie komnaty kiedyś znajdowały się tylko na I piętrze Zamku Wawelskiego, zaś na II piętrze znajdują się jadalnia, komnata pod Zodiakiem, Pod Planetami, Poselska, Pod głowami oraz Senatorska.

Katedra Królewska na Wawelu
Katedra Wawelska jest symbolem chwały. To również miejsce spoczynku królów
polskich, a także wybitnych poetów.
Ten zabytek jest jedną z pierwszych budowli Wawelu. Tajemniczy półmrok, który panuje we wnętrzu budowli dodaje jej uroku i magii. Ściany przyozdobione są kośćmi prehistorycznych zwierząt. Mają one na celu ochronę Wawelu przed złem. Wierzono, iż gdy na ziemię spadnie część z rozwieszonych na ścianach kości, wówczas należy spodziewać się niebezpieczeństwa związanego z Wawelem. W tym miejscu są również odprawiane uroczystości ślubne. W Katedrze znajdują się znana renesansowa kaplica Zygmuntowska. Moc świateł, cieni oraz kolorów doskonale ze sobą współgrają. Podczas ważnych uroczystości w Krakowie towarzyszy dźwięk dzwonu. Po raz pierwszy dzwon Zygmunta zabrzmiał 13 lipca 1521 roku.

Smocza Jama
Według legendy, jaskinia pod Wzgórzem Wawelskim była zamieszkiwana dawno temu przez Smoka Wawelskiego. Łączna długość podziemi wynosi 270 m., a maksymalna wysokość sięga do 10 m. Trasa zwiedzania obejmuje zejście dawną studnią austriacką oraz trzy komory skalne, które są oddzielone przewężeniami. W wyniku procesów rzeźbotwórczych wnętrze jaskini uformowało się ok. 12-1,6 mln lat temu.
Pierwszą informację o jaskini podał (wraz z legendą o smoku wawelskim) Mistrz Wincenty zw. Kadłubkiem w „Kronice polskiej”. W XVII i XVIII w. przy jaskini i w jej południowej części działała słynna karczma, która była często opisywana przez zagranicznych podróżników oraz dyplomatów. Prace przy wznoszeniu fortyfikacji kleszczowych objęły też Smoczą Jamę. Zamurowano wtedy dwa dolne otwory, jednocześnie odsłaniając dwa otwory w stropie. Jeden z nich nakryto później ceglaną kopułą, drugi zaś wykorzystano do budowy szybu z klatką schodową. W latach 1846-1905 można było zwiedzać jaskinię tylko za zgodą dowódcy garnizonu wojsk austriackich stacjonującego na Wawelu. W 1918 r. architekt Adolf Szyszko-Bohusz dokonał remontu generalnego i udostępnił ją zwiedzającym. W 1974 r. przebito tunel ze środkowej komory do nieznanych podziemi. Korytarze te zbadała grupa krakowskich speleologów w 1983 r. i odkryła tzw. drugą Smoczą Jamę, która była niedostępna dla zwiedzających. Na murze obronnym w pobliżu wyjścia z jaskini widnieje pamiątkowa tablica, wmurowana tu w 1871 r. Na niej znajduje się napis, który dotyczy księcia Krakusa - założyciela miasta Krakowa i pogromcy Smoka Wawelskiego ( według legendy).

Sukiennice
Sukiennice to jedno z najbardziej charakterystycznych i najsłynniejszych miejsc Krakowa. Obecnie ten pierwszy „supermarket” naszego miasta tylko w niewielkim stopniu przypomina sukiennice sprzed dwustu czy trzystu lat. Również całkowicie różni się od pierwotnych kramów pochodzących z dawnych czasów.
Pierwsze trzynastowieczne Sukiennice były po prostu podwójnym rzędem kramów wzniesionych z kamienia, tworzących uliczkę, zamkniętą kratami od północy i południa. W połowie XIV wieku nowy, murowany budynek Sukiennic ufundował Kazimierz Wielki. Fragmenty tej gotyckiej budowli możemy dostrzec w istniejącym dziś na Rynku gmachu. Są nimi parzyste, ostrołukowe arkady stanowiące wejście do Sukiennic od strony ulicy św. Jana oraz Brackiej, dziś jak i ponad 600 lat temu.
Gotyckie Sukiennice uległy zniszczeniu podczas pożaru w 1555 roku. W latach 1556-1559 odnowiono je według panującego wówczas stylu w architekturze. Efektem współpracy kilku znanych twórców był piękny renesansowy budynek.
Najważniejszymi pracami w trakcie odbudowy kierował mistrz Pankracy. Budowlę zwieńczono wtedy attyką o arkadowych podziałach, ozdobioną maszkaronami, które zostały zaprojektowane przez Santi Gucciego. Architekt z Padwy - Giovanni il Mosca, nazywany w Rzeczpospolitej Padovano, to autor arkadowej loggi oraz fasad, czyli krótszych boków Sukiennic, które nawiązują do dziedzińca zamku na Wawelu.
Tak więc pożar z połowy XVI wieku w pewnym sensie "przyczynił się" do powstania wybitnego dzieła epoki renesansu. Rozszerzeniu uległa wtedy również funkcja Sukiennic - na pierwszym piętrze umieszczono smatruz, czyli miejsce sprzedaży różnego rodzaju drobiazgów.
Kolejne istotne wydarzenie przyniósł rok 1601. Wtedy wybito przejście w połowie długości hali targowej znacznie usprawniając komunikację między zachodnią i wschodnią częścią Rynku.
W drugiej połowie XIX stulecia stało się jasne, że Sukiennice wymagają pilnego remontu. Konkurs na modernizację wygrał Tomasz Pyrliński. Przy poparciu i pomocy Jana Matejki dokonał największych zmian od czasów renesansowej odbudowy.
W czasie trwania tego remontu:
- zburzono wszystkie kramy i budy przylegające do Sukiennic;
- wybudowano ryzality na osi wschód-zachód;
- na całej długości budowli stworzono arkadowe, ostrołukowe podcienia;
- kapitele kolumn podtrzymujących arkady oraz elewacje ryzalitów ozdobiono rzeźbionymi głowami;
- od strony kościoła Mariackiego szesnastowieczna attyka została połączona na równej wysokości z attyką ryzalitu, z kolei od strony Ratusza ryzalit jest niższy, przez co zachowany został renesansowy wygląd Sukiennic z attyką biegnącą przez całą ich długość;
- na krawędziach ryzalitów umieszczone zostały nowe maszkarony, wzorowane na postaciach ówczesnych prezydentów Krakowa.
W takim kształcie Sukiennice przetrwały do dzisiejszych czasów. Obecnie ich stan jest na tyle poważny, że w najbliższych latach znów wymagają kompleksowego remontu. W najbliższych trzech latach miasto chce przeznaczyć na ten cel 6 mln zł, przez co trzeba będzie na dłuższy czas zamknąć kramy kupców i sale muzealne.


Wieża ratuszowa
Wieża ratuszowa stojąca w zachodniej części Rynku Głównego to jedyna pozostałość średniowiecznego krakowskiego Ratusza. Powstał on na przełomie XIII i XIV wieku w stylu gotyckim. Najstarsza informacja źródłowa o Ratuszu pochodzi z 1313 roku. Wzmianka o wieży, w której umieszczona kaplica uzyskała przywilej odpustowy, datuje się na rok 1383.
Ówczesny budynek Ratusza był bogato zdobiony. Fryz attyki pokrywały portrety królów polskich, natomiast od strony wschodniej przedstawienie Matki Boskiej Częstochowskiej. W Ratuszu znajdowały się przede wszystkim sale o charakterze reprezentacyjnym, a wśród nich najbardziej wyróżniała się Izba Pańska. Posiadała ona piękne ścienne malowidła, a także kamienny, renesansowym portalem. Zubożenie miasta, utrata niepodległości i wreszcie przeprowadzona w XIX wieku akcja wyburzania starych, zniszczonych budowli, doprowadziła do rozbiórki najbardziej zniszczonego spichlerza. Niestety okazało się, że rozebranie spichlerza spowodowało pękanie murów właściwego Ratusza, który również został zburzony... Obecnie pozostała tylko wieża.
Wieża ratuszowa zbudowana jest na planie kwadratu z kamiennych ciosów i cegły. Trzy ściany wieży ozdabia kamienna okładzina z szerokim, pionowym laskowaniem, ukończona w roku 1444, czego dowodem są tzw. gmerki, czyli zachowane znaki kamieniarzy, które zostały wykonane z okazji zakończenia prac przy wieży. Po zakończeniu prac wieża była nieporównywalnie bardziej zdobna niż obecnie. Niestety nie zachowały się narożne wałeczki, żabki, iglice, kwiatony, jak również narożne posążki pod baldachimami.
Pierwotną gotycką wieżę wieńczył hełm wykonany w stylu podobnym do wieży kościoła Mariackiego, który spłonął w 1556, a potem w 1680 roku. XVII-wieczną odbudowę po kolejnym pożarze, przeprowadził Piotr Beber. Podwyższono wtedy wieżę o ponad 6 metrów (obecnie 70 metrów wysokości) i wykonano nowy, barokowy już hełm. Jednak źródła podają, że w 1702 roku, czyli po niecałych 20 latach od renowacji, hełm był w bardzo złym stanie technicznym. Naprawa została dokonana dopiero w latach 1783-1784 kiedy powstał nowy hełm. Został on zachowany do teraźniejszych czasów.
Podczas ostatniej renowacji wieży w latach 1961-1965 (która została przeprowadzona przez Wiktora Zina i Władysława Grabskiego) błędnie zrekonstruowano wykusze na wysokości pierwszego piętra. Umieszczono wtedy przed schodami parę kamiennych lwów, pochodzących z klasycystycznego pałacu Morstinów w Pławowicach.
Pod Ratuszem i częścią obecnej powierzchni Rynku, zachowały się rozległe piwnice (przywrócone do użytkowanie podczas renowacji w latach 60-tych XX wieku), dawniej wykorzystywane m.in. jako izba tortur. Istniał tu również słynny lokal "Piwnica Świdnicka" z doskonałym piwem, którym można było się raczyć w otoczeniu kobiet wykonujących najstarszy zawód świata. Obecnie znajduje się tu teatr, który dzięki niepowtarzalnej atmosferze miejsca i dobrym aktorom, również wart jest odwiedzenia.

Kościół Mariacki
Była to świątynia krakowskiego mieszczaństwa. Pierwotnie na jego miejscu, stał kościół drewniany. Pierwszy murowany (w stylu romańskim) wybudowano w latach 1221-1222. W tym czasie przeniesiono do nowo wybudowanego kościoła parafię z dawnego drewnianego kościoła św. Trójcy. Z romańskiej świątyni, zniszczonej wkrótce po wzniesieniu podczas najazdów tatarskich, do naszych czasów zachowały się pod ziemią jedynie fragmenty fundamentów oraz bazy kolumn międzynawowych. Ale już pod koniec XIII i na początku XIV wieku, wzniesiono drugi ceglany kościół. Jego ślady są zachowane w dolnych partiach wież dzisiejszej budowli. Ten gotycki kościół, konsekrowany około 1320 r., był trójnawową halą bez transeptu, o dwuwieżowej fasadzie. Budowę trzeciego z kolei kościoła rozpoczęto od wykonania prezbiterium w latach ok. 1355-1365 ufundowanego przez Mikołaja Wierzynek Starszego. Po koniec XIV stulecia, podwyższone zostały dawne wieże. W latach 1392-1397, pod kierownictwem Henryka Parlirera wyburzono stare mury między nowym prezbiterium a wieżami, by powstało miejsce pod wzniesienie nowego korpusu świątyni, dostosowanego do zbudowanego trzydzieści lat wcześniej prezbiterium. Nowy korpus zbudował mistrz Mikołaj Werner. W latach 1400-1406 dokończona została budowa dwóch Mariackich wież. Wtedy ta wyższa została strażniczą. Kiedy w 1442 roku, zawaliło się sklepienie chóru, to nowe, gwiaździste wykonał mieszkaniec Kazimierza, Czipser. W latach 1433-1446, architekt Franciszek Wiechoń zbudował boczne kaplice. W 1478 r. podwyższono i odnowiono wyższą wieżę kościoła, nadając jej zwieńczeniu istniejącą do dziś formę gotycką. Prawie dwieście lat później na koronkowym hełmie wykonanym przez cieślę Macieja Heringha, umieszczono złoconą koronę.

Mury obronne
Rok 1285 można uznać za początek tworzenia murów obronnych. Wtedy książę Leszek Czarny wydał pozwolenie na podjęcie prac budowlanych. System fortyfikacji Krakowa był na przestrzeni wieków modernizowany. W rezultacie tuż przez rozpoczęciem burzenia zniszczonych, zaniedbanych i niespełniających żadnej funkcji obronnej murów, baszt i bram, miasto otoczone było na całej długości potężnym, podwójnym murem, jak i również 39 basztami oraz 8 bramami (w 1473 istniało 17 baszt, sto lat później stały już 33 baszty). Dziś możemy podziwiać trzy baszty (Pasamoników, Stolarską, Ciesielską), jedną bramę (Floriańską), barbakan i kilka pomniejszych pozostałości po fortyfikacjach.
Kraków otoczony był podwójnym murem, przy czym wewnętrzny mur był znacznie wyższy od zewnętrznego. Miał on bowiem 6-7 metrów wysokości. W odległości około dziesięciu metrów przed nim, stał wysoki na około 2,5 metrów mur zewnętrzny, a całe miasto oplecione było fosą zasilaną odnogami rzeki Rudawy. Najstarszą bramą miasta jest brama Rzeźnicza, której zarys możemy dostrzec w zabudowaniach tzw. klasztoru na Gródku. Następnie wybudowano bramy: Grodzką, Floriańską, Sławkowską, Mikołajską (zastąpiła bramę Rzeźniczą), Szewską, Wiślną oraz Nową.
W XVIII wieku nieremontowane, zapuszczone fortyfikacje stały się dla ówczesnych mieszkańców naszego wielkim problemem. Zanieczyszczone i pełne mułu fosy, baszty były siedliskiem ludzi z marginesu społecznego, wszędzie walały się śmieci wyrzucane tu z miasta bez żadnej kontroli, a nad całością unosił się podobno nieznośny smród. Wszystko to, doprowadziło do podjęcia decyzji przez cesarza Franciszka II o zniesieniu nieprzydatnych fortyfikacji. Tylko niezłomnemu uporowi profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego - Feliksowi Radwańskiemu - zawdzięczamy to, że rada miasta postanowiła zachować fragment murów pomiędzy basztą Pasamoników, a Ciesielską.


Ołtarz Wita Stwosza
Jest to nastawa ołtarzowa znajdująca się w Kościele Mariackim. Wykonana została w latach 1477-89 przez przybyłego z Norymbergii rzeźbiarza Wita Stwosza (ok. 1448 – 1533) i jego krakowski warsztat. Retabulum ma wymiary 11 m na 13 m. Wysokość największych figur wynosi ok. 2,7 m. Jest to największa w Europie gotycka nastawa ołtarzowa.
Figury zostały wyrzeźbione z litych kloców lipowych (jest ich w ołtarzu ponad 200). Cała konstrukcja wykonana jest w drewnie dębowym, zaś tło w modrzewiu.
W predelli ukazane jest drzewo Jessego — genealogiczne drzewo Chrystusa i Marii Panny. Szafę nastawy zdobią cztery skrzydła, dwa nieruchome oraz dwa ruchome. Bryłę pentaptyku dopełnia zwieńczenie. Główną sceną ołtarza jest Zaśnięcie Marii Panny. Umierająca Maria, otoczona jest przez apostołów. Ekspresja sceny jest wzmożona zagęszczeniem postaci; w rzeczywistości nigdy nie mogłyby one stać tak blisko siebie. Złocone szaty odbijają światło. Ustawienie postaci "pod wiatr" powoduje sfałdowanie szat.
Otwarty ołtarz na ruchomych skrzydłach ilustruje sześć Radości Maryi: od Zwiastowania po Zesłanie Ducha Świętego. Kiedy szafa jest zamknięta, płaskorzeźby przedstawiają 12 scen z życia Marii i Jezusa. Postacie przedstawione są w strojach z epoki (I w.), będąc obecnie znakomitym studium kostiumologii. Sprzęty domowe, naczynia codziennego użytku również są wierną kopią pierwowzorów. Górna kwatera na prawym ruchomym skrzydle przedstawia Ukrzyżowanie.
Ołtarz Wita Stwosza łączy w sobie elementy sacrum i profanum. Religijny mistycyzm zmieszany jest z naturalistycznym realizmem. Złote szaty apostołów występują obok codziennych ubiorów noszonych w średniowiecznym Krakowie. Obok wzniosłych religijnych scen ukazane zostało życie w jego codzienności. Postać Madonny zachowuje ideał średniowiecznego piękna, ale apostołom Stwosz nadał rysy współczesnych mieszczan krakowskich. W realistycznym podejściu do postaci posunął się tak daleko, że widać dokładnie ich różne ułomności: defekty wyglądu, zdeformowane dłonie, napęczniałe żyły na nogach, ślady chorób skórnych.


Kultura:

W Krakowie istnieje 11 dużych teatrów oraz szereg mniejszych, które często wystawiają swoje sztuki w małych, nastrojowych piwniczkach. Znajduje się tu także pierwszy polski teatr stały, publiczny i zawodowy - Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. 30 października 2004 rozpoczęła się budowa Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz. Obiekt ma być innowacyjny zarówno pod względem architektonicznym, jak i ekologicznym. Sala teatralna ma pomieścić 760 miejsc. Działa tu także Filharmonia im. Karola Szymanowskiego.
W Krakowie znajduje się ponad 30 muzeów, z których najważniejsze są Państwowe Zbiory Sztuki w Zamku Królewskim na Wawelu, Muzeum Narodowe z dużą kolekcją malarstwa polskiego i światowego, oraz Muzeum Książąt Czartoryskich ze słynnym obrazem Leonarda da Vinci Dama z gronostajem. Jednym z najmłodszych muzeów jest Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej "Manggha".

Krakowskie kabarety:
• Jama Michalina,
• Formacja Chatelet,
• Loch Camelot,
• Piwnica Pod Baranami,
• Kabaret Bunga,
• Kabaret Pod Wyrwigroszem.

Wybrane biblioteki:
• Pedagogiczna Biblioteka Biblioteka Jagiellońska,
• Biblioteka Czartoryskich,
• Podgórska Biblioteka Publiczna,
• Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk,
• Śródmiejska Biblioteka Publiczna,
• Wojewódzka Biblioteka Publiczna,
• Krowoderska Biblioteka Publiczna,
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja w Krakowie.

Wybrane galerie i sale wystawiennicze:
• Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach,
• Galeria AB,
• Space Gallery,
• Galeria Potocka,
• Galeria "Krypta u Pijarów",
• Galeria BB,
• Galeria m,
• Cricoteka,
• Galeria Szalom,
• Galeria Krzysztofory,
• Galeria MCK,
• Galeria Plakatu,
• Galeria Zderzak,
• Galeria Sztuki Współczesnej "Bunkier Sztuki",
• Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych "Pałac Sztuki".

Instytucje muzyczne:
• Filharmonia im. Karola Szymanowskiego,
• Opera Krakowska,
• Sinfonietta Cracovia,
• Capella Cracoviensis,
• Chór Polskiego Radia w Krakowie.

Imprezy kulturalne:
• Festiwal Kultury Żydowskiej,
• Festiwal Sacrum-Profanum,
• Międzynarodowy Festiwal Teatrów Alternatywnych,
• Wianki świętojańskie,
• Sylwester na krakowskim rynku,
• Żywa Szopka przy Franciszkańskiej,
• Emaus,
• Rękawka,
• Juwenalia,
• Lajkonik,
• Wybory "króla kurkowego",
• Parada smoków,
• Festiwal Shanties,
• Noc Muzeów,
• Studencki Festiwal Informatyczny.

Kina:
• Apollo,
• Cinema City,
• IMAX,
• Kijów /Apollo Film/,
• Krakowskie Centrum Kinowe "ARS" ( "Aneks", "Reduta", "Sztuka", "Kiniarnia 1"),
• Klub Sztuki Filmowej "Mikro" /Apollo Film/,
• Multikino,
• Kino Paradox,
• Sfinks,
• Kino Tęcza,
• Kino Wrzos,
• Kino Pod Baranami,
• Kino Pasaż.

Centra kultury:
• Centrum Kultury Rotunda,
• Centrum Kultury Żydowskiej - Fundacja Judaica,
• Katolickie Centrum Kultury,
• Międzynarodowe Centrum Kultury,
• Stowarzyszenie Willa Decjusza,
• Stowarzyszenie Kultury Akademickiej Instytut Sztuki,
• Małopolski Instytut Kultury,
• Klub Inteligencji Katolickiej,
• Instytut Jana Pawła II w Krakowie,
• Instytut Książki.


Sztuka

Sztuka Krakowa zajmuje od wieków czołową pozycję wśród polskich zjawisk artystycznych, reprezentowanych w tym mieście zarówno przez zachowane architektoniczne zespoły zabytkowe i obiekty o dużej wartości, jak i stosunkowo bogate zbiory muzealne i kościelne, wśród których znajdują się wybitne dzieła sztuki o dużym znaczeniu dla kultury europejskiej. Rozkwit sztuki w Krakowie uwarunkowany był uprzywilejowaną pozycją grodu, a następnie miasta jako ośrodka handlowego, siedziby księcia seniora i wreszcie stolicy rozległego państwa.
Najstarsze zabytki architektury przedromańskiej to rotunda NMP na Wawelu i kościół św. Salwatora (X w.) oraz fragmenty katedry Bolesława I Chrobrego (XI w.). Wczesnym przykładem plastyki rzeźbiarskiej jest figura wołka. Styl romański reprezentują: kościół św. Andrzeja, fragmenty II katedry z kryptą Św. Leonarda i Wieżą Srebrnych Dzwonów, a także fragmenty kościoła św. Wojciecha.
Architekturę gotycką zapoczątkowano w drugim ćwierćwieczu XIII w. ceglanymi kościołami Franciszkanów, Cystersów w Mogile, Dominikanów, a także Bramą Floriańską z fragmentami murów obronnych. Duże znaczenie dla architektury miasta miał XIV w. – na Rynku powstały gotyckie gmachy publiczne: Sukiennice, Ratusz, budynek Wagi Miejskiej, rozbudowano też fortyfikacje. W 1320 na Wawelu rozpoczęto budowę nowej katedry, król Władysław Łokietek powiększył zamek, a król Kazimierz Wielki wzniósł okazałą rezydencję gotycką z potężną wieżą w narożniku północno-zachodnim.
Powstała grupa kościołów ceglanych o wspólnych cechach konstrukcyjnych i stylistycznych: Mariacki, Bożego Ciała, św. Katarzyny, Dominikanów. Nastąpił także rozwój rzeźby. Stała się ona niezależna od architektury. Powstał typ nagrobka królewskiego z baldachimem. Rzeźbę drewnianą najlepiej reprezentuje krucyfiks Jadwigi w katedrze. Najcenniejszym zespołem malarstwa jest 120 kwater witrażowych w kościele Mariackim.


Zabytkowy układ urbanistyczny

Plan zabudowy starego Krakowa – obecnie śródmieście w obrębie Plant – zaliczony został do zabytków grupy "0", najwyższej skali międzynarodowej. Aktem, który zapoczątkował powstanie tego zabytkowego zespołu był przywilej lokacyjny, wydany dla Krakowa w 1257 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego, jego matkę Grzymisławę i żonę Kunegundę. Zapewne wkrótce potem przystąpiono do rozplanowania miasta. Przed średniowiecznymi urbanistami stanęło wówczas niełatwe zadanie – należało połączyć w jeden zwarty organizm miejski rozrzucone szeroko a rozwijające się na długo przed lokacją osady, a także uwzględnić stojące już monumentalnie budowle i prowadzące do nich ulice. W rezultacie kilkuletnich zapewne prac powstał zdumiewający dziś swoją dojrzałością plan miasta o logicznym i harmonijnym układzie przestrzennym, którego centrum stanowi ogromny rynek o wymiarach 200 x 200 metrów. Z boków tego placu wybiegają zasadniczo po trzy ulice, które łącząc się pod kątem prostym z przecznicami tworzą typowy dla miast zakładanych w średniowieczu układ szachownicy. Widoczne na planie nieregularności i krzywizny niektórych ulic wynikły z konieczności liczenia się z przedlokacyjną zabudową. Plan urbanistyczny Krakowa był tak doskonały, że nie wymagał zmian przez kilka następnych stuleci i dzięki temu zachował się do naszych czasów, pełniąc dziś funkcję centrum współczesnego miasta. Począwszy od XIII wieku Kraków otaczał się wałami i murami obronnymi, a w ich obrębie wznoszono kamienice, kościoły i pałace. Każde stulecie pozostawiło tu ślad w postaci wspaniałych pomników architektury, wzbudzających nasz podziw i świadczących o wysokiej kulturze pokoleń, które je pozostawiły.


Edukacja

W Krakowie znajdują się liczne placówki oświatowe:
• 187 przedszkoli;
• 162 szkoły podstawowe;
• 50 gimnazjów;
• 31 liceów ogólnokształcących;
• 27 zespołów szkół zawodowych (w skład, których wchodzą technika licea profilowane i szkoły zawodowe);
• 20 szkół wyższych;
• 20 instytutów;
• 7 szkół muzycznych;
• szkoły sportowe, centra kultury, punkty kursów językowych itp.

Szkoły wyższe:
• Uniwersytet Jagielloński – jest to najstarszy i najpopularniejszy polski uniwersytet (statystycznie na jedno miejsce przypada 5 osób). Został założony w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego. Posiada on unikatową strukturę w Polsce. Wśród 13 wydziałów znajdują się trzy tworzące Collegium Medium. Są to: wydział lekarski ze stomatologią, wydział farmacji i wydział ochrony zdrowia. Inne wydziały UJ to: Prawa i Administracji, Filologiczny, Polonistyki, Filozoficzny, Historyczny, Matematyki i Informatyki, Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej, Biologii i Nauk o Ziemi, Biotechnologii, Chemii, Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Studiów Międzynarodowych i Politycznych;
• Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej - utworzona została 11 maja 1946 roku pod nazwą: Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Podjęła działalność dydaktyczną 25 października tego samego roku. Na początku szkoła kształciła tylko nauczycieli szkół podstawowych. Od roku 1949 rozpoczęto kształcenie nauczycieli szkół średnich, pojawiły się pierwsze wydziały. Równocześnie powołano: senat, rady wydziałów, rektora, prorektorów i dziekanów. Posiada prawo nadawania tytułu doktora łącznie w 8 dyscyplinach oraz do przeprowadzania przewodów habilitacyjnych w 4 dyscyplinach. Obecnie pozycja szkoły w ogólnopolskich rankingach jest wysoka. Około 20000 studentów kształci się w tej szkole. Wydziały uczelni to: humanistyczny, pedagogiczny, geograficzno-biologiczny oraz matematyczno – fizyczno – techniczny;
• Akademia Sztuk Pięknych - jest to najstarsza wyższa uczelnia artystyczna w Polsce. Założona została w roku 1818 pod nazwą: Szkoła Rysunku i Malarstwa (funkcjonowała w ramach Oddziału Literatury Uniwersytetu Jagiellońskiego). W 1873 nazwana została Szkołą Sztuk Pięknych, zaś jej dyrektorem został Jan Matejko. Akademia kształci wybitnych artystów, współtworzy polską i krakowską kulturę, Wydziały akademii to: malarstwa, rzeźby, grafiki, form przemysłowych, konserwacji i restauracji dzieł sztuki, a także architektury wnętrz;
• Akademia Ekonomiczna - w roku 1882 powstała miejska szkoła handlowa, zaś w 1896 wyższa szkoła handlowa, która posiadała własny budynek zaprojektowany przez Jerzego Zawiejskiego. Na przełomie XIX i XX w. wysoki poziom kształcenia przyciągał młodzież z całej polski, a zwłaszcza z zaboru rosyjskiego. Obecnie funkcjonuje pod nazwą Akademia Ekonomiczna. Wydziały akademii to: ekonomii i stosunków międzynarodowych, finansów, towaroznawstwa oraz zarządzania;
• Akademia Górniczo-Hutnicza – otwarcie odbyło się 20 maja 1919 roku. Na początku kształcono górników, później dołączono także wydział hutniczy. W późniejszych latach powstawały kolejne wydziały w akademii. Obecnie kształci się tu około 30000 studentów. Wydziały tej akademii to: Górnictwa i Geoinżynierii, Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki, Inżynierii Mechanicznej i Robotyki, Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Materiałowej i Ceramiki, Odlewnictwa, Metali Nieżelaznych, Wiertnictwa, Nafty i Gazu, Zarządzania, Paliw i Energii, Fizyki i Informatyki Stosowanej, Matematyki Stosowanej, Nauk Społecznych Stosowanych. Ponadto AGH oferuje studia w ramach dwóch międzywydziałowych szkół, które w przyszłości mają stać się samodzielnymi wydziałami. Są to Międzywydziałowa Szkoła Energetyki i Międzywydziałowa Szkoła Inżynierii Biomedycznej;
• Politechnika Krakowska - została utworzona 1 kwietnia 1945 r. W trzydziestą rocznicę powstania. Nadano jej imię Tadeusza Kościuszki. Po 60 latach działalności szkoła stała się silną placówką, w której pracuje około 2100 pracowników. Ok. 17500 studentów na 7 wydziałach kształci się w tej politechnice. Wydziały tej uczelni to: Architektury, Fizyki, Matematyki i Informatyki Stosowanej, Inżynierii Elektrycznej i Komputerowej, Inżynierii Lądowej, Inżynierii Środowiska, Inżynierii i Technologii Chemicznej oraz Mechaniczny;
• Akademia Muzyczna - została założona w lutym 1888 przez Władysława Żeleńskiego. W 1965 roku wraz z Filharmonią krakowską uczelnia ustanawia coroczny festiwal Dni Muzyki Organowej. Obecnie akademia kształci wielu studentów na 3 oddziałach oraz przyznaje doktoraty Honoris Causa wybitnym osobom związanych z muzyką. Wydziały tej akademii to: twórczości, interpretacji i edukacji muzycznej, instrumentalny oraz wokalno aktorski;
• Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna - została założona w 1946 r. Na początku działalności połączyła istniejące wówczas studia w Krakowie (Studia Aktorskie przy Starym Teatrze, Studia Aktorskie przy Teatrze im. J. Słowackiego oraz Studia Dramatyczne Iwo Galla). Uczelnia kształciła wtedy aktorów dramatycznych. Obecnie kształci również reżyserów dramatów. Wydziały tej szkoły to: Aktorski oraz Reżyserii Dramatu. PWST posiada także 2 wydziały zamiejscowe we Wrocławiu;
• Akademia Rolnicza - pod koniec XVIII w. podjęto próby nauczania rolnictwa na poziomie akademickim, dzięki czemu w 1806 r. powstała Katedra Rolnictwa. Jednak zakończyła ona działalność 1809 r. 71 lat później powstało 3-letnie studium rolnicze. W 1972 r. Wyższa Szkoła Rolnicza przemianowana została na Akademię Rolniczą, której nadano imię Hugona Kołłątaja. Obecnie na 7 wydziałach szkoli się około 10 tys. Studentów. Wydziały tej akademii to: Rolniczo-Ekonomiczny, Hodowli i Biologii Zwierząt, Leśny, Inżynierii Środowiska i Geodezji, Ogrodniczy, Agroinżynierii oraz Technologii Żywności;
• Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha - w 1927 roku powstało Studium Wychowania Fizycznego, które w 1950 r. przekształcone zostało na Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego. W 1972 szkole został nadany status akademii. Obecnie na dwóch wydziałach uczy się około 4 tys. studentów. Wydziały tej akademii to: Wychowania Fizycznego oraz Rehabilitacji Ruchowej;
• Papieska Akademia Teologiczna - 11 stycznia 1397 r. powstał Wydział Teologiczny na UJ, zaś w 1954, zgodnie z uchwałą Rady Ministrów, usunięto Wydział Teologiczny z uczelni. W 1959 Stolica Apostolska wydała dekret, w którym stwierdzono, że wydział ma istnieć pod kierownictwem władzy kościelnej. W 1974 r. otrzymał on tytuł Papieski. 8 grudnia 1981 papież Jan Paweł II wydał „Motu proprio Beata Hedvigis”, dzięki któremu ustanowiona została Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie. Wydziały tej akademii to: Teologiczny, Filozoficzny oraz Historii Kościoła;
• Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignatianum" - jej początki sięgają akademickiego studium filozofii, które w latach 1932-34 otrzymało kościelną osobowość prawną jako Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie oraz uznanie ze strony władz Rzeczypospolitej Polskiej. W obecnym kształcie i pod aktualną nazwą uczelnia działa od roku 1999. Łącznie kształci się tu ok. 2,5 tys. studentów. Wydziały tej uczelni to: Filozoficzny oraz Pedagogiczny.

Wybrane ośrodki naukowe:
• Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie,
• Instytut Mechaniki Górotworu PAN,
• Instytut Języka Polskiego PAN,
• Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN,
• Instytut Zootechniki,
• Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów – oddział zamiejscowy Instytutu Technologii Elektronowej,
• Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN,
• Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN,
• Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie,
• Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN,

Imprezy studenckie w Krakowie:
• Juwenalia – jak w innych miastach także w Krakowie odbywa się coroczne święto studentów tzw. Juwenalia. Trwa od kilku do kilkunastu dni. Święto przypada na okres maja (czasem początek czerwca). Najważniejszymi elementami święta są pochody studenckie i klucz do bram miasta (gdzie miasto dziękuje studentom za ich obecność). Tej uroczystości towarzyszą liczne koncerty, występy i zabawy;
• Festiwal nauki w Krakowie – impreza organizowana przez wszystkie krakowskie państwowe uczelnie wyższe oraz przy udziale licznych instytucji. Celem jest zaprezentowanie działalności naukowej i dydaktycznej niektórych szkół. Zazwyczaj występują 3 części festiwalu: panele dyskusyjne; prezentacje z doświadczeniami i część kulturalna (koncerty, występy artystyczne).


Parki i ochrona przyrody

W Krakowie jest około 40 parków, które łącznie zajmują ok. 318,5 ha (dane z 2002 roku), co stanowi niecały procent całkowitej powierzchni miasta.
Kraków jest to teren, na którym znajduje się wiele cennych gatunków fauny i flory. W tym mieście znajduje się 5 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 48,6 ha (0,14% powierzchni miasta). Na obszarze Krakowa znajdują się niewielkie zielone obszary wchodzące w skład Zespołów Jurajskich Parków Krajobrazowych, który zajmuje się ochroną najwartościowszych terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej m.in. fragmenty parku Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego oraz Dolinek Krakowskich, wraz z ich otulinami.
Rzeki, ich doliny oraz zbiorniki wodne to jedne z najciekawszych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc w Krakowie. W południowej części stoków wzgórz wapiennych oferują wyśmienite warunki do rozwoju roślinności ciepłolubnej muraw i zarośli kserotermicznych.

Rezerwaty przyrody w Krakowie:
• Bielańskie Skałki - powierzchnia: 1,73 ha. Przedmiot ochrony: spontaniczne procesy sukcesji biocenoz leśnych na skalistym, dawniej pozbawionym lasu terenie;
• Bonarka - powierzchnia: 2,29 ha. Przedmiot ochrony: rezerwat geologiczny, uskoki geologiczno-tektoniczne, powierzchnie abrazyjne, odsłonięte utwory jurajskie, kredowe i trzeciorzędowe;
• Panieńskie Skały - powierzchnia: 6,41 ha. Przedmiot ochrony: wąwóz jurajski z wychodniami skał wapiennych, naturalny las bukowy i grądowy;
• Skałki Przegorzalskie - powierzchnia: 1,38 ha. Przedmiot ochrony: skała z roślinnością kserotermiczną;
• Skołczanka - powierzchnia: 36,77 ha. Przedmiot ochrony: zrębowe wzgórze wapienne ze zróżnicowanymi biocenozami, stanowisko fauny środowisk kserotermicznych, w tym rzadkich i zagrożonych gatunków owadów;

Użytki ekologiczne w Krakowie:
• Uroczysko w Rząsce -teren częściowo położony w gminie Kraków, a częściowo na terenie Zabierkowa. Zajmuje około 59 ha. Celem utworzenia użytku była ochrona Fiołka Bagiennego-jest to gatunek zagrożony wyginięciem. W roku 2001 został wpisany na listę Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Użytek chroni także pozostałość ekosystemów leśnych oraz wodnych na tym terenie;
• Łąki Nowohuckie- teren o powierzchni około 57 ha. Użytek ten został uchwalony w 2003 roku przez Radę Miasta Krakowa. Położony jest w pobliżu Placu Centralnego. Utworzony został w celu ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych (łąk podmokłych) w dolinie Wisły.

W Krakowie znajduje się około 192 pomników przyrody, większość z nich to drzewa. "Źródło Świętojańskie" w Tyńcu oraz głaz narzutowy przy ulicy Spółdzielców są jednymi z najważniejszych pomników przyrody w gminie Kraków.
Na obszarze Krakowa znajduje się wiele placówek i organizacji ochrony przyrody w Krakowie. Zachodnia część Krakowa stanowi tzw. Obszar Krakowski podlega polskiej sieci ekologicznej. Ponadto część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki Wisły. W Krakowie znajduje się jedna z ostoi CORINE Biotopes. Jest to ostoja przyrodnicza Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Głównymi motywami ochrony tego miejsca są: flora, fauna, geomorfologia i krajobraz.

Instytucje związane z ochroną przyrody w Krakowie
• Wydział Środowiska i Rolnictwa Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Oddział Ochrony Przyrody,
• Wydział Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Krakowa,
• Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne,
• Polska Fundacja Ochrony Przyrody "Pro Natura",
• Federacja Zielonych – Grupa Krakowska,
• Fundacja "Partnerstwo dla Środowiska",
• Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych,
• Liga Ochrony Przyrody Zarząd Okręgowy w Krakowie,
• Pracownia Animacji Ekologicznej Ośrodka Kultury im. C.K. Norwida,
• Towarzystwo na Rzecz Ochrony Przyrody,
• Polski Klub Ekologiczny – Zarząd Główny,
• Fundacja – Miejski Park i Ogród Zoologiczny.


Znaczenie Krakowa w przeszłości

Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnym Wzgórzu Wawelskim. Był to prawdopodobnie jeden z najważniejszych grodów w plemiennym państwie Wiślan. W X w. Kraków wchodził w skład państwa pierwszych Przemyślidów. Ok. 990 znalazł się w granicach państwa piastowskiego. Pierwsza znana pisemna wzmianka o Krakowie (jako ważnym grodzie handlowym) pochodzi z relacji Ibrahima ibn Jakuba z ok. 966. Nad Wisłą obok Wawelu, na niewielkim wzgórzu z jurajskiego białego kamienia, według legendy, stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano potem kościół romański pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, a za panowania Kazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą.
Funkcje państwotwórcze spełniał Kraków w murach Wawelu – najpierw było to palatium romańskie, od 1038 r. stała siedziba Kazimierza Odnowiciela, później zostało przekształcone w gotycką rezydencję, przebudowaną następnie z rozkazu króla Zygmunta I Starego na renesansową posiadłość.
Kraków był siedzibą księcia seniora w okresie rozbicia dzielnicowego. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi.
Kraków był silnym miejskim ośrodkiem regionalnym, znajdował się na szlaku komunikacyjnym i handlowym. Jednakże, aby wykorzystać te okoliczności musiał zapewniać mieszkańcom i przyjezdnym przestrzeń handlową, spokój i poczucie bezpieczeństwa. Miasto, podczas lokacji w 1257 związanej z odbudową po najeździe tatarskim, zostało wytyczone z rozmachem – jeden z największych w Europie rynek (200 x 200 m) otaczała precyzyjnie wytyczona siatka prostopadłych ulic, gdzieniegdzie tylko zakrzywiająca się pod presją wcześniejszej zabudowy (np. ul. Grodzka, wcześniejszy trakt prowadzący z Wawelu na Węgry). Na środku olbrzymiego rynku stanęły Sukiennice – średniowieczna hala targowa, ratusz – siedziba władz miejskich (do naszych czasów zachowała się wieża). Ratusze, place targowe, wagi miejskie i przywileje lokacyjne miały także wszystkie okoliczne miasta wchłonięte później przez rozwijający się Kraków: Kazimierz (lokowany 1335), Kleparz (lokowany 1366) oraz Garbary.
W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734, Kraków był miejscem koronacji królów Polski.
Będąc w XV i XVI w. stolicą jednego z mocarstw europejskich, Kraków rozwijał się pod każdym względem – architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym, naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Odnowiono powstały w 1364 uniwersytet. Zbudowany został również Barbakan. W czasach Zygmunta Augusta Kraków liczył około 30 tys. mieszkańców. Kraków stawał się powoli prężnym ośrodkiem miejskim i centrum handlowym regionu, jak również ośrodkiem uniwersyteckim i kulturalnym.
Kraków w średniowieczu był bezpiecznym, bogatym grodem warownym, który został otoczony murami wraz z 55 wieżami ( fragmenty miejskich fortyfikacji zachowały się do dnia dzisiejszego). W czasach renesansu Kraków był ośrodkiem postępowej myśli i kultury skupiającym wybitnych humanistów, pisarzy, architektów, muzyków. Nawet kilka wieków później, gdy nastał w mieście czas gospodarczej bessy, w okresie modernizmu znalazła tu swoją przystań niemal cała polska elita artystyczna. Co ciekawe, życie miasta koncentrowało się przez wszystkie wieki wokół Rynku, drugiego - po weneckim placu św. Marka - forum Europy.
Po unii polsko-litewskiej i powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków znalazł się na uboczu wielkiego państwa. Sejmy i elekcje nowych monarchów odbywały się w Warszawie, położonej mniej więcej w połowie drogi między stolicami Korony i Litwy. Od 1596 r., rozpoczął się proces wyjazdu dworu królewskiego Zygmunta III Wazy z Krakowa do Warszawy, zakończony ok. 1611 r. Nie zaistniał jednakże taki fakt, który nazwać byłoby można formalno prawnym "przeniesieniem stolicy". Katedra na Wawelu pozostał miejscem koronacyjnym, oraz pochówku królów Polski. Kraków pozostał stołecznym i królewskim miastem, niezależnie od osoby króla.
Po III rozbiorze Polski Kraków zajęli Austriacy. W latach 1809-1815 należał do Księstwa Warszawskiego jako stolica departamentu. W latach 1815-1846 był stolicą niewielkiej powierzchniowo, formalnie niepodległej Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wolne Miasto Kraków wraz z Okręgiem, Krakowem jako stolicą, było ostatnim wyrazem formalnej niepodległości, dotyczącym polskiej państwowości do czasu wskrzeszenia Polski stanowiącej byt samoistny, w 1918 r.
W dwudziestoleciu międzywojennym polskie władze centralne, uznały wawelski zamek za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej do użytku Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP. Uchwałą zaś Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (z 1921 r.) krakowski zespół urbanistyczny na Wawelu stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski. Do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego.
Okupant niemiecki, zajął miasto już sześć dni po rozpoczęciu wojny. W czasie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) Kraków był stolicą Generalnego Gubernatorstwa. Był także jedynym większym miastem, który nie zanotował spadku ludności, a w 1945 roku był miastem, gdzie mieszkało najwięcej mieszkańców. Niestety okupant niemiecki wywiózł do Niemiec wiele dzieł sztuki, z których wiele nie powróciło do kraju. O ile przed wojną ludność żydowska stanowiła 25% wszystkich mieszkańców, to po wojnie stanowili niewiele ponad 2%. W okresie powojennym nastąpił silny rozwój terytorialny i ludnościowy miasta. Wtedy w 1951 przyłączono do Krakowa Nową Hutę, która nigdy nie posiadała samodzielnego statusu miejskiego. Kraków został także uprzemysłowiony.
Najnowszym przykładem miastotwórczej funkcji architektury jest zagospodarowanie przestrzenne Nowej Huty – zespołu urbanistycznego w stylu realizmu socjalistycznego powstałego w latach 1949-1951, planowanego jako samodzielne miasto. Walory architektoniczne tej części Krakowa częściej są jednak doceniane przez turystów niż przez rdzennych mieszkańców kojarzących dzielnicę z kombinatem, który był przyczyną jej powstania – niecieszącym się specjalną sympatią.
Kraków był ośrodkiem kultury zarówno wtedy, gdy był siedzibą władzy i beneficjentem mecenatu królewskiego jak i wtedy, kiedy po utracie niepodległości i zubożeniu terenów Galicji jego rola państwotwórcza i dynamika jako ośrodka rozwoju regionalnego podupadła.
Od 1364 roku był miastem uniwersyteckim – zabytkowe budynki (Collegium Maius, Collegium Minus, Collegium Novum) do tej pory stanowią najbardziej prestiżową część uniwersytetu mieszcząc Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, reprezentacyjne pomieszczenia akademickie, a niekiedy jeszcze wykłady, choć większość życia naukowego mieści się w późniejszych, XVIII i XIX-wiecznych budynkach wydziałów humanistycznych i XX-wiecznych obiektach wydziałów przyrodniczych i ścisłych, a budowany od 1998 roku III Kampus okrzyknięty został budowlą XXI w.
W mieście rozwijała się sztuka i życie kulturalne. Szczególnie w okresie zaborów nie do przecenienia była rola Krakowa jako miejsca intensywnej działalności kulturalnej i miejsca pamięci narodowej.
Najstarszy krakowski teatr działał od końca XVIII wieku, obecnie w kamienicy przy placu Szczepańskim, a w 1839 roku zakończono budowę eklektycznego Teatru Słowackiego postawionego na miejscu zburzonego klasztoru i szpitala św. Ducha.
Krakowskie kościoły i klasztory pełniły przez wieki funkcje zarówno czysto religijne jak i społeczne – jako budowle obronne, ogólnodostępne obiekty sztuki, nekropolie i miejsca pamięci narodowej. Największym i najbardziej znanym kościołem Krakowa jest gotycki kościół Mariacki na Rynku, zaś najstarszymi kościół św. Andrzeja i kościół św. Wojciecha. Krakowskie synagogi (m.in. Stara, Izaaka Jakubowicza, Kupa, Remuh, Tempel, Wysoka, Poppera, Deichesa), zgromadzone głównie w obrębie Kazimierza, ustanowiły to miasto w latach 1495-1945 centrum osadnictwa krakowskich Żydów.


Obecne znaczenie Krakowa

Kraków jest stolicą województwa małopolskiego oraz historycznej Małopolski. Współcześnie jest to miasto na prawach powiatu, siedzibą władz województwa małopolskiego. Na jego terenie znajduje się siedziba główna instytucji o charakterze centralnym, tj. Polskiej Akademii Umiejętności. Miasto posiada również wiele placówek o znaczeniu i statusie narodowym, np. Narodowy Stary Teatr, Muzeum Narodowe czy Biblioteka Jagiellońska. Pełni bardzo ważną funkcję administracyjną, kulturalną, edukacyjną, gospodarczą, usługową i turystyczną. Jest kluczowym węzłem drogowym i kolejowym. W pobliżu Krakowa znajduje się drugi co do wielkości w Polsce port lotniczy, o znaczeniu międzynarodowym i charakterze transatlantyckim (Balice) im. Jana Pawła II, do którego z centrum miasta można dojechać m.in. przy pomocy komunikacji szynowej.
Na przełomie tysiącleci, w 2000 roku, Kraków uzyskał tytuł "Europejskiej Stolicy Kultury". Dzisiaj jest jednym z najpopularniejszych miejsc na świecie. W 2006 r. był w "piątce" najbardziej popularnych miast Europy, zaś w 2007 r. uzyskał miano "najmodniejszego miasta świata" (według amerykańskiej agencji internetowej Orbitz, która wyznacza trendy w światowej turystyce). Pomimo swojej coraz większej kosmopolityczności pozostaje nadal depozytariuszem polskiego godła. Jako jedyne miasto w Polsce ma prawo używać w herbie godła Państwa Polskiego. Taka możliwość przysługuje jedynie miastom stołecznym.
Kraków to niewątpliwie kulturalna stolica Polski. To miejsce o wyjątkowym klimacie, który tworzyli i tworzą artyści. Dziś, dzięki poszanowaniu tradycji, niepowtarzalny charakter Krakowa napawa dumą mieszkańców i zachwyca gości przyjeżdżających tu z najdalszych zakątków naszego globu.
Kraków postrzegany jest jako najbardziej europejskie z polskich miast (poprzez zabytkową architekturę), które nie tylko czerpie wzorce, ale również współtworzy kulturę na starym kontynencie. Walory i zasługi Krakowa zostały docenione m.in. przez UNESCO. W 2000 r. największemu zespołowi zabytkowemu w Polsce przypadł zaszczytny tytuł stolicy europejskiej kultury (obejmuje on ponad 6 tys. bezcennych obiektów architektury).
Kraków tętniący życiem naukowym i artystycznym w różnorodnych formach wraz z jego unikatowymi zbiorami prezentowanymi w muzeach, galeriach i kościołach przez wieki nazywany był Atenami Północy czy też drugim Rzymem. Rangę Miasta doskonale uwypuklają wspaniałe budowle, wśród których należy wymienić Zamek Królewski i Katedrę na Wawelu, Bazylikę Mariacka, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, kościół św. Piotra i Pawła oraz wiele innych świadectw wielkości miasta wpisanego na światową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Kraków jest także kolebką polskiego sportu. To tutaj w 1889 roku prof. dr Henryk Jordan założył Park Zabaw i Gier, gdzie tutejsza młodzież mogła swobodnie poznawać i uprawiać sport. W 1869 roku wprowadzono w Galicji (w tym również w Krakowie) wychowanie fizyczne do szkół. Przełomowym okresem był rok 1906, w którym to powstały najstarsze obecnie kluby piłkarskie w Polsce: Cracovia i Wisła. W tym samym czasie powstał Klub Sportowy Juvenia (początkowo również piłkarski), który obecnie znany jest głównie z sekcji rugby. To właśnie w Krakowie powstał Związek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji ( dokładnie w 1911 r.). Wiele sukcesów krakowskich sportowców na arenach krajowych i międzynarodowych jest olbrzymią chlubą dla miasta, lecz wciąż oczekiwane są budowy odpowiednich obiektów sportowych, które pozwoliłyby na dalszy rozwój i krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży.

Krakowskie drużyny:
• Klub Sportowy Cracovia – hokej na lodzie, piłka nożna, koszykówka, lekkoatletyka, łyżwiarstwo figurowe, siatkówka, kolarstwo, karate, szachy;
• Krakowski Klub Curlingowy – curling;
• Bieżanowianka Kraków – piłka nożna;
• Borek Kraków – piłka nożna, siatkowka;
• Bronowianka Kraków – piłka nożna, tenis stołowy;
• Garbarnia Kraków – piłka nożna;
• Hutnik Kraków – piłka nożna;
• Juvenia Kraków – rugby;
• MKŁ Krakowianka - łyżwiarstwo figurowe;
• Płaszowianka Kraków – piłka nożna;
• Podgórze Kraków – piłka nożna;
• TS Wisła Can-Pack Kraków – koszykówka kobiet;
• Wanda Kraków – żużel, boks;
• Wawel Kraków – piłka nożna, siatkówka;
• Wisła Kraków – piłka nożna, siatkówka kobiet;
• Tramwaj Kraków – piłka nożna, szachy, tenis stołowy;
• Pogoń Skotniki – piłka nożna;
• Borek Kraków – piłka nożna;
• Polonia Kraków – piłka nożna, koszykówka, futbol amerykański;

W Krakowie znajduje się Tor Kajakarstwa Górskiego – jeden z najbardziej nowoczesnych europejskich obiektów tego typu. Organizowane są tam spływy pontonowe oraz kajakowe. Można uprawiać również rafting – spływ pontonem po górskich rzekach.
Kraków należy do jednych z najważniejszych centrów biznesu w Polsce. Poniżej lista dużych firm, wśród których niektóre z nich obecnie już nie istnieją (2007r):
• Żupa krakowska;
• Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego;
• Krakowski Koncern Prasowy IKC;
• Krakowskie Zakłady Elektroniczne Unitra-Telpod;
• Mittal Steel Poland S.A. Oddział Kraków;
• Elektrociepłownia Kraków;
• Centrum Oprogramowania Motorola GSG Poland;
• Drukarnia Donnelley;

Kraków jest jednym z głównych ośrodków gospodarczych kraju. Właśnie tu od wieków krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Dziś w dobie swobodnego przepływu kapitału Kraków stał się atrakcyjnym miejscem lokowania wielu inwestycji. Między innymi dzięki temu miasto dynamicznie rozwija się. Sprzyjają temu duże zasoby doskonale wykształconej kadry pracowników zdobywających wiedzę oraz doświadczenie w krakowskich uczelniach wyższych. Atrakcyjne tereny pod inwestycje, bogata oferta rynku nieruchomości wraz z rozwiniętym sektorem usług dla biznesu i zapleczem naukowo-badawczych sprzyjają do inwestowania w tym mieście.
Przemiany gospodarcze ostatnich 15 lat przyczyniły się do zmiany gospodarczego wizerunku Krakowa. Miasto zdominowane do niedawna przez przemysł ciężki obecnie wyrasta na główną siedzibę firm stawiających na rozwój nowoczesnych technologii. Na terenie specjalnej strefy ekonomicznej - Krakowskiego Parku Technologicznego funkcjonują oddziały światowych koncernów oraz nowoczesne polskie firmy zdobywające globalne rynki. Kraków wraz z regionem to duży i chłonny rynek lokalny - to 8 mln potencjalnych konsumentów w promieniu 100 km od stolicy Małopolski.
Kraków stanowi ważne centrum handlowe w kraju. W tym mieście znajduje się kilka bardzo dużych centrów handlowych oraz kilkanaście mniejszych.

Największe hipermarkety:
• Tesco (5);
• Carrefour (3);
• Real (2);
• Makro Cash and Carry (1);
• Kaufland (1);
• Saturn (1);
• Selgros Cash and Carry (1);
• Leroy Merlin (2)
• IKEA (1);
• Castorama (3);
• MediaMarkt (wkrótce 2);
• OBI (2);
• Praktiker (1).

Centra handlowe:
• Kraków Plaza;
• Galeria Kazimierz;
• Galeria Krakowska;
• Centrum handlowe M1;
• Centrum handlowe Zakopianka;
• Centrum handlowe Krokus;


Centra handlowe w budowie lub planowane:
• Bonarka City Center;
• Park Handlowy Bronowice;
• Solvay Park oraz wiele innych mniejszych centrów handlowych.

Kraków jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Przez miasto przechodzą drogi krajowe: 4, 7, 44, 79, 94, zaś południowej i zachodniej strony miasta znajduje się autostrada A4.
Krakowski port lotniczy jest drugim największym lotniskiem w Polsce. W 2006 roku obsłużył prawie 2,4 mln pasażerów. Na rok 2007 liczba ta ma przekroczyć 3 mln. Międzynarodowy Port Lotniczy Kraków Balice oferuje połączenia z ponad 59 miastami na świecie. Jest to najszybciej rozwijająca się europejska jednostka. Budowany jest teraz drugi terminal, a jesienią tego roku ruszy budowa kolejnego. Krakowskie Balice oferują klientom jedyne w Polsce połączenie kolejowe miedzy lotniskiem a centrum miasta.
Kraków jest jednym z najważniejszych w Polsce węzłów kolejowych. Można stąd dojechać pociągiem do większości najważniejszych miast w Polsce. Posiada szybkie połączenia z Warszawą i Gdańskiem obsługiwane przez PKP InterCity, dodatkowo połączenie EuroCity z Wiedniem oraz EuroCity Wawel z Wrocławiem, Berlinem i Hamburgiem. Często kursujące pociągi pospieszne zapewniają dojazd do Łodzi, Kielc, Lublina, Katowic, Rzeszowa, Radomia, Przemyśla, Wrocławia, Poznania, Torunia, Szczecina, Bydgoszczy, Opola, Olsztyna i wielu innych miast. Nocne pociągi międzynarodowe łączą Kraków z Pragą i Budapesztem. Najważniejszym dworcem w mieście jest Dworzec Główny. Stanowi on jeden wielki kompleks komunikacyjny łącznie z Regionalnym Dworcem Autobusowym przy ulicy Bosackiej oraz dworcem przewoźników prywatnych przy Politechnice Krakowskiej. Znaczącym dworcem jest również Kraków Płaszów, który położony jest w południowo-wschodniej części miasta. Zapewnia on częste i szybkie połączenia z Rzeszowem, Tarnowem, Przemyślem, Skawiną i Kalwarią Zebrzydowską. Inne stacje znajdują się w takich dzielnicach jak Łobzów, Mydlniki, Bieżanów, Prokocim czy Łagiewniki. Niestety, Nowa Huta jest pozbawiona kolejowej komunikacji pasażerskiej, natomiast istnieje tu największa w Krakowie stacja przeładunkowa. Nowością w połączeniach kolejowych Krakowa są tak zwane "Aglobusy”,czyli pociągi podmiejskie w formie nowoczesnego szynobusu. Obsługują one trasy do Krzeszowic, Wieliczki i Skawiny i są w szczycie przewozowym dobrą alternatywą dla zakorkowanych często dróg. Istnieje także, obsługiwane przez szynobusy, połączenie kolejowe do Portu Lotniczego im. Jana Pawła II w Krakowie-Balicach.
Kraków jest również miastem o ważnych stosunkach międzynarodowych. Posiada wiele miast bliźniaczych, jak i także partnerskich.

Miasta bliźniacze:
• Kijów – Ukraina;
• Leuven – Belgia;
• Mediolan – Włochy;
• Norymberga – Niemcy;
• Kurytyba – Brazylia (honorowe);
• La Serena – Chile (honorowe);

Miasta partnerskie:
• Bordeaux – Francja;
• Bratysława – Słowacja;
• Budapeszt – Węgry;
• Cusco – Peru;
• Fez – Maroko;
• Florencja – Włochy;
• Frankfurt nad Menem – Niemcy;
• Gteborg – Szwecja;
• Innsbruck – Austria;
• Lipsk – Niemcy;
• Lwów – Ukraina;
• Orlean – Francja;
• Pecz – Węgry;
• Rochester – USA;
• Sankt Petersburg – Rosja;
• Sewilla – Hiszpania;
• Solura – Szwajcaria;
• Wilno – Litwa;
• Zagrzeb – Chorwacja;
• Edynburg – Szkocja;

Współpraca miast bez umowy:
• Jerozolima – Izrael;
• Moskwa – Rosja;
• Quito – Ekwador;
• Strasburg – Francja;
• Wiedeń – Austria;

Nie można przejść obojętnie również nad faktem, iż 16 kwietnia 1997 r. Rada Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa, podjęła Uchwałę o współpracy partnerskiej z czeczeńską stolicą Grozny. Umowa ta, nie została nigdy parafowana przez władze Groznego, prawdopodobnie ze względu na panujacą w Czeczenii dramatyczną sytuację. Powyższa inicjatywa Krakowa, była świadectwem poparcia ówczesnych władz miasta, dla idei walki narodu czeczeńskiego o samostanowienie i niepodległość. Wydaje się, iż stała się swoistym wyrazem uznania samodzielnej Czeczeńskiej Republiki Iczkeria (Czeczenia), wobec nieuznawania jej przez żadne z Państw "wolnego świata