Rodzaje zabezpieczeń kredytów bankowych

Rodzaje zabezpieczeń kredytów bankowych
Banki są z jednej strony instytucjami zaufania publicznego, a z drugiej podmiotami, które – podobnie jak inne przedsiębiorstwa – kierują się chęcią osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Obie cechy łączy podstawowa kwestia – dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa (stabilności) prowadzonej działalności. Jednym z elementów służących do jego osiągnięcia jest odpowiednia polityka w zakresie zabezpieczeń.
Praktyka gospodarcza oraz ewolucja systemu finansowego doprowadziły do wytworzenia całej gamy zabezpieczeń, w zależności od rodzaju kredytu i kredytobiorcy. Przegląd rodzajów zabezpieczeń stosowanych przez banki przy udzielaniu kredytów najlepiej rozpocząć od najbardziej ogólnego podziału na zabezpieczenia osobiste i rzeczowe.
Zabezpieczenie osobiste. Z punktu widzenia kredytobiorcy zabezpieczenie osobiste wiąże się z ponoszeniem przez niego pełnej osobistej odpowiedzialności za spłatę długu, która dotyczy zarówno majątku posiadanego w chwili zaciągania kredytu, jak i majątku, w którego posiadanie kredytobiorca dopiero wejdzie. Do grupy zabezpieczeń osobistych zaliczamy: weksel własny in blanco, poręczenie wekslowe, poręczenie według prawa cywilnego, gwarancje bankowe, a także cesję wierzytelności.
Weksel. Weksel własny in blanco jest bardzo często wykorzystywany jako zabezpieczenie uzupełniające. Jego wystawienie na specjalnym blankiecie urzędowym należy do obowiązków kredytobiorcy, jednak cechą wyróżniającą ten rodzaj weksla od innych jest to, że nie określa się w nim sumy wekslowej ani terminu płatności, a jedynie termin jego wystawienia. W razie zaniechania spłaty kolejnych rat długu przez kredytobiorcę bank może uzupełnić weksel zgodnie z podpisaną uprzednio z klientem tzw. deklaracją wekslową, określającą właśnie warunki i sposób uzupełnienia weksla przez bank.
Poręczenia i gwarancje. Istotą wszelkiego rodzaju poręczeń i gwarancji jest to, że spłata zadłużenia przez kredytobiorcę jest poręczana/gwarantowana przez inną osobę fizyczną lub prawną (np. inne przedsiębiorstwo, ale także inny bank czy towarzystwo ubezpieczeniowe). Zaakceptowanie przez bank danej osoby fizycznej lub prawnej jako potencjalnego poręczyciela (zwanego niekiedy żyrantem) następuje dopiero po sprawdzeniu jego sytuacji finansowej (najczęściej odbywa się to na podstawie weryfikacji zaświadczenia o zatrudnieniu i dochodach w ostatnim okresie). W przypadku zaprzestania spłacania zadłużenia przez kredytobiorcę bank ma prawo żądać natychmiastowej spłaty całości pożyczonej sumy od kredytobiorcy bądź skorzystać z zabezpieczenia ustanowionego w postaci poręczenia lub gwarancji. Istotne jest to, że poręczyciel nie może uchylać się od obowiązku spłaty należności, usprawiedliwiając się nieznajomością prawa czy też innymi okolicznościami, takimi jak ustanowienie odrębnej umowy między nim a kredytobiorcą. Nawet śmierć kredytobiorcy nie zwalnia poręczyciela od dopełnienia obowiązku względem banku w postaci spłaty kredytu.
Zabezpieczenia rzeczowe. Drugą grupą zabezpieczeń są zabezpieczenia rzeczowe. W tym przypadku zabezpieczeniem kredytu jest określona część majątku dłużnika bądź osoby trzeciej w postaci nieruchomości, ruchomości lub określonych praw. Zabezpieczeniem rzeczowym może być hipoteka, przewłaszczenie lub zastaw, a także blokada środków na rachunku bankowym.
Hipoteka. W ostatnich latach, ze względu na wysoką dynamikę w obszarze kredytów mieszkaniowych, coraz większą popularnością cieszy się zabezpieczenie w postaci hipoteki. Wiele cech hipoteki powoduje, że jest ona postrzegana przez banki jako najlepsze zabezpieczenie kredytu. Warto podkreślić, że coraz częściej hipoteką są zabezpieczane nie tylko kredyty mieszkaniowe, ale również kredyty określane jako konsumpcyjne, a więc np. kredyty na zakup sprzętu gospodarstwa domowego. Hipoteka to wpis wierzytelności do księgi wieczystej danej nieruchomości, który daje bankowi prawo dochodzenia roszczeń z tej nieruchomości przed wierzycielami osobistymi osoby będącej właścicielem nieruchomości.
Zgodnie z obowiązującym prawem pierwszeństwo w zaspokajaniu roszczeń hipotecznych ma bank, który udzielił kredytu mieszkaniowego pod zabezpieczenie hipoteczne, następnie państwo w ramach hipoteki przymusowej, a w ostatniej kolejności dopiero hipoteki zabezpieczające pozostałe rodzaje kredytów. Warto jednak pamiętać o tym, że niezależnie od zmiany właściciela nieruchomości zapis hipoteczny jest nadal prawnie obowiązujący, tak więc w przypadku zbycia przez kredytobiorcę nieruchomości, zabezpieczenie hipoteczne obciąży kolejnego nabywcę tej nieruchomości.
Przewłaszczenie i zastaw. Przewłaszczenie lub zastaw to w ostatnim czasie również bardzo popularne rodzaje zabezpieczeń kredytów, gdyż są wykorzystywane w przypadku dynamicznie rozwijających się w Polsce kredytów konsumpcyjnych. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że właścicielem przedmiotu będącego zabezpieczeniem w przypadku przewłaszczenia zostaje kredytodawca (choć przedmiot zabezpieczenia praktycznie pozostaje w dyspozycji kredytobiorcy, np. samochód), a w przypadku zastawu własność środka pozostaje w ręku kredytobiorcy. Przewłaszczenie jest często wykorzystywane w przypadku tzw. sprzedaży ratalnej. Kredytobiorca – pomimo iż w okresie spłaty kredytu może użytkować zakupiony towar – to formalnie staje się jego właścicielem dopiero w momencie dokonania spłaty ostatniej raty. Do tego czasu prawnym właścicielem zakupionego dobra jest bank kredytujący zakup. W odniesieniu do instytucji zastawu atrakcyjność jego wykorzystania jako zabezpieczenia z perspektywy banku wzrosła od 1996 r., wraz z wprowadzeniem w Polsce tzw. instytucji zastawu rejestrowego i rejestru zastawów. Od tej pory ryzyko banku w związku z nieuczciwym kredytobiorcą, który mógłby kilkukrotnie ustanowić zastaw na tym samym przedmiocie, zostało praktycznie wyeliminowane. Jednak niedogodność wykorzystania tego rodzaju zabezpieczenia polega na tym, że wiąże się ono z poniesieniem przez kredytobiorcę dodatkowych kosztów (koszt wpisu do rejestru zastawów, a po spłacie kredytu również koszt wykreślenia przedmiotu z rejestru). Dlatego w praktyce zastaw jest wykorzystywany jako zabezpieczenie kredytów o wartości uzasadniającej jego zastosowanie.
Zatrzymanie środków na rachunku. Zabezpieczenie w postaci blokady środków na rachunku bankowym jest z kolei wykorzystywane w przypadku kredytów o mniejszej wartości. Bank zostaje przez kredytobiorcę upoważniony do dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunku bankowym i pobierania z niego określonej kwoty, odpowiadającej racie zaciągniętego kredytu wraz z należnymi bankowi odsetkami, pozostawiając nadwyżkę do wykorzystania klientowi. W zależności od umowy między stronami bank może wymagać od klienta zobowiązania się do nieotwierania rachunków bankowych w innych instytucjach oraz przekazywania wszelkich środków na jedno, ściśle określone konto. Szczegółowe warunki dotyczące ustanawiania zabezpieczeń finansowych określa ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (Dz. U. z dnia 30 kwietnia 2004 r., nr 91, poz. 871).
Problematyka zabezpieczeń jest dosyć złożona. Wiążą się z nią bowiem takie kwestie jak minimalna wartość zabezpieczenia, problem realnej wartości zabezpieczeń oraz metod ich wyceny. Zaskoczeniem dla niejednego kredytobiorcy może być fakt, że bank wymaga, aby wartość zabezpieczenia kredytu była co najmniej dwukrotnie wyższa niż kwota kredytu, o jaką ubiega się klient. W warunkach dynamicznie zmieniającego się otoczenia gospodarczego (i co za tym idzie – cen) nie powinno to budzić zdziwienia. Banki muszą dbać o zabezpieczenie własnych interesów, a jednocześnie spełniać wymagania stawiane im przez nadzór bankowy w celu zapewnienia stabilności systemu bankowego. Warto podkreślić, że zbliżający się okres wdrożenia przez banki w Polsce zasad tzw. Dyrektywy o adekwatności kapitałowej (Capital Requirements Directive) będzie miał wpływ na politykę banków, również w zakresie zabezpieczeń należności.