Państwo prawa

Koncepcja „państwa prawa” ukształtowała się w niemieckiej myśli ustrojowej. Pojęcie zostało wprowadzone w 1798r. przez Placidusa, jakkolwiek jej idei przewodnich należy jeszcze w koncepcjach demokracji antycznej. Koncepcja ta zakładała związanie państwa i jego organów przepisami stanowionego prawa, prymat norm prawnych nad regułami działania celowego oraz samoograniczenie władzy państwowej i jej działań granicami gestii państwa i kompetencji jego organów.

Współcześnie wyodrębniono dwa sposoby pojmowania państwa prawa jest to: model formalistyczny oraz model demokratyczny. Aspekt formalny tej koncepcji nasadza się na związanie państwa i jego organów w działaniu wobec obywateli i mieszkańców państwa normami i zasadami prawa. Każde działanie organu państwowego wobec jednostek podmiotów prawnych niepaństwowych powinno znajdować oparcie w obowiązujących przepisach prawa, mieć podstawę prawną.

System prawny demokratycznego państwa prawa odpowiada dążeniom i przekonaniom społeczeństwa i opiera się na prawidłowy procesie legislacyjnym.
Zasada demokratycznego państwa prawa należy do podstawowych zasad wyznaczających miejsce konstytucji w całym systemie prawnym. U źródeł koncepcji demokratycznego państwa prawa tkwią myśli, idee, które J.J Rousseau zawarł w dziele pt. ”Umowa społeczna”. Jego koncepcja suwerenności ludu stanowiła podstawę organizacji państwa i demokratycznego trybu tworzenia prawa. Podstawowym zadaniem ludu wyposażonego w suwerenna władzę, było tworzenie ustaw zgodnie z wolą większości. Z kolei ustawy które nie są zgodne z tymi wartościami nie mogą tworzyć prawa w żaden sposób.
Do współczesnych elementów państwa prawa powinniśmy zaliczyć:
- suwerenność narodu
- konstytucjonalizm – oparcie ustroju o konstytucję
- trójpodział władz
- uznanie ustawy za podstawowe źródło prawa
- niezależność sądownictwa
- decentralizacja (instytucje rządowe)
- gwarancje konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich

Koncepcja państwa prawa narodziła się z krytyki państwa absolutnego, do roku 1848 (Wiosna Ludów) rozumiano państwa prawne, jako państwo, które realizuje ideologię oświecenia czyli równość wobec prawa, nietykalność własności, wolność wyznania i sumienia, funkcja służebna wobec jednostki(z francuskiej deklaracji).
Konstytucja pojawiła się po raz pierwszy w „Konstytucji Stanu Massachusetts z 1787r.” –„Rządzą prawa, a nie ludzie!”- jednak do 1848r. wolność jednostki była ograniczona, nadając konstytucję jako ograniczoną funkcję państwa na rzecz obywatela. W drugiej połowie XIXw. Koncepcja państwa prawnego zaczęła się zmieniać, należało stworzyć instytucjonalne systemy swobód obywatelskich(czyli powstanie instytucji które mają stać na straży tych swobód obywatelskich, oraz nośnikiem idei liberalistycznej miało zostać mieszczaństwo).
Szkoła prawa natury stwarza fundamenty dla: Deklaracji praw Człowieka i Obywatela oraz Konstytucji USA. Głównym przedstawicielem szkoły prawa natury był Hugo Grocjusz. Szkoła ta dokonała desekularyzacji prawa naturalnego.
Św. Tomasz w „Summie teologicznej” dokonuje systematyzacji prawa na:
- prawo wieczne => „lex aeterna” – prawo pochodzi od Boga i tylko Bóg nim rządzi „mądrość boska”, nie może być przełożona na konkretne normy człowieka, ujawnia się człowiekowi poprzez rozum
- prawo naturalne => „lex naturalia”- uczestnictwo człowieka w prawie Kożym, rozumna skłonność człowieka do dobrego wyboru, ma czynić to co dobre nie to co złe, rozum pozwala to poznać, prawo to wyznacza zakres prawa pozytywnego.
- prawo pozytywne => „lex positiva” – ma zabezpieczać prawa naturalne, powinno być zgodne z prawami naturalnymi tak, więc chrześcijaństwo miała duży wpływ na koncepcje prawa.

Nowożytna koncepcja prawa naturalnego Grocjusz odsuwa religię od zasad prawa naturalnego, opierając je na podstawach niezależnych od kościoła = > sekularyzacja prawa natury. Rozum dla Grocjusz miał być zasadą postępowania dla człowieka np.:”pacta sunt servanta”, poszanowanie własności cudzej, karanie przestępców => uzasadnienie rozumnie nie teologiczne. Grocjusz stworzył definicję prawa podmiotowego, dzięki niemu rozkazujemy, posiadamy rzeczy, coś się nam należy, jednostka może żądać swoich praw.

MATERIALNY WYMIAR PAŃSTWA PRAWNEGO
- 4.VII.1776 – Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych, lecz już wcześniej w VI.1776 w Deklaracji Stanu Wirginia zawarto: prawa do życia i wolności, odwołano się do praw naturalnych
+ zasada suwerenności narodu
+ zasada trójpodziału władzy
+ zasada wolnych wyborów do parlamentu, czyli państwo demokratyczne, wybory wolne i powszechne
+ zasada wolności prasy (jako hamulec przed rządami autokratycznymi)
+ zasada wolności wyznania i sumienia

 Deklaracja Niepodległości USA 4.VII.1776:
- przeniesiono do niej prawa z Deklaracji Stanu Wirginia
- stwórcą praw jest Bóg, on jest źródłem tych praw
- prawa podkreślone w deklaracji: prawo do życia, prawo do wolności, do własności, prawo do poszukiwania szczęścia ( a nie prawo do szczęścia) + Poprawki z 1787 gdzie zawarto prawa człowieka

 Deklaracja Francuska 1789r. – nie ma w niej mowy o Bogu, ani rozumie

AUSTRIACKI MODELCORONY KONSTYTUCJI:
Pierwszym organem tego typu był trybunał konstytucyjny, który utworzony został w Austrii
( a nawiązywał najwyraźniej do powołanego na podstawie Konstytucji Grudniowej z 1867r. Trybunału Państwa), twórcą jego koncepcji był przede wszystkim Hans Kelsen, wybitny prawnik austriacki. Dla sądowej ochrony konstytucji powstał szczególny organ państwowy, odrębny od sądownictwa i mający wyłączność na rozstrzyganie sporów konstytucyjnych.
Ochrona konstytucji miała charakter kompleksowy (obok badania konstytucyjności ustaw i innych aktów normatywnych rozstrzygano również spory federalne, kwestie odpowiedzialności za naruszenie konstytucji, skargi konstytucyjnych obywateli, spory wyborcze) ustawa nabrała charakteru abstrakcyjnego, mogła być tylko dokonywana na podstawie inicjatywy określonych organów państwowych, tj. rządu federalnego i rządów krajowych, oderwanych od konkretnych aktów stosowania prawa, a sądy nie mogły przedstawiać trybunałowi wątpliwości co do konstytucyjności normy prawnej, która miała stanowić podstawę rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Kontrola konstytucyjności ustaw miała charakter bezwzględny, bo orzeczenie o sprzeczności ustawy z konstytucją skutkowało po prostu uchyleniem ustawy. Zmiana konstytucji w 1929r. przyznała Sądowi Najwyższemu i Trybunałowi Administracyjnemu prawo inicjowania przed Trybunałem Konstytucyjnym konkretnej kontroli konstytucyjności norm, w związku z wątpliwościami powstałymi przy rozpatrywaniu spraw przez sądy.

AMERYKAŃSKI MODEL OCHRONY KONSTYTUCJI:
Możemy zaobserwować szeroki system sądowej kontroli konstytucyjności, kontrola ta nie jest ograniczona do badania ustaw, lecz odnosi się do wszystkich innych aktów normatywnych oraz działań urzędowych zarówno na szczeblu federalnym jak i stanowym czy lokalnym. Konkretna kontrola przysługuje każdemu sądowi w związku z rozpatrywaną przezeń sprawą. Kontrola była inicjowana przez strony procesowe podnoszące zarzut niekonstytucyjności, ma ona charakter względny, bo orzeczenie sądów są wiążące tylko w danej sprawie, uznając, że dana norma jest niekonstytucyjna, sąd odmawia jej zastosowania w tej sprawie, jednakże nie może normy uchylić, inny sąd nie musi jednak podzielić tego stanowiska. Należy podkreślić że orzeczenie Sądu Najwyższego USA mają tak wysoka rangę iż wszystkie inne sądy oraz pozostałe organa władzy publicznej stosują się do nich, w praktyce orzeczenia tego Sądu o niekonstytucyjność aktu normatywnego lub aktu stosowania prawa eliminują je.

NIEMIECKA KONCEPCJA PAŃSTWA PRAWA:
Kierunek liberalny został zapoczątkowany przez Kanta, który postulował że państwo prawa powinno zabezpieczać i gwarantować wolność jednostki i jej prawa, natomiast dobrobyt jednostka ma troszczyć się sama. Państwo ma być jako „nocny stróż”. Drugim przedstawicielem był Wilhem Von Humboldt, który uważał, że należy obdzielić prawo naturalne od prawa pozytywnego, państwo prawne ma zagwarantować porządek, bezpieczeństwo, państwo ma cechować neutralność. Według Kanta i Humboldta celem państwa prawnego było zabezpieczenie porządku prawnego, poszanowanie wolności, państwo nie powinno ingerować w swobody obywatelskie, była to reakcja na państwo absolutne.
Kierunek socjalny został zapoczątkowany przez Roberta von Mola, który głosił iż państwo prawa ma wspierać jednostkę w osiągnięci indywidualnego celu. Nurt ten przekształcił liberalną koncepcje prawa w socjalną koncepcję prawa, jednakże podstawą również jest liberalna koncepcja, ale poszerzona. Celem była wolność swoboda działania jednostki, która widziała potrzebę wsparcia ze strony państwa. Kierunek ten głosił, iż państwo prawa nie powinno mieć innego celu niż wsparcie jednostki w osiągnięciu indywidualnego celu życiowego. Źródłem powstania państwa była umowa społeczna a celem jest wsparcie jednostki w jej indywidualnych celach. Mohl uważał, że państwo jest uprawnione do licznych działań administracyjnych przy wspieraniu jednostki, ale był to charakter subsydiarny, tam gdzie jednostka nie może sobie poradzić, natomiast funkcja organizatorska powinna się ograniczyć tylko do koniecznych działań, nie narzucać się z pomocą, obywatel ma publiczne prawa podmiotowe, prawa socjalne (pojawiają się w XIX w., 1793r. – Konstytucja Jakobińska, w niej pojawiają się pierwsze prawa socjalne, prawo do opieki społecznej).
Uważał, że aktywność państwa powinna być kontrolowana przez sądownictwo administracyjne (konstytucyjne). Koncepcja Mohl’a „tylko akcentuje konieczność pojawienia się kontroli, gdyż uważał, że wolna prasa, parlament, będą miały większą kontrolę nad administracją niż coś innego np. niż sądy administracyjne, nie uznał sądownictwa administracyjnego za konieczne, dopiero Otto Brgh i Rudolf Gneist akcentowali i byli twórcami koncepcji sądownictwa administracyjnego.

WSPÓLNE CECHY OBYDWU NURTÓW
- w państwie prawa: instytucja świecka, czyli oddzielenie spraw moralności i religijnych od prawa, religia nie może wpływać na państwo prawne, państwo prawa powinno być państwem laickim, świeckim
- trzy kryteria państwa prawa wg. Mohla
1. p. liberalne
2. p. socjalne
3. p. świeckie

ZAŁOŻENIA IDEI PAŃSTWA PRAWA
- Prymat Konstytucji i ustaw – to podkreślała zwłaszcza konst. Frankfrucka
- Wiązanie aparatu państwowego z ustawami uchwalonymi przez parlament (z powszechnych wybór -> wyraz ludu)
- Abstrakcyjna (konst. Frankfurcka) sądowo – konstytucyjna kontrola ustaw
- Zasada suwerenności narodu
- Trójpodział władz
- Sądowa ochrona praw obywateli
- Zasada odpowiedzialności cywilno prawnej państwa za bezprawne działania organów państwa
- Laicki charakter państwa
- Samorządowa struktura państwa („wolne państwo, to wolna gmina”)
- Brak sądownictwa administracyjnego

W Polsce zasada państwa została wprowadzona do katalogu norm konstytucyjnych nowelizacja Konstytucji PRL z dnia 29 grudnia 1989. dzisiaj zgodnie z art. 1 Konstytucji RP „ Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.
Koniecznością jest jednak dochodzenie do standardów państwa prawa w drodze ewolucji.
Pierwsza z tych reguł jest zagwarantowanie obywatelom pewności prawa stanowionego przez organy państwowe. Oznacza to, że państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi i niespodziewanymi zmianami stanowionego przez siebie prawa, powodując tym niepewność sytuacji prawnej obywateli bądź innych podmiotów prawnych.
Drugą ważną regułą państwa prawa jest adekwatność integracji prawnej w życie społeczne. Ingerencja taka powinna być uwarunkowana względami na ochronę interesów państwa lub ważnych wartości akceptowanych społecznie. Zakres i głębia ingerencji prawnej winna pozostawać w proporcji do potrzeb gwarantowania uznanej za nadrzędna wartość, tym samym nie powinna to być ingerencja nadmierna, krępująca swobodę jednostki.
Trzecią cechą państwa prawa jest ochrona praw słusznie nabytych. Wynika ona pośrednio z zasady pewności prawa i stanowi konsekwencję tej pewności o szczególnym znaczeniu prawnym oraz praktycznym. Zasada pewności prawa i zaufania do prawa wymaga uznania praw uzyskanych w ten sposób jako praw „słusznie nabytych”, których uzyskanie przez dany podmiot być ex post kwestionowane.
Czynnikiem, który stabilizuje system prawny w „państwie prawa” i gwarantuje pewność prawa jest niewątpliwie konstytucjonalizacja ustroju oraz zasad systemu prawnego. Oznacza ona poddanie systemu ustrojowego oraz systemu prawnego stabilizującym regułom o nadrzędnej mocy prawnej oraz dużej trwałości obowiązywania. Konstytucja wyznacza granice aktywności państwa i podstawowych jego organów oraz zasady ich działania w przestrzeni społecznej i terytorialnej. Ponadto ustala hierarchię, moc i skutki prawne określonych konstytucyjnie czynności państwa i jego organów oraz reguł ich znoszenia się w stosunkach wzajemnych. Ważnym składnikiem każdej pełnej regulacji konstytucyjnej jest wyznaczenie granic ingerencji państwa w stosunku do jednostek, określenie zasad ograniczenia wolności jednostek oraz funkcjonowania podmiotów prawnych na terytorium danego państwa w jego „przestrzeni prawnej”.
Szczególnie istotna jest konstytucjonalizacja relacji pomiędzy państwem a jednostkami, które pozostają w zasięgu bezpośredniego władztwa danego państwa. Inaczej można powiedzieć, że jest to kwestia konstytucyjnego gwarantowania wolności, praw człowieka i obywatela na terytorium danego państwa.
Konstytucja stwarza prawne podstawy dochodzenia roszczeń lub ich formułowania pod adresem instytucji władzy publicznej. Oprócz tego, zobowiązuje odpowiednie organy państwa do wychodzenia naprzeciw tym roszczeniem ich spełniania. Nadrzędność norm konstytucyjnych rodzi też powinność ustawodawcy zwykłego, organów prawodawczych ogólności oraz organów stosujących prawo tworzenia ram prawnych i stosowania prawa sprzyjającego realizacji uprawnień jednostek dysponujących prawami konstytucyjnie gwarantowanymi.
Kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego powinna zapobiec wprowadzaniu do porządku prawnego państwa oraz do praktyki ustrojowej aktów i czynności sprzecznych przepisami konstytucji, jaki też obligować do podejmowania działań służących wdrażaniu postanowień konstytucji.
Kolejna cechą jest zasada legalizmu działania aparatu państwowego. Posiada ona dwa istotne aspekty. Pierwszy aspekt dotyczy objęcia lub przejęcia władzy zasada legalizmu sprowadza się do wymogu, by przekazanie władzy odbyło się z zachowaniem wcześniej ustanowionych i obowiązujących reguł.
Aspekt drugi o znaczeniu funkcjonalnym sprowadza się do wymogu by poszczególne organy państwa podejmowały swe działania tylko o tyle i tylko wtedy, gdy zezwala na to prawo. Każde działanie organu państwa powinno znajdować oparcie w obowiązującej normie kompetencyjnej upoważniającej do działania w określonym prawie, zakresie oraz formie. Działanie to nie może naruszać innych zasad obowiązującego prawa.
W istotnym związku z zasadą legalizmu pozostaje zasada prymatu ustawy. Oznacza ona preferowanie formy regulacji ustawowej stosunków społecznych przed innymi postaciami unormowań prawnych. W szczególności postuluje się by sfera wyłączności ustawowej objęła wolności i prawa jednostki oraz zasady znoszenia się poszczególnych ogniw aparatu państwowego, jak też granice upoważnień kompetencyjnych organów państwowych.
Państwowych odniesieniu do wolności gwarantowanych jednostkom funkcja ustawy sprowadza się do określenia granic korzystania z wolności. W odniesieniu do wolności gwarantowanych jednostkom funkcja ustawy sprowadza się do określenia granic korzystania z wolności. W odniesieniu do praw i obowiązków obywateli ustawa ma określić treści i zakres praw oraz sposoby ich dochodzenia bądź ich egzekwowania.
Konstytucyjnym poglądem jest, iż niezbędnym atrybutem państwa prawnego jest występowanie w nim podziału władzy, równowagi władz podzielonych.
Ważne jest by władze podzielone respektowały w praktyce swego funkcjonowania podstawowe cechy państwa prawnego:
- zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego w państwie prawa
- nadrzędność norm konstytucyjnych
- konstytucyjne gwarancje wolności i praw jednostki
- zasadą legalizmu i prymat ustawy w systemie aktów prawnych.
Obowiązująca konstytucja RP formułuje zasadę, iż państwo to przestrzega wiążące je prawa międzynarodowe, zaś ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową