Polska literatura średniowieczna.

„KRONIKA” GALLA ANONIMA

Kronika powstała najprawdopodobniej w latach 1113-1117 na dworze Bolesława Krzywoustego. Najstarsza zachowana kopia pochodzi jednak dopiero z XIV wieku. Kronika została napisana po łacinie. Jej autorem był mnich benedyktyński, pochodzący zapewne z Francji. Dlatego nazywa się go Gallem (od Galia - starożytna nazwa dzisiejszego terytorium Francji). Kronika obejmuje dzieje Polski od legendarnych początków (historia króla Popiela i Piasta) do roku 1113. Jedna trzecia dzieła to opis historii Polski od najdawniejszych czasów do narodzin księcia Bolesława Krzywoustego. Opis czynów tego władcy zajmuje pozostałe dwie trzecie kroniki. Celem dzieła było nie tylko przedstawienie historii państwa, ale również ukazanie zalet księcia Bolesława i rozpowszechnienie poglądu, że ten władca przywróci Polsce ważne miejsce w Europie. Autor kroniki korzystał z przekazów ustnych i z własnych obserwacji.
Kronika składa się z trzech części. Każda z nich dedykowana jest innej osobie i poprzedzona wierszowanym streszczeniem. Za najwybitniejszych władców Anonim uznał Bolesława Chrobrego, Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego (trójca Bolesławów). Krzywousty przedstawiony jest jako wzór dobrego wodza, rycerza i chrześcijanina. Sposób ukazania władcy wzorowany jest na francuskim gatunku chansons de geste, do którego należy Pieśń o Rolandzie. Kronika zawiera też wierszowane fragmenty, np. pieśń wojów Krzywoustego, zdobywających Pomorze, zaczynająca się od słów "Naszym ojcom wystarczały ryby słone i cuchnące". W tamtych czasach był to nowatorski pomysł, gdyż w kronikach nie umieszczano wierszy.


LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI

Lament świętokrzyski to, obok Bogurodzicy, najwybitniejszy utwór polskiej poezji średniowiecznej. Jest to liryczny monolog Matki Boskiej, stojącej pod krzyżem, która cierpi z powodu śmierci jedynego syna - Jezusa. Zwraca się do ludzi, by ją wysłuchali i pożałowali ("posłuchajcie, pożałuj mię"). Prosi syna, by przemówił do niej ostatni raz przed śmiercią:
Przemow k matce, bych sie ucieszyła,
Bo już jidziesz ode mnie, moja nadziejo miła.
Mówi też, że chciałaby mu pomóc, ulżyć w cierpieniu - obetrzeć krew, dać picie, podeprzeć głowę - ale nie może dosięgnąć jego ciała:
Synku (...)
Niecoć bych ci wspomagała [trochę bym tobie pomogła]
(...)
Picia wołasz, piciać bych ci dała,
Ale nie lza [nie można] dosiąc twego świętego ciała.
Do archanioła Gabriela zwraca się z wyrzutem, że ten zwiastował jej radość, a teraz musi ona cierpieć z powodu śmierci syna:
O anjele Gabryjele,
Gdzie jest ono twe wesele,
Cożeś mi go obiecował tak bardzo wiele.
Do innych matek mówi, żeby prosiły Boga, by ten uchronił je przed takimi cierpieniami:
Proścież Boga (...)
By wam nad dziatkami nie były takie to pozory.
Utwór ma bardzo osobisty charakter. Maryja wypowiada się w pierwszej osobie. Wiele sformułowań podkreśla osobiste cierpienie ("a ja pełna smutku i żałości", "mój zamętek", "ciężka moja chwila"). Emocje są też wzmagane przez używanie zdrobnień (synek, głowka, dziatki).
Lament Maryi można uznać za odmianę średniowiecznego gatunku o nazwie planctus (płacz, narzekanie, lament). Utwory takie wyrażały żal po zmarłym, wzywały do współcierpienia i płaczu. Motyw Matki Boskiej stojącej pod krzyżem często występował w twórczości średniowiecznej. Najbardziej znany był łaciński wiersz zaczynający się od słów "Stabat Mater Dolorosa" (Stała Matka Bolejąca). Nurt ten nazwany został doloryzmem. Mieści się on w szerszej grupie utworów pasyjnych, czyli pokazujących mękę i śmierć Jezusa Chrystusa. Scena, która ukazuje Maryję skarżącą się pod krzyżem, żegnającą z synem i wzywającą ludzi do udziału w rozpaczy, nie jest opisana w Ewangeliach. Należy do literatury apokryficznej.

BOGURODZICA

Jest najstarszym znanym utworem zapisanym w języku polskim. Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi. Najstarsze dwie pierwsze zwrotki powstały jednak prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Ich autor jest nieznany. W średniowieczu Bogurodzica pełniła rolę hymnu narodowego. Śpiewali ją polscy rycerze przed bitwą pod Grunwaldem. W XV w. Długosz nazwał ją w swojej kronice "pieśnią ojców" (carmen patrium). Określenie to świadczy zarówno o dawności pieśni, jaki i wysokiej randze nadawanej jej przez ówczesnych Polaków. O dawności Bogurodzicy świadczą też liczne archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły z użycia. Niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku:
• leksykalne (przestarzałe wyrazy): dziela - dla, bożyc - syn Boga, Gospodzin - Pan, zbożny - dostatni, przebyt - bytowanie, istnienie, rodzica - matka
• słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów): Bogurodzica - matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
• fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów): raczy - racz, zyszczy - pozyskaj, spuści - ześlij, rzeczowniki zawierają dawną końcówkę wołacza -y, -i
• składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu): Bogiem sławiena - sławiona przez Boga
• fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów): Krzciciela - Chrzciciela
Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb. Pierwsza zwrotka zawiera apostrofę (zwrot) do Matki Boskiej (Bogurodzica - Matko Boga), by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi (zyszczy nam, spuści nam - zyskaj i ześlij nam łaski). Maryja występuje jako pośredniczka między Jezusem, a wiernymi. Prośba w drugiej zwrotce kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa (bożycze - synu Boga). Wierni, powołując się na zasługi Jana Chrzciciela (twego dziela Krzciciela - ze względu Chrzciciela), błagają o obdarowanie wartościami najważniejszymi dla ówczesnych ludzi. Są nimi: pobożne życie na ziemi (zbożny pobyt- szczęśliwe, dostatnie życie) i zbawienie po śmierci (rajski przebyt - przebywanie w raju). Połączenie trzech osób - Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela -występowało w sztuce średniowiecznej pod nazwą deesis. Motyw ten przedstawiał Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, znajdującego się po środku, oraz Maryję, jego matkę i Jana, który ochrzcił Chrystusa w Jordanie (św. Jan Apostoł, autor Ewangelii i Apokalipsy, był inną osobą). Bogurodzica napisana jest średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz taki miał wersy o różnej długości. Pierwszy wers Bogurodzicy liczy 15 sylab, drugi - 17 sylab, a trzeci - 6 sylab. Rymy występowały nie tylko na końcu wersów (np. nosimy - prosimy), ale również wewnątrz (np. zyszczy nam, spuści nam w trzecim wersie). Bogurodzica była wykonywana jako pieśń. Jej melodia ma formę średniowiecznego śpiewu chóralnego, wykonywanego bez akompaniamentu instrumentów.


LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM

Legenda należy do literatury hagiograficznej, czyli przedstawiającej życie świętych. Aleksy jest postacią na pół legendarną. Najwcześniejsza wersja jego żywota powstała w Syrii w V-VI w. n.e. Polska Legenda o świętym Aleksym została zapisana w poł. XV w. Rozpoczyna się od zwrotu autora do Jezusa (Mesjasza), by ten wsparł go w opowiadaniu historii i obdarzył natchnieniem ("przydaj rozumu, Raczy mię mych grzechow pozbawić/ Bych mogł o twych świętych prawić"). Wstęp zarysowuje też tematykę i zachęca do słuchania (kto chce słuchać, ja powiem). Fabuła składa się z trzech wątków. Pierwszy przedstawia dzieje Aleksego - bogatego młodzieńca, który porzuca rodzinę, by poświęcić się służbie Bożej, a następnie wraca do rodzinnego miasta i nierozpoznany żyje pod schodami swojego domu. Drugi wątek to historia rodziców, którzy szukają Aleksego i rozpoznają go dopiero po śmierci. Trzeci wątek przedstawia żonę Aleksego, która wiedzie samotne życie.
Utwór podzielony jest na 5 części. W pierwszej prezentowani są zamożni rodzice Aleksego- Eufamijan i Aglijas, którzy byli pobożnymi chrześcijanami i wspierali ubogich. Druga część opisuje narodziny, dzieciństwo i młodość Aleksego. Aleksy, zgodnie z wolą ojca poślubia córkę cesarza. Oświadcza jednak żonie, że ją opuszcza, by poświęcić się Bogu. Oboje postanawiają, że będą żyli samotnie w czystości. W trzeciej części zawarty jest opis żebraczego życia Aleksego w mieście Jelidocni, gdzie rozdał cały majątek i mieszkał obok kościoła. Postanowił opuścić jednak miasto, ponieważ jego pobożne życie przyniosło mu zbyt duży rozgłos. Czwarta część to losy Aleksego po powrocie do Rzymu. Ojciec nie rozpoznał go, przyjął jednak do swojego domu. Zły sługa ojca nie szanował Aleksego, który przez 16 lat cierpiał upokorzenia w swoim dawnym domu. Pod koniec życia spisał swoje dzieje. Piąta, niedokończona część, opisuje cudowne zdarzenia po śmierci Aleksego.
Legenda jest dziełem parenetycznym, czyli przedstawiającym wzór osobowy do naśladowania. Postać Aleksego miała służyć za wzór chrześcijańskiej pokory, ascezy i dobrowolnego ubóstwa. Promowała czystość, zerwanie więzi rodzinnych, wyzbycie się potrzeb cielesnych.


„ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ”

Utwór pochodzi z XV w. Składa się z prawie 500 wersów (najdłuższy polski wiersz średniowieczny-498 wersów). Jego autor jest nieznany. Rozmowa stanowi przeróbkę popularnego utworu łacińskiego. Rozpoczyna się od apostrofy autora do Boga o pomoc w opowiedzeniu historii i zwrotu do odbiorców z prośbą o wysłuchanie. Bohaterka utworu Śmierć jest pokazana w postaci rozkładającego się kobiecego trupa. Polikarp spotyka ją w opustoszałym kościele. Paraliżuje go strach. Zadaje jednak pytania. Chce dowiedzieć się skąd pochodzi Śmierć, dlaczego jest tak zaciekła wobec ludzi, czy można przekupić ją darami, co będzie robiła, gdy umrą wszyscy ludzie, co myśleć o lekarzach, którzy zapewniają o skuteczności lekarstw, nie potrafią jednak uchronić przed Śmiercią. Pyta wreszcie, czy on - Polikarp - będzie mógł jej uniknąć. Naiwne pytania irytują Śmierć, która lubi budzić grozę. Przedstawia więc w sugestywnych obrazach swoją moc. Najważniejszym elementem wypowiedzi Śmierci i zarazem główną tezą utworu jest stwierdzenie, że Śmierć ma nieograniczoną moc. Nie czyni dla nikogo wyjątku. Dotyka wszystkich ludzi niezależnie od stanu i majątku - młodych, starych, bogatych (kupcy, tłuste panie), ubogich (żebracy), duchownych (kardynałów, biskupów). Poszczególne stany i zawody są w Rozmowie scharakteryzowane satyrycznie (np. Śmierć grozi karczmarzom, którzy źle podają piwo). Najdłuższy jest opis mnichów, podzielonych na dobrych, którzy umierają, ale bez lęku, oraz złych, którzy za życia uciekają z klasztorów i wiodą rozpustne życie. Rozmowa nawiązuje do popularnego motywu vanitas vanitatum, pochodzącego ze starotestamentowej "Księgi Koheleta", który mówi, że zabieganie o szczęście, bogactwo jest marnością, ponieważ wszystkich i tak spotka śmierć.
W warstwie językowej utwór jest bardzo bogaty. Śmierć określana jest wieloma epitetami i obrazami (chuda, blada, nie było warg u jej gęby, upadł jej koniec nosa). W swoich wypowiedziach używa ona licznych określeń nazywających jej działalność (wypędzić duszę, morzyć, zabić, udusić, szkodzić w żywocie, ściąć). Śmierć prezentuje ironiczny, czarny humor. Utwór pełnił prawdopodobnie funkcję scenariusza widowiska. Humor i dosadne wyrażenia miały przyciągać widzów.

„WIERSZ O CHLEBOWYM STOLE”

Jest to najwcześniejszy polski wiersz o tematyce świeckiej. Powstał na przełomie XIV i XV wieku. Jego autorem był najprawdopodobniej Przecław Słota z Gosławic. Inny tytuł wiersza: O zachowaniu sie przy stole.
W wierszu obecne są dwa tematy przewodnie. Pierwszy z nich opisuje jak zachowywać się podczas biesiady dworskiej. Przedstawia dobre maniery przy spożywaniu posiłków, a także mówi, w jakiej kolejności goście powinni zajmować miejsca przy stole. Przeciwstawia prostacki sposób bycia wysokim dworskim obyczajom. Prostak je brudnymi rękami ("będzie mieć rękę brudną"), rwie się pierwszy, sięga przez innych ("sięga w misę prze drugiego"), napełnia całe naczynie ("pełną misę nadrobi"). Dobrze wychowany człowiek powinien usiąść spokojnie ("A ma z pokojem sieść"), jeść małymi kęsami ("małe kęsy przed się krajcie"), nie objadać się na zapas ("jedz, byleć się jedno chciało").
Drugi wątek dotyczy roli kobiet w kulturze dworskiej. Autor nakazuje czcić kobiety, ponieważ to one są źródłem radości ("boć paniami stoi wiesiele") i dobra na świecie ("ot nich wszytkę dobroć mamy"). Rycerz lub pan, który czci kobiety, może spodziewać się błogosławieństwa Matki Boskiej i ochrony przed grzechem i nagłą śmiercią:
Kto koli czci żeńską twarz,
Matko Boża ji tym odarz:
Przymi za sługę swego,
Schowaj grzecha śmiertnego
I też skończenia nagłego.
Utwór ten jest jednym z rzadkich przykładów literatury dworskiej w Polsce. Utwory opisujące skomplikowaną etykietę dworską i oddające cześć kobietom były rozpowszechnione na zachodzie Europy.

Pozostałe wiadomości:
-W. Kadłubek- „Kronika”, w której znajdujemy utwory wierszowane, panegiryk i dialog.
-Pieśń o wójcie krakowskim Albercie, traktująca o losie przywódcy powstania wymierzonego przeciw królowi Władysławowi Łokietkowi.
-Natomiast przykładem poematu stanowego może być utwór Frowinusa Antigameratus ukazujący wady wielu stanów i próbujący jednocześnie podsunąć odbiorcy wzory godne naśladowania.
-Wśród twórców poezji religijnej byli bernardyni, którzy powracali chętnie do tematyki pasyjnej i Bożonarodzeniowej. Do grona ich należał Władysław z Gielniowa (ok. 1440-1505), płomienny kaznodzieja, autor między innymi takich epickich pieśni, jak Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne i Augustus kiedy krolował.
-Średniowiecze znało również pieśni o świętych, zachowane do dziś często tylko we fragmentach. Popularyzowały one postacie świętych męczenników (na przykład św. Stanisława) i kreowały ideał życia ascetycznego i heroicznego zarazem: Skarga umierającego (incipit: Ach, moj smętku, ma żałości) i Dusza z ciała wyleciał.
-Ku innym problemom uwagę ówczesnego odbiorcy kierowała Pieśń o Wiklefie pióra Jędrzeja Gałki z Dobczyna (ok.1400-po 1451)- utwór ten łosił pochwałę postaci angielskiego reformatora i przedstawiał podstawy jego doktryny (do której nawiązał później Jan Hus) w połączeniu z atakiem na papiestwo
-Pieśń Słyszeliście nowinę / O węgierskim kroli ukazywała zmagania Jana Żiki z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim, przeciwnikiem husytów.
-Aktualne zagadnienia życia społecznego i obyczajowego podejmowali anonimowi autorzy takich wierszy, jak Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego- powstała w połowie XV wieku, ok. 1462 roku, i przyniosła krytyczną ocenę zajść, do których doszło w Krakowie po skatowaniu płatnerza Klemensa przez Tęczyńskiego.
-Tematy związane z bieżącymi wydarzeniami pojawiały się również w poezji łacińskiej powstałej w otoczeniu królewskim i magnackim, a także w środowisku Akademii Krakowskiej. Do wyróżniających się osobowości twórczych należeli Adam Świnka z Zielonej (zm. 1433 lub 1434), kanonik krakowski i sekretarz królewski, oraz Stanisław Ciołek (ok. 1382-1437), z czasem podkanclerzy Władysława Jagiełły i biskup poznański.
-Stanisław Ciołek zapisał się jako autor Pochwały Krakowa (Laus Cracoviae), będącej panegirykiem na cześć nie tyle miasta stołecznego, ile rodziny królewskiej, zwłaszcza królowej Zofii. Zdobył się też na napisanie prozaicznego paszkwilu - w formie bajki - na królowę Elżbietę (Granowską).
-Adam Świnka pisał wiersze funeralne, których bohaterami byli między innymi królowa Jadwiga i Zawisza Czarny.

Rzadko powstawały zbiory utworów poetyckich, aczkolwiek znamy tzw. Kancjonał Przeworszczyka (1435). Dalsze pojawiły się później - w połowie XVI wieku (tzw. Kancjonał kórnicki i Kancjonał puławski).