"Bogurodzica".
„BOGURODZICA”
Najstarszy rękopiśmienny zapis tekstu odnaleziono na wklejce tylnej okładki rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Kodeks ów zawiera łacińskie kazania przepisane w 1407 r.,
a zapis pieśni datuje się na rok 1408.
O dużej popularności pieśni świadczy fakt dołączania do jej pierwotnego tekstu licznych zwrotek dodatkowych (w jednym z przekazów szesnastowiecznych utwór liczy ich aż 22), które jednak nie mają z nią ani związku treściowego, ani wersyfikacyjnego. Proces ten rozpoczęty około 2 poł. XIV w. trwał do początku XVI stulecia.
Dwie pierwsze zwrotki kończące się refrenem Kyrie eleison są najstarsze.
Pomimo wnikliwych dociekań nie udało się jednak definitywnie określić daty ich powstania. Najczęściej przyjmuje się, że utwór powstał pomiędzy 1 poł. XIII w. a rokiem 1386 r.,
na który przypada koronacja Jagiełły, a za jego to czasów śpiewano już ją bowiem powszechnie more majorum czyli obyczajem przodków.
Nie znany jest również autor pieśni, choć tradycja od wieku XVI przypisywała go św.
Wojciechowi. Zapewne, tak jak większość literatury średniowiecznej, napisano ją ad maiorem Dei gloriam - ku większej chwale Bożej, a więc anonimowo.
Nie ulega jednak wątpliwości, że był to najlepszy poeta przed Janem Kochanowskim, zapewne duchowny żyjący w ośrodku o wielkim autorytecie, o czym świadczy ogólnospołeczna znajomość tekstu.
Do końca XV w. była pieśnią ojczystą - carmen patrium czyli pieśnią ojców nazwał ją Jan Długosz - i bojową, skoro pierwsze wzmianki o Bogurodzicy mówią, iż śpiewana była w czasie wojny z Krzyżakami w 1410 r.
Kanclerz Jan Łaski wydając w 1506 r. pierwszy zbiór praw Królestwa Polskiego tzw. Statut Łaskiego na wstępie kazał umieścić Bogurodzicę i jest to pierwszy druk utworu.
Treść Tak oto brzmią dwie najstarsze zwrotki pieśń w oryginale i „przełożone” na język współczesny:
Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
Twego syna, gospodzina, Matko zwolena Maryja,
Zyszczy nam, spuści nam, Kyrie eleisone Boga-rodzico, dziewico, błogosła-wiona Mario!
Twego syna - pana matko wybrana, Mario,
pozyskaj nam, spuść nam, kyrie eleison
Twego dziela krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze!
Usłysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt! Kyrie eleison
Dla twego chrzciciela, Synu boży,
usłysz głosy, spełnij myśli ludzkie:
usłysz modlitwę, którą zanosimy,
a dać racz, o co prosimy:
A na świecie dobrobyt,
po żywocie - rajski przybytek. Kyrie eleison
Treść pieśni to modlitewne prośby:
• w strofie pierwszej: do Matki Boskiej, aby, jako wybrana z wielu przez Boga i zjednoczona z nim w pełnieniu jego woli, pozyskała i skłoniła ku ludziom przychylność swego Syna.
• w strofie drugiej: do Bożyca (Syna Bożego, Chrystusa), aby za przyczyną Jana Chrzciciela wysłuchał błagań o dar bogobojnego życia i zbawienia po śmierci.
Utwór cechuje staranny paralelizm.
W obydwu strofach widać układ dwuczłonowy: każda składa się z apostrofy i zdania apelatywnego oraz kończy refrenem, podobnie jest z konstrukcją członów poszczególnych wersów, gdzie wezwania i prośby modlitewne zajmują tożsame pozycje w jednym wersie: Zyszczy ... spuści ...
Intelektualny charakter wywodu przypomina porządek scholastycznego traktatu naukowego łączącego prawa wiary i rozumu.
Matka Boska ukazana jest tu jako adresatka modłów, pośredniczka pomiędzy człowiekiem
a Bogiem, zdolna do odegrania tej funkcji z racji godności przypisanych jej dogmatycznie. Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel współtworzą z nią krąg postaci, ku którym z kornym błaganiem zwraca się zbiorowy podmiot.
Taka kompozycja utworu ma swoje odzwierciedlenie w sztuce romańskiej, wzorcu ikonograficznym zwanym „deesis”, charakterystycznym dla Kościoła greckiego (bizantyjskiego).
Według niego majestatycznie wyobrażony Chrystus - Władca (Gospodzin) występuje w asyście Matki Boskiej (Bogurodzicy) i Jana Chrzciciela (krzciciela), którzy pełnią funkcję pośredników między Bóstwem a człowiekiem.
Przyjęty przez Zachód wzorzec dotarł do Polski, gdzie najdawniejszym dziś jego przykładem jest fresk w Tumie pod Łęczycą pochodzący sprzed 1161 r.
Gatunek
Dwie pierwsze zwrotki są tropami do litanijnego Kyrie eleison, które wśród eksklamacji (z łac. „okrzyk”, „wykrzyknik”) liturgicznych średniowiecza, obok hebrajskiego Alleluja, było jednym z najpopularniejszych zawołań - wykonywał je lud podczas wszystkich obrzędów,
Tropem w gregoriańskiej liturgii kościelnej, szczególnie w wiekach X i XI, określa się retoryczne uzupełnienie składające się z krótkich zwrotów, poprzedzające łaciński tekst kanoniczny. Z czasem owe ozdobniki rozwinęły się w pełne, spojone rymami zdania o wyrównanej rytmice, a funkcjonując w kulturze religijnej narodu - usamodzielniały się jako pieśni wykonywane
w językach narodowych.
Kształt wersyfikacyjny
W wierszu zwraca uwagę precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej liczbie sylab:
Bo- gu- ro- dz-i ca dzie- wi- ca, Bo- giem sła- wie- na Ma- ry- ja
- - - - - - - - - - - - - - - -
5 3 5 3
Zy- szczy nam spu- ści nam
- - - - - -
3 3
Słysz mo- dli- twę jąż no- si- my
- - - - - - - -
4 4
Konstrukcji tej towarzyszą rymy wewnętrzne: świecie - żywocie i końcowe: Bożycze - człowiecze, nosimy - prosimy, pobyt - przebyt .
Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo-rymowy (składniowo-intonacyjny), jakim zapisano utwór, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie.
Rymy - współbrzmienia, bardzo często uzyskane poprzez powtarzanie formy gramatycznej (rym gramatyczny): prosimy - nosimy służyły uwydatnianiu zakończenia końcowych odcinków wersowych – klauzul
Język
O starożytności pieśni świadczy jej słownictwo.
Do niepowtarzalnych archaizmów należą:
• Bogurodzica - z pierwszym członem o postaci celownika, już w drugim przekazie zmienionej na: Bogarodzica;
• unikat przyimka dziela (dla), obcego już nawet w Kazaniach świętokrzyskich
• bożyce, co jest wołaczem od bożyc (syn Boga)
• stary rozkaźnik 2 os. l. poj.: zyszczy, spuści, raczy
• zwyczaj używania mianownika w funkcji wołacza: rodzica, dziewica, Maryja.
Już kopiści piętnastowieczni, nie pojmując zamierzchłej poprawności i sensu takich wyrazów, rozmaicie je przekształcali.
Wszystko to świadczy, że twórca pieśni ułożyć ją musiał znacznie wcześniej, niż powstał jakikolwiek z ocalałych zabytków polszczyzny średniowiecznej.
Z językiem pieśni doskonale współbrzmi jej melodia, nie wykluczone, że skomponowana przez tego samego człowieka. Melodia słowa Bogurodzica jest tożsama z melodią wołania Kyrie eleison przy litanii pochodzenia niemieckiego. Inne frazy melodii również mają odpowiedniki w kompozycjach żywotnych od IX do XVI w. tak w melodii kościelnej, jak i świeckiej. Pierwowzoru całości melodii pieśni nie odnaleziono - jest ona zatem tworem oryginalnym.
Pieśń śpiewana była chóralnie jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Owa monodia (śpiew jednogłosowy) charakterystyczna była dla średniowiecznych chorałów gregoriańskich - łacińskich śpiewów Li turgicznych.
,,BOGURODZICA”
- Bogurodzica, znana religijna pieśń polska, będąca najstarszym zabytkiem poezji i muzyki polskiej. W XV w. nazwana przez J. Długosza pieśnią narodową (carmen patrium). Przez szereg lat pełniła rolę hymnu polskiego.
- BOGURODZICA, najdawniejsza pol. pieśń rel. zachowana wraz z melodią; tekst pierwotny obejmował 2 strofy, każdą kończył refren Kyrie eleison; Bogurodzica jest modlitwą błagalną do Matki Boskiej o pomoc (1 strofa), do Chrystusa, by przez wzgląd na św. Jana Chrzciciela dał ludziom zbawienie (2 strofa); jako wiersz mistrzowski artystycznie (paralelizmy, układ rymów) Bogurodzica stanowi arcydzieło; powstała między XI a XIV w., najpewniej w XIII lub XIV w., jako poezja meliczna (śpiewana), związana z liturgią; mimo podobieństwa do hymnów łac. Bogurodzica jest utworem oryginalnym o formie gatunkowej tropu, tj. retorycznego dodatku w języku nar. do łac. tekstu mszy św.; Bogurodzica wykazuje jednak także analogie do formy kontakionu, tj. hymnu gr. przyjętego w liturgii wsch., upowszechnionego przez liturgię staro-cerkiewno-słow. i poprzez piśmiennictwo Czech; z kolei konstrukcja modlitwy przywołuje schemat ikonograficzny Deesis (Deisis ), znany ze wsch. ikon prawosł., ale i z zach. sztuki rom. (w pol. sztuce: polichromia w Tumie pod Łęczycą i wsch. pochodzenia freski kaplicy zamku w Lublinie); w XV w. tekst powiększył się o tzw. pieśń wielkanocną i pieśń pasyjną; wg J. Długosza Bogurodzicę śpiewano jako „carmen patrium” 1410 pod Grunwaldem, pełniła funkcję hymnu państw.; najstarsze odpisy Bogurodzicy pochodzą z pocz. XV w., wyd. 1 w Statucie Łaskiego (1506) jako najstarszy druk. pol. tekst poet. (tu błędna wzmianka o autorstwie św. Wojciecha); wyd. kryt. 1962 (komentarz nie uwzględnia kontekstu wsch.); melodia Bogurodzicy, choć wykazuje pokrewieństwa z chorałem gregoriańskim, niem. pieśniami rel. oraz liryką trubadurów i truwerów (początek Bogurodzicy zgodny z incipitem pieśni Jehana de Braine), stanowi kompozycję oryginalną.
- Bogurodzica, znana religijna pieśń polska, będąca najstarszym zabytkiem poezji i muzyki polskiej. W XV w. nazwana przez J. Długosza pieśnią narodową (carmen patrium). Przez szereg lat pełniła rolę hymnu polskiego.
- Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej
- Pieśni pisywali znani poeci renesansu i baroku, m.in.: J. Kochanowski, S. Grabowiecki, Sz. Zimorowic, J.A. Morsztyn, W. Kochowski. W okresie romantyzmu pieśni ludowe odegrały znaczną rolę w formowaniu się owego prądu, były zbierane i wydawane, np. Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego w opracowaniu W. Zaleskiego (1833).
- Pieśń rozwijała się szczególnie od XV w., odzwierciedlając ówczesne wydarzenia historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego), obyczajowe (poezja żakowska, zwana także wagancką), zmiany w życiu religijnym (szeroko rozpowszechnione pieśni i psalmy reformacyjne).
PIEŚNI
- Pieśń, utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, w najstarszej tradycji antycznej występowała jako część składowa obrzędów religijnych, uchodząc za najstarszą formę poetycką naszego kręgu cywilizacyjnego. Bliski związek pieśni z muzyką istniał także w poezji średniowiecznej, zwłaszcza w liryce trubadurów oraz minnesingerów i przetrwał w twórczości ludowej.
- Polska literatura średniowieczna
Bogurodzica, najstarsza polska pieśń zacBogurodzica, najstarsza polska pieśń zachowana z melodią, fragment rękopisu z początku XV w.howana z melodią — transkrypcja współczesna.
Nawiązywali do nich wybitni poeci, od A. Mickiewicza po J. Tuwima i K.I. Gałczyńskiego. Wiele pieśni funkcjonowało jako utwory anonimowe, powielane i przedrukowywane, sprzedawane m.in. na jarmarcznych straganach. Klasyczny nurt pieśni w liryce polskiej miał wielkie osiągnięcia, nawiązując do tradycji Horacego, którego parafrazowali jeszcze np. Z. Kubiak i J. Bocheński.
Nazwa pieśni była używana na określenie różnych zjawisk literackich, np.: całości liryki, w dawnej epice - części eposu, poematu rycerskiego (tzw. chansons de geste) oraz form takich jak: duma, ballada, hymn, pieśń nowiniarska, madrygał. W dziedzinie sposobów przekazu wyróżnia się m.in. pieśń rozpowszechnianą w tradycji ustnej, w kolportażu rękopiśmiennym, w druku itp.
Pierwsze zabytki polskiego piśmiennictwa średniowiecznego w języku łacińskim pochodzą z XII w., m.in. kronika Galla Anonima, dająca początek historiografii, oraz kroniki: Wincentego Kadłubka i Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historiae Polonicae J. Długosza (XV w.).
Podstawowe kanony filozofii i kultury chrześcijańskiej, mające silny wpływ na twórczość literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Kościoła w postaci gradualistycznego obrazu świata. W ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe.
Podział tematyczny uwzględnia pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne i in. W kategorii środowiskowej występują np.: pieśni chłopskie, żakowskie, dworskie, dziadowskie.
Przypuszcza się, że polskie pieśni obrzędowe istniały już w okresie przedpiśmiennym. Pierwsze zapisane przekazy to m.in. pieśń żałobna ku czci Bolesława Chrobrego w Kronice Galla Anonima (XII w.), hymn kościelny Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielc (XIII w.), Bogurodzica (zapisana 1407, powstała wcześniej).
Śpiewało ją rycerstwo polskie idąc do boju, m.in. pod Grunwaldem i Nakłem. Cała pieśń liczy 20 zwrotek, które powstawały prawdopodobnie od XIII do XIV w. Najstarszy odpis Bogurodzicy, pochodzący z ok. 1408, znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Pierwszy raz ogłoszona drukiem w statucie kanclerza J. Łaskiego w 1506.
Śpiewało ją rycerstwo polskie idąc do boju, m.in. pod Grunwaldem i Nakłem. Cała pieśń liczy 20 zwrotek, które powstawały prawdopodobnie od XIII do XIV w. Najstarszy odpis Bogurodzicy, pochodzący z ok. 1408, znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej. Pierwszy raz ogłoszona drukiem w statucie kanclerza J. Łaskiego w 1506.
Średniowieczna literatura nawiązywała do tradycji antycznej, np. do twórczości i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki.
Twórczość literacka była początkowo ściśle związana z kultem religijnym, czemu służyły takie gatunki, jak: hymn, misterium, moralitet, hagiografia, acta martyrum. Nawoływały one do porzucenia pokus życia ziemskiego na rzecz umartwienia i poświęceń, mających ułatwić osiągnięcie życia wiecznego po śmierci.
Ważną rolę odegrały przekłady ksiąg religijnych, np. Psałterz floriański (ukończony ok. 1400), tzw. Biblia królowej Zofii (XV w.), a także Kazania świętokrzyskie (XIII-XIV w.) i Kazania gnieźnieńskie (XV w.) oraz ciesząca się ogromną popularnością w XV w. pieśń Bogurodzica