Praca Licencjacka

Toruń, czerwiec 2003 r.
SPIS TREŚCI Strona

I. Wprowadzenie .............................................................................................. 3
II. Uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie ........................................ 3
1. Położenie geograficzne i dostępność komunikacyjna powiatu ............ 3

2. Walory i atrakcje turystyczne .............................................................. 5
1. Walory turystyczne środowiska przyrodniczego .......................... 5
2. Walory krajoznawcze środowiska historyczno-kulturowego ....... 10
3. Wiejska przestrzeń rekreacyjna .................................................... 13
4. Inne atrakcje turystyczne .............................................................. 14
5. Możliwości wzbogacania i podnoszenia jakości walorów
turystycznych ................................................................................. 14

3. Uwarunkowania ekologiczne ............................................................... 19
1. Obszary chronione i wymagające ochrony ................................... 19
2. Zagrożenia walorów turystycznych ............................................... 20
3. Chłonność turystyczna ................................................................... 22

4. Zagospodarowanie turystyczne ............................................................ 24
5. Ruch turystyczny ................................................................................. 27
6. Aktualne dochody z turystyki .............................................................. 28
7. Uwarunkowania prawne ...................................................................... 30
8. System organizacyjny turystyki ........................................................... 31
9. Wnioski do programu rozwoju turystyki w powiecie golubsko-
dobrzyńskim. Analiza SWOT ............................................................. 32




ZAŁĄCZNIK:
Mapa w skali 1 : 50 000. Powiat golubsko-dobrzyński. Stan gospodarki turystycznej

I. Wprowadzenie
Rozwój turystyki stanowi ogromną szansę zarówno dla zachowania przyrody w całym powiecie golubsko-dobrzyńskim, jak również ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego tego obszaru. Poszczególne segmenty funkcjonującej obecnie gospodarki turystycznej wymagają jednak istotnego przekształcenia. Zmiany te i dalszy rozwój turystyki powinny zdecydowanie nawiązywać do uwarunkowań przyrodniczych, ochrony podstawowych procesów ekologicznych i ochrony wartości kulturowych, a zatem mieć charakter rozwoju zrównoważonego - ekorozwoju. W tym podejściu podkreśla się szczególnie ważną rolę społeczności miejscowej w podejmowanych decyzjach lokalnych dotyczących kierunków przewidywanego rozwoju turystyki1.
Planowanie procesów rozwojowych w zakresie turystyki na szczeblu lokalnym powinno być poprzedzone uświadomieniem miejscowej ludności o korzyściach, jakich można oczekiwać z przygotowania powiatu i gmin dla potrzeb funkcji turystycznej, ale także na temat zagrożeń, jakie mogą się pojawić, jeśli nie zostaną podjęte działania realizujące optymalne rozwiązania, wyrażone w strategii rozwoju danej jednostki2.
Celem pracy jest przedstawienie diagnozy stanu gospodarki turystycznej w powiecie golubsko-dobrzyńskim. Omówione zostały walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, ruch turystyczny oraz dochody z turystyki, jakie wpływają do budżetów gminnych, osiągają podmioty bezpośredniej i pośredniej obsługi ruchu turystycznego oraz miejscowa ludność.
II. Uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie

1. Położenie i dostępność komunikacyjna powiatu
Powiat golubsko-dobrzyński zajmuje powierzchnię 613,0 km2. Powiat położony jest na terenie województwa kujawsko-pomorskiego i graniczy z powiatami: Brodnica, Lipno, Rypin, Toruń i Wąbrzeźno. Pod względem administracyjnym powiat obejmuje 6 jednostek administracyjnych: gminę miejską Golub-Dobrzyń, gminę miejsko-wiejską Kowalewo Pom. oraz 4 gminy wiejskie: Ciechocin, Golub-Dobrzyń, Radomin i Zbójno. Ludność powiatu liczy ogółem 46 tys. osób, z czego w miastach mieszka 37,3 % mieszkańców.

Osią powiatu jest dolina Drwęcy o przebiegu z północnego-wschodu na południowy-zachód. Powiat golubsko-dobrzyński położony jest w obrębie Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego.

Z położeniem geograficznym powiatu związana jest ściśle jego dostępność komunikacyjna. Przez teren powiatu (w części północno-zachodniej) przechodzi ważny szlak komunikacyjny, jakim jest droga krajowa nr 15: Toruń - Ostróda, łącząca się z drogą krajową nr 16 Grudziądz – Ostróda – Olsztyn. Należy podkreślić, że droga ta stanowi ważną arterię tranzytu turystycznego zarówno krajowego, jak i międzynarodowego, w tym z Europy Zachodniej (głównie z Niemiec) na Mazury i do krajów nadbałtyckich. Znaczenie dla obsługi ruchu turystycznego ma także droga Kowalewo – Golub-Dobrzyń – Rypin – Sierpc.
Najważniejszym elementem sieci kolejowej jest linia kolejowa z połączeniami pospiesznymi Poznań – Toruń - Jabłonowo Pom. – Iława – Olsztyn - Białystok przebiegająca w zachodniej części powiatu. Przez teren powiatu przebiega także – nieczynna obecnie linia lokalna: Kowalewo Pom. – Golub-Dobrzyń - Brodnica.
W niniejszej pracy przez dostępność komunikacyjną rozumie się możliwość dojazdu do obiektów lub obszarów turystycznych położonych w powiecie. Przyjęto przy tym założenie stosowane w pracach nad dostępnością komunikacyjną, że ruch turystyczny wykorzystuje głównie takie środki transportu, jak: kolej, autobus oraz prywatne samochody osobowe a w znacznie mniejszym stopniu inne środki, takie jak: rower itp3. Przy takim założeniu ocenie podlegała dostępność komunikacyjna drogowa i kolejowa. Pominięto przy tym czynnik czasu i kosztów dojazdu a także czynników rozpatrywanych przy ocenie jakości usług transportowych, takich jak4: szybkość, komfort i bezpieczeństwo podróży oraz takich cech jakościowych środków transportowych, jak punktualność i regularność.
Ocenie podlegały wszystkie jednostki administracyjne powiatu5, traktowane jako całość bez względu na położenie w stosunku do obszarów o walorach turystycznych. W ocenie dostępności komunikacyjnej kolejowej rozpatrywano położenie jednostek administracyjnych w stosunku do przebiegu istniejących linii kolejowych a w ocenie dostępności komunikacyjnej drogowej hierarchię sieci drogowej oraz gęstość dróg gminnych i miejskich utwardzonych.
Dostępność komunikacyjną kolejową powiatu ocenić można jako średnią. Sieci kolejowej pozbawiona jest wschodnia część powiatu położona na wschodnim brzegu Drwęcy.
Dostępność komunikacyjną drogową oceniano na podstawie 2 cech: hierarchii sieci drogowej oraz gęstości dróg gminnych i miejskich utwardzonych. Hierarchię sieci drogowej określono w następującym układzie rodzajowym6:
•
drogi krajowe główne,
•
drogi główne,
•
drogi lokalne.

Drugą analizowaną cechą dostępności drogowej była gęstość dróg gminnych i miejskich utwardzonych dla poszczególnych jednostek administracyjnych na podstawie danych wojewódzkich urzędów statystycznych7.
Na podstawie oceny analizowanych cech można stwierdzić, że powiat golubsko-dobrzyński odznacza się średnią dostępnością komunikacyjną. Wynika to nie tylko ze stosunkowo wysokiej gęstości dróg gminnych i wysokiej rangi dróg głównych, ale także ze średniej dostępności kolejowej.

2. Walory i atrakcje turystyczne
Walory turystyczne powiatu golubsko-dobrzyńskiego są jednym z podstawowych uwarunkowań funkcjonowania i rozwoju turystyki. Są to przede wszystkim walory środowiska przyrodniczego i kulturowego. Bardzo sprzyjającym dla turystyki jest fakt, że na wielu obszarach walory przyrodnicze i kulturowe występują wspólnie.

1.
Walory turystyczne środowiska przyrodniczego

Najważniejszymi elementami środowiska przyrodniczego decydującymi o atrakcyjności turystycznej powiatu są: wody powierzchniowe, szata roślinna i rzeźba terenu. Podstawową rolę pod tym względem odgrywają jednak jeziora, rzeka Drwęca i szata leśna. Wynika to z faktu możliwości tworzenia różnego rodzaju produktów turystycznych w oparciu o te elementy środowiska przyrodniczego w powiązaniu z odpowiednim zagospodarowaniem turystycznym.
Powiat golubsko-dobrzyński charakteryzuje się stosunkowo bogatą siecią wód powierzchniowych, które nadają się do użytkowania turystycznego. Najważniejszą w tym względzie rolę odgrywają jeziora i rzeka Drwęca.
Dokonując oceny przydatności turystycznej jezior w powiecie brano pod uwagę następujące kryteria:
•
powierzchnia, przy czym oceniano jeziora o powierzchni powyżej 10 ha,
•
występowanie terenów leśnych w otoczeniu jezior,
•
występowanie korzystnych warunków do lokalizacji zagospodarowania turystycznego na obrzeżach jezior (tereny bezleśne o glebach V, VI i VIz klasy
bonitacyjnej),
•
turystyczna dostępność brzegowa.

W obrębie powiatu golubsko-dobrzyńskiego jest 16 jezior o powierzchni powyżej 10 ha. W klasie powyżej 50 ha są tylko dwa jeziora, w przedziale 20-50 ha - 5 jezior i w klasie 10-20 ha - 9 jezior. Największą powierzchnię zajmują jeziora: Mlewieckie (84,4) ha, Wielgie (Wielickie) – 70,9 ha, Ruduskie (Wojnowskie) – 48,7 ha i Okonińskie - 37,4 ha.
Bardzo sprzyjającym dla rozwoju różnych form turystyki jest występowanie w sąsiedztwie jezior terenów leśnych. Analizowano występowanie szaty leśnej bezpośrednio w strefie brzegowej i w odległości nie większej niż 1 km od linii brzegowej jezior w następujących przedziałach:
•
do najkorzystniejszych zaliczono jeziora, gdzie lasy zajmują ponad 50% ich strefy brzegowej lub występują w jej sąsiedztwie,
•
do korzystnych zakwalifikowano jeziora, gdzie lasy zajmują od 20 do 50% strefy brzegowej lub występują w jej sąsiedztwie,
•
za najmniej korzystne uznano jeziora, gdzie lasy zajmują do 20% strefy brzegowej lub występują w jej sąsiedztwie. W grupie tej znalazła się część jezior występujących na terenach bezleśnych (rolnych).

W przypadku występowania odpowiednich warunków do lokalizacji zagospodarowania turystycznego związanego jedynie z elementami ułatwiającymi korzystanie z wód (pomosty, kąpieliska, nabrzeża, przystanie wodne, plaże itp.) analizowano występowanie terenów o słabych glebach (klasy V, VI i VI z) w bezpośrednim sąsiedztwie jezior oraz naturalną dostępność turystyczną ich brzegów. Za korzystne do lokalizacji tego zagospodarowania uznano te jeziora, których ponad 5 % linii brzegowej charakteryzuje się dobrą dostępnością brzegową i w sąsiedztwie której występują tereny o słabych glebach. Za mało korzystne oceniono jeziora, jeśli omawiany wskaźnik wynosił od 1 do 5% i za najmniej korzystne, jeśli wskaźnik był mniejszy od 1%.
Analizując wyżej omówione czynniki przeprowadzono klasyfikację jezior powiatu pod kątem możliwości rozwoju różnych form turystyki, wydzielając ich trzy kategorie. Przedstawiona klasyfikacja odnosi się więc bezpośrednio do samego jeziora, jak i jego zaplecza; występowania szaty leśnej oraz terenów o dogodnych warunkach do lokalizacji elementów infrastruktury turystycznej związanych wypoczynkiem nadwodnym i turystyką wodną. Poszczególne kategorie obejmują:
•
I kategoria - jeziora o powierzchni powyżej 50 ha, o korzystnych warunkach do lokalizacji zagospodarowania turystycznego oraz występującej w strefie brzegowej lub sąsiedztwie szacie leśnej (ponad 20% strefy),
•
II kategoria - jeziora o powierzchni 20 - 50 ha o korzystnych i mało korzystnych warunkach do lokalizacji zagospodarowania turystycznego z występującą w ich sąsiedztwie szatą leśną (ponad 20% strefy), jeziora o powierzchni powyżej 50 ha położone na terenach rolniczych, w sąsiedztwie których nie występuje szata leśna i które charakteryzują się różnymi warunkami do lokalizacji elementów zagospodarowania turystycznego.
•
III kategoria - jeziora pozostałe.

Tabela 1. Kategoria turystyczna jezior powiatu golubsko-dobrzyńskiego
Lp. Jezioro Powierzchnia
w ha Klasa czystości Kategoria
turystyczna
obecna planowana
GMINA CIECHOCIN
1. Okonin 37,4 II I II
2. Piotrkowskie 18,3 b.d. I III
GMINA GOLUB – DOBRZYŃ
3. Grodno 22,3 b. d. II II
4. Oszczywilk 18,6 b. d. II III
5. Owieczkowo 30,2 n.o.n. II II
6. Plebanka (Bilareckie) 17,0 b. d. II III
7. Słupno 16,1 b. d. II III
MIASTO I GMINA KOWALEWO
8. Mlewieckie 84,4 n.o.n. II II
9. Kazaniec 11,6 b. d. II III
10. Głęboczek 10,6 b. d. II III
GMINA ZBÓJNO
11. Ciepień 12,2 b. d. I III
12. Działyń Nowy 35,4 b. d. II II
13. Klonowskie 10,6 b. d. I III
14. Liciszewskie 19,2 b. d. II III
15. Ruduskie (Wojnowskie) 48,7 III II II
16. Wielgie (Wielickie) 70,9 III II I

Z przeprowadzonej oceny wynika, że na terenie powiatu w poszczególnych kategoriach występuje następująca ilość jezior:
•
I kategoria - 1 jezioro,
•
II kategoria - 6 jezior,
•
III kategoria - 9 jezior.

Wysoką atrakcyjnością turystyczną charakteryzują się także rzeki i ich doliny. W szczególności jest to Drwęca i jej najważniejszy dopływ Ruziec. Ze względu na sąsiedztwo lasów i występowanie na obszarach bezleśnych słabych gleb doliny stanowią potencjalnie atrakcyjny teren do zagospodarowania turystycznego. Drwęca jest również bardzo atrakcyjnym szlakiem kajakowym o znaczeniu międzynarodowym.
Rzeka Drwęca może być także punktem początkowym wędrówek wodnych (głównie kajakowych) tzw. „pętlą toruńską”. Jest to droga wodna , którą tworzą: Drwęca, Wisła, Nogat (lub Szkarpawa), Zalew Wiślany i Kanał Elbląski. Jest to jedna z najbardziej atrakcyjnych tego typu wędrówek wodnych na terenie Polski. Szlak ten umożliwia urządzanie wędrówek wodnych z różnych punktów powiatu golubsko-dobrzyńskiego i powrotu do tego samego miejsca po około 20 dniach wędrówek drogami wodnymi.
W powiecie golubsko-dobrzyńskim występuje średnie zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych. Znajdują się tu przede wszystkim tereny leśne, obszary zadrzewione, łąki i pastwiska oraz tereny zieleni urządzonej. Szczególnie urozmaicone są zbiorowiska roślinne na niżej położonych powierzchniach terasowych doliny Drwęcy (łąki, zarośla, lasy mieszane, liściaste, iglaste, roślinność związana ze starorzeczami).
Według rejonizacji przyrodniczo-leśnej lasy powiatu golubsko-dobrzyńskiego są położone w obrębie krainy Wielkopolsko-Pomorskiej8 (dzielnica Pojezierza Dobrzyńsko-Chełmińskiego).
Lasy i grunty leśne w powiecie zajmują 114,3 km2, co stanowi 18,6 % ogólnej powierzchni powiatu. Wysokim wskaźnikiem lesistości odznaczają się gminy: Ciechocin - 34,8 % i Golub-Dobrzyń - 31,3 %. W pozostałych gminach wskaźnik ten jest znacznie mniejszy i dla przykładu wynosi 8,4 % w gminie Radomin i 5,4 % w mieście i gminie Kowalewo Pom. W lasach zdecydowanie przeważają drzewostany sosnowe. Obok sosny w zbiorowiskach leśnych występują domieszki świerka, dębu, brzozy, klonu, buka, olszy i modrzewia polskiego. W zespołach lasów liściastych i mieszanych przeważa dąb. W niżej położonych częściach doliny Drwęcy i innych rzek oraz na terenach przyległych występują liczne gatunki krzewów, z których przeważają: leszczyna, kruszyna, jałowiec i jarzębina.
Jako korzystne do użytkowania turystycznego ocenia się lasy o wieku drzewostanu powyżej 80 lat, wykształcone na siedliskach boru mieszanego świeżego, boru świeżego, lasu mieszanego i lasu świeżego. Są to lasy najbardziej odporne na degradację turystyczną. Lasy wykształcone na przedstawionych powyżej siedliskach o wieku drzewostanu o 40-80 lat, lasy o wieku drzewostanu powyżej 80 lat na siedliskach lasu wilgotnego i boru wilgotnego oraz lasy o wieku drzewostanu powyżej 40 lat na siedlisku lasu mieszanego wilgotnego i boru suchego zalicza się jako średnio i mało korzystne do użytkowania turystycznego. Lasy na siedliskach boru bagiennego, olsu i olsu jesionowego, bez względu na wiek drzewostanu zalicza się do niekorzystnych do użytkowania turystycznego.
W powiecie golubsko-dobrzyńskim przeważają właśnie lasy wykształcone na siedliskach zaliczanych do odpornych na degradację turystyczną, które łącznie zajmują około 90% powierzchni leśnej. Pozostałą część zajmują m. in. siedliska boru suchego, boru mieszanego wilgotnego oraz olsu jesionowego i olsu.
Pod względem wieku drzewostanu sytuacja jest mniej korzystna. Drzewostany o wieku powyżej 80 lat, a więc najbardziej odpornych na degradację turystyczną, zajmują tylko około 20% powierzchni leśnej. Drzewostany o wieku od 40 do 80 lat występują na około 1/3 areału lasów, natomiast około 45% powierzchni leśnej porastają drzewostany najmłodsze.
Korzystne dla większości form turystyki jest to, że kompleksy leśne występują na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu oraz w sąsiedztwie jezior i rzek. Stwarza to bardzo sprzyjające warunki do rozwoju różnych form turystyki.
Należy podkreślić, że w powiecie występuje szereg enklaw środowiska o charakterze zbliżonym do naturalnego (użytki ekologiczne), zespoły przyrodniczo-krajobra-zowe (torfowiska, trzcinowiska, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, skarpy, jary, wąwozy itp.) znacznie uatrakcyjniające wiejską przestrzeń turystyczną.
Atrakcyjność turystyczna rzeźby terenu w powiecie golubsko-dobrzyńskim wynika głównie z jej walorów krajobrazowych (zróżnicowanie form, znaczne wysokości względne, duże spadki i występowanie innych elementów wzbogacających krajobraz). Ważne jest również występowanie punktów (najczęściej wierzchołków pagórków), z których roztaczają się panoramy widokowe. Z urozmaiconą rzeźbą terenu, a głównie z odpowiednią wysokością względną i długością stoków wiąże się rozwój sportu i rekreacji zimowej, głównie saneczkarstwa.
Podstawowy kształt rzeźby powiatu ukształtował się w okresie ostatniego zlodowacenia, w związku z czym jest to teren o charakterze młodoglacjalnym. Bardzo istotną rolę w ukształtowaniu rzeźby tego terenu odegrały procesy związane z kształtowaniem się doliny Drwęcy, co szczegółowo opisał W. Niewiarowski9. Urozmaicenie rzeźby terenu związane jest przede wszystkim z doliną Drwęcy oraz występowaniem rynien jeziornych i form moreny czołowej.
Atrakcyjność turystyczna rzeźby terenu jest zróżnicowana i uzależniona przede wszystkim od stopnia urzeźbienia. Najwyższą atrakcyjnością turystyczną odznaczają się tereny wysoczyzny morenowej falistej, pagórki i wzgórza morenowe oraz strefy krawędziowe dolin rzecznych i rynien polodowcowych. Należą tu także obszary występowania form plejstoceńskich związanych z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych (np. wały ozów, drumliny, pagórki i wzgórza kemowe, formy wydmowe). Istotnym kryterium atrakcyjności rzeźby są wysokości względne. Z uwagi na niewielkie zróżnicowanie wysokości względnych takie formy rzeźby terenu jak: wysoczyzna morenowa płaska, równiny terasowe i zastoiskowe odznaczają się niską atrakcyjnością turystyczną. Dla form wędrownych najbardziej atrakcyjne są rynny pojezierne, drumliny oraz strefy czołowomorenowe. Niewątpliwie najwyższą atrakcyjnością charakteryzuje się pod tym względem drumliny w okolicach Zbójna oraz strefa zboczowa doliny Drwęcy. Szczególnie duże wysokości względne występują na zachodnim brzegu rzeki, zwłaszcza w sąsiedztwie Golubia-Dobrzynia.


2.
Walory krajoznawcze środowiska historyczno-kulturowego

Atrakcyjność kulturowa powiatu golubsko-dobrzyńskiego wiąże się zarówno z bogatą i burzliwą historią tych obszarów, jak i połączenia reliktów architektury z interesującym krajobrazem rozpatrywanym w kategoriach przemian kultury i gospodarki na terenach cennych przyrodniczo. We współczesnej turystyce właśnie konglomerat cech, różnorodność rodzajowa walorów turystycznych i możliwość ich wielostronnego wykorzystania turystycznego, stanowią ważne kryteria atrakcyjności turystycznej regionu i miejscowości. Powodem takiej tendencji w ocenie uwarunkowań rozwojowych turystyki są coraz silniej występujące w światowej turystyce zrównoważonej trendy łączenia celów wypoczynkowych z poznawczymi i aktywny stosunek do odwiedzanego środowiska.
Nie wnikając w szczegóły historycznego rozwoju osadnictwa na terenie Ziemi Chełmińskiej i Dobrzyńskiej można stwierdzić, że obszar ten charakteryzuje się występowaniem wielu atrakcyjnych turystycznie obiektów kultury materialnej.
Miejscowością o szczególnej randze dla turystyki kulturowej jest Golub-Dobrzyń. Wynika to z występowania zabytków historycznych i pełnionych przez nie roli w obsłudze ruchu turystycznego. Miasto położone jest w zakolu Drwęcy, przy dawnej przeprawie przez rzekę, która łączyła Ziemię Chełmińską z Ziemią Dobrzyńską, znane jest przede wszystkim z górującego nad miastem, odbudowanego zamku pokrzyżackiego z XIV w., przebudowanego przez Annę Wazównę na renesansowy w początku XVII w. Odbywają się w nim turnieje rycerskie, bale i wiele innych imprez o znaczeniu międzynarodowym i krajowym. Również samo miasto, powstałe z połączenia dwóch jednostek osadniczych: Golubia i Dobrzynia, posiada zachowany gotycki układ urbanistyczny Golubia, a w nim 21 obiektów zabytkowych, wśród nich kościół gotycki p.w. św. Katarzyny z XIV w. z ołtarzem wczesnobarokowym, z rzeźbą gotycką. Zachowały się też fragmenty murów miejskich z basztami, częściowo włączonymi w późniejszą zabudowę oraz domy mieszczańskie z XVII - XIX w. Dobrzyń był osadą, która w 1789 r. otrzymała prawa miejskie od gen. Działyńskiego, lecz straciła je w dwudziestoleciu międzywojennym. Zabudowa skupiona jest wzdłuż drogi przelotowej, natomiast zabytkowy kościół klasycystyczny pochodzi z I połowy XIX w.
Drugim miastem o znaczeniu krajoznawczym jest Kowalewo Pomorskie. Jest to miasto o historii sięgającej grodu wzmiankowanego już w 1222 r., na którego miejscu zbudowano potem zespół miejski lokowany w 1286 r. Obecnie jednak ślady dawnej historii widoczne są tylko w kościele p.w. św. Mikołaja z początku XIV w. oraz w niewielkich fragmentach murów miejskich (z zachowaną basztą narożną) i reliktów zamku krzyżackiego, w którego posiadaniu miasto było od 1231 r.
Powiat golubsko-dobrzyński jest bogaty w rozproszone obiekty historyczne, zarówno kościoły, pałace i dwory z parkami o charakterze krajobrazowym, z cennymi zespołami starodrzewu oraz domy mieszkalne, które mogą stanowić przedmiot zainteresowania krajoznawczego. W poszczególnych gminach na szczególną uwagę zasługują następujące obiekty krajoznawcze:
A. KOŚCIOŁY:
Gmina Ciechocin
•
Ciechocin - kościół p.w. św. Małgorzaty, usytuowany na wysokiej skarpie nad Drwęcą, zbudowany zapewne w XIV w., gotycki, o częściowo zatartych cechach stylowych; zakrystia barokowa z II poł. XVII w.; w 1891 r. przebudowa neogotycka;
Gmina Golub-Dobrzyń
•
Ostrowite - kościół p.w. św. Marii Magdaleny, wzniesiony prawdopodobnie pod koniec XIII w. w stylu gotyckim, zniszczony w czasie wojen z Zakonem Krzyżackim i odbudowany ok. połowy XV w. - z renesansową wieżą i szczytem wschodnim; gruntownie przebudowany w I połowie XVII w., odnowiony około 1900 r.;
•
Wrocki - kościół p.w. św. Marcina, gotycki, murowany, jednonawowy;
Gmina Kowalewo Pom.
•
Chełmonie - kościół p.w. św. Bartłomieja, gotycki, z I poł. XIV w., odnawiany w początkach XVII w. i w latach. 1862-65 w duchu neogotyckim;
•
Pluskowęsy - kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, gotycki, prawdopodobnie prezbiterium z 1311 r., nawa z połowy XIV w.;
•
Wielka Łąka - kościół p.w. św. Katarzyny i Małgorzaty, zbudowany w XIII/XIV w., w latach 1861-63 rozbudowany w neogotyku, z gotyckimi murami obwodowymi;
Gmina Radomin
•
Radomin - kościół p.w. św. Mikołaja, usytuowany na niewielkim wzniesieniu, zbudowany w stylu gotyckim w XIV w., na przełomie XVIII/XIX w. dobudowana wieża;
•
Dulsk - kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny, z II połowy XVIII w., drewniany, wzniesiony z fundacji Działyńskich;
•
Płonne - kościół p.w. św. Jakuba, wg tradycji zbudowany w 1402 r., wskutek wielu przebudów częściowe zatarcie cech stylowych, usytuowany na stromym wzniesieniu, zapewne na wczesnośredniowiecznym grodzisku;
Gmina Zbójno
•
Działyń - kościół p.w. św. Trójcy, murowany około 1618 r., przebudowany w 1641r., gruntownie remontowany pod koniec XIX w.

B. PAŁACE I DWORY:
•
Bocheniec (gm. Radomin) - dworek zbudowany w I połowie XIX w., klasycystyczny, po 1945 r. przekształcony, ze znacznym zatarciem cech stylowych;
•
Szafarnia (gm. Radomin ) - dwór zbudowany w połowie XIX w., eklektyczny, wzniesiony na rzucie prostokąta z dwoma trójbocznymi ryzalitami od tyłu i wieżą przy narożniku północno - wschodnim; w latach 1825-26 przebywał tu Fryderyk Chopin, obecnie odbywają się tu imprezy muzyczne, konkursy pianistyczne itp.; w otoczeniu dworu park krajobrazowy z I połowy XIX w.;
•
Szczutowo (gm. Radomin) - dwór drewniany, parterowy, na rzucie prostokątnym, zbudowany w II połowie XVIII lub I połowie XIX w., przekształcony w 1965 r.;
•
Gajewo (gm. Golub-Dobrzyń) - zespół o walorach krajobrazowych i historycznych: dwór murowany pod koniec XIX w. z neogotyckim portykiem; park krajobrazowy o zachowanym układzie przestrzennym z okazałym drzewostanem w wieku ok. 200 - 250 lat, posiada znaczenie ekologiczne jako regulator lokalnych stosunków klimatycznych;
•
Gałczewko (gm. Golub-Dobrzyń) - dwór murowany z przełomu XIX / XX w. z parkiem krajobrazowym o zachowanym układzie przestrzennym z czterema stawami;
•
Ostrowite (gm. Golub-Dobrzyń) - pałac murowany z 1880 r. z budynkami gospodarskimi murowanymi, z końca XIX w., z parkiem krajobrazowym;
•
Poćwiardowo (gm. Golub-Dobrzyń) - dwór, dawny dom zarządcy (obecnie szkoła), murowany pod koniec XIX w. z założeniem ogrodowym o zachowanym układzie przestrzennym;
•
Pusta Dąbrówka (gm. Golub-Dobrzyń) - dwór murowany z końca XIX w. z parkiem krajobrazowym o zachowanym układzie wodnym (staw) i rzeźbie terenu z drzewostanem;
•
Słuchaj (gm. Golub-Dobrzyń ) - dwór murowany z początku XX w. z parkiem krajobrazowym;
•
Sokołowo (gm. Golub-Dobrzyń) - pałac murowany z połowy XIX w., wzniesiony na zrębach osiemnastowiecznego dworu (rozbudowany w latach trzydziestych XIX w.), z otaczającym go parkiem krajobrazowym o zachowanym układzie przestrzennym; w parku kaplica murowana z początku XX w., teren dawnego folwarku z zachowaną stajnią, spichlerzem, oborami;
•
Piątkowo (gm. Kowalewo Pomorskie) - pałac zbudowany w latach 1850-52 wg projektu Aleksandra Galle, neogotycki, murowany z czerwonej nieotynkowanej cegły, flankowany czterema wieżyczkami i prostokątnym ryzalitem; park ze zwartymi masywami starodrzewu na obwodzie założenia, duże wnętrza parkowe i aleje, 3 zbiorniki wodne (w 1997 r. - wystawiony na sprzedaż na Giełdzie Zabytków);
•
Ciechocin - dwór usytuowany na wschód od kościoła, w sąsiedztwie skarpy nad Drwęcą;
•
Zbójno - zespół pałacowy: pałac murowany z ok. 1850-60 r., projektu Henryka Marconiego (obecnie szkoła), oficyny, tzw. lokajówka murowana z I poł. XIX w. (obecnie dom mieszkalny), rządcówka murowana z końca XIX w. - obecnie również dom mieszkalny, spichlerz i kuźnia murowana z końca XIX w., park krajobrazowy z połowy XIX w.;
•
Klonowo (gm. Zbójno) - pozostałości zespołu dworskiego: spichlerz murowany z około 1900 r., park krajobrazowy z początku XIX w.;
•
Wielgie (gm. Zbójno) - pałac murowany z końca XIX w., remontowany w 1970 r., spichlerze murowane i park krajobrazowy z końca XIX w.

C. ZABYTKOWE OBIEKTY TECHNIKI:
•
Bocheniec (gm. Radomin) - wiatrak-„koźlak” z XIX w., drewniany z dachem naczółkowym, kryty gontem;
•
Lisak (gm. Golub-Dobrzyń) - teren osady młynarskiej , dom mieszkalny murowany z końca XIX w., młyn wodny murowany z końca XIX w., budynek gospodarczy murowany z końca XIX w., założenie ogrodowe o zachowanym układzie przestrzennym;
•
Imbirkowo (gm. Zbójno) - młyn wodny, murowany około 1920 r.;
•
Kiełbzak (gm. Zbójno) - młyn wodny, murowany ok. 1920 r.;

E. INNE OBIEKTY:
•
Szafarnia (gm. Radomin) - grodzisko średniowieczne;
•
Nowogród (gm. Golub - Dobrzyń) - grodzisko średniowieczne.

Reasumując należy stwierdzić, że historyczne walory kulturowe powiatu golubsko-dobrzyńskiego stanowią bardzo istotny składnik potencjału turystycznego tego obszaru. Występowanie wielu obiektów zabytkowych może w znaczny sposób uatrakcyjniać wędrówki na szlakach turystycznych.
3.
Wiejska przestrzeń rekreacyjna

Na terenie powiatu golubsko-dobrzuńskiego w celu aktywizacji gospodarczej znacznie większą rolę, niż dotychczas, należy przypisać współdziałaniu sfer rolnictwa i turystyki. Rolnictwo powinno w tym przypadku odgrywać znaczącą rolę. Stąd też ważne znaczenie dla turystyki ma wiejska przestrzeń rekreacyjna. Wiejska przestrzeń rekreacyjna w powiecie (w układzie gminnym) oceniona została na podstawie 7 następujących cech analizowanych przez M. Drzewieckiego10:
•
gęstość zaludnienia na 1 km2 użytków rolnych,
•
udział rolniczej gospodarki nieuspołecznionej w powierzchni użytków rolnych,
•
udział łąk i pastwisk w powierzchni użytków rolnych,
•
udział lasów w powierzchni całkowitej gminy,
•
udział wód w powierzchni całkowitej gminy,
•
typy osadnictwa wiejskiego,
•
udział osób utrzymujących się ze źródeł pozarolniczych.

Na podstawie przeprowadzonej oceny M. Drzewiecki gminy w Polsce podzielił na 4 następujące kategorie atrakcyjności przestrzeni wiejskiej dla rekreacji:
I kat. - gminy o 5-7 cechach korzystnych,
II kat. - gminy o 4-6 cechach korzystnych,
III kat. - gminy o 3 cechach korzystnych,
IV kat. - gminy o 0-2 cechach korzystnych.
W powiecie golubsko-dobrzyńskim I kategorią wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej charakteryzują się gminy: Golub-Dobrzyń i Ciechocin, II kategorią miasto i gmina Kowalewo Pom. i III kategorią gminy Radomin i Zbójno.
4.
Inne atrakcje turystyczne

Dla podniesienia ogólnej atrakcyjności turystycznej powiatu bardzo istotne znaczenie ma liczba i rodzaj organizowanych dla turystów atrakcji. Do atrakcji tych należą przede wszystkim różnego rodzaju imprezy. Z aktualnie organizowanych na terenie powiatu imprez wymienić należy przede wszystkim:
•
imprezy sportowe i sportowo-rekreacyjne, do których zaliczyć należy nie tylko turnieje rycerskie organizowane w Golubiu-Dobrzyniu, ale także imprezy okolicznościowe, w tym turystyki wodnej,
•
imprezy kulturalne m. in. w Szafarni oraz imprezy folklorystyczne.

Imprezy te odbywają się przede wszystkim w miesiącach letnich, w trakcie sezonu turystycznego. Należy jednak zaznaczyć, że w niewystarczającym jeszcze stopniu do organizacji tego typu atrakcji turystycznych na terenie powiatu włącza się społeczność wsi. Jedynie w Golubiu-Dobrzyniu znajdują się placówki kulturalne, rozrywkowe i sportowo-rekreacyjne, które stanowią ważny element bazy towarzyszącej. Stan tej bazy ulega ciągłej poprawie. Jako przykład służyć może ośrodek wypoczynku świątecznego z plażą i kąpieliskiem wybudowany w ostatnich latach w Nowogrodzie.
2.
5. Możliwości wzbogacania i podnoszenia jakości walorów tury-
stycznych
Możliwości wzbogacenia walorów turystycznych odnoszą się do wartości przyrodniczych i kulturowych. W przypadku walorów przyrodniczych są to przede wszy-stkim działania w celu powiększenia powierzchni wodnych i leśnych.
Powiększenie powierzchni wodnych wiąże się z piętrzeniem istniejących rzek i cieków w celu magazynowania wód głównie w jeziorach, stawach i mokradłach. Zasadniczym celem tego typu inwestycji gospodarki wodnej, związanych z tzw. „małą retencją wodną” jest poprawa bilansu wodnego, ochrona przeciwpożarowa, poprawa gospodarki rybackiej oraz względy ekologiczne i turystyczne. W wyniku piętrzenia wód płynących powstają najczęściej niewielkich rozmiarów zbiorniki wodne, które oceniane w aspekcie turystycznym wpływają na:
•
podniesienie walorów krajobrazowych i estetycznych terenu oraz walorów mikroklimatycznych,
•
wzrost atrakcyjności krajoznawczej szlaków turystycznych przebiegających w sąsiedztwie zbiorników wodnych,
•
udrożnienie i podniesienie atrakcyjności szlaków wodnych,
•
poprawę dostępności turystycznej brzegów jezior, co stwarza dogodne warunki do ich zagospodarowania użytkowania turystycznego,
•
stabilizację lustra wody w jeziorach użytkowanych turystycznie, co pozwala na odpowiednie zagospodarowanie i funkcjonowanie plaż i kąpielisk, podnosi atrakcyjność akwenów dla sportów wodnych oraz poprawia warunki dla gospodarki rybackiej i uatrakcyjnia zbiorniki pod względem wędkarskim,
•
wzrost atrakcyjności inwestycyjnej terenów do lokalizacji obiektów turystycznych w sąsiedztwie powstałych zbiorników wodnych,
•
zwiększenie naturalnej odporności wód na zanieczyszczenia zewnętrzne oraz poprawę jakości wód,
•
tworzenie nowych, korzystnych warunków dla rekreacji i wypoczynku sobotnio-niedzielnego, zwłaszcza dla miejscowej ludności,
•
większe zainteresowanie wykupem terenów przyległych do zbiorników wodnych, głównie pod zabudowę letniskową.

Tabela 2. Ocena programu małej retencji w powiecie golubsko-dobrzyńskim z punktu
widzenia potrzeb turystyki i rekreacji.
Lp. Nazwa obiektu Gmina Powierzchnia zalewu
w ha Efekt hydrologiczny i ekologiczny Efekt turystyczno-rekreacyjny Uwagi
1. Zbiornik Chełmoniec Kowalewo Pomorskie 1,30 odtworzenie zbiornika mały zbiornik wiejski
2. Zbiornik Kiełpiny Kowalewo Pomorskie 1,50 zbiornik wodny mały
3. Jez. Płociczno
Jez. Dogro
Jez. Stawek
Jez. Słupno Golub-Dobrzyń 57,40 spiętrzenie duży
4. Jez. Plebanka
Jez. Grodno Golub-Dobrzyń 62,80 spiętrzenie średni poprawa dostę-pności turystycznej brzegów jez. Grodno
5. Jez. Owieczkowo Golub-Dobrzyń 35,90 stabilizacja lustra wody średni poprawa dostępności brzegowej
6. Stawy rybne -Pruska Łąka Kowalewo Pomorskie 6,00 stawy rybne
w dolinie Str. Rychnowskiej mały
7. Jez. Piotrowickie Ciechocin 24,7 stabilizacja lustra wody duży poprawa dostępności turystycznej brzegów,
8. Jez. Mucha
Jez. Okonin Ciechocin 59,30 stabilizacja lustra wody średni poprawa dostęp-ności brzegowej
9. Jez. Ciecho-
cińskie
Jez. Kotlewskie Ciechocin 19,70 piętrzenie wody w Strudze Ciechocińskiej średni poprawa dostępności turystycznej brzegów
10. Zbiornik Piotrkowo Ciechocin 26,00 system zbiorników wodnych o głębokości ok. 1 m. mały zwiększenie
powierzchni wodnej
11. Mokradło Olszówka Ciechocin 31,30 spiętrzenie wodyw śródleśnej zabagnio-nej dolinie -użytek ekologiczny mały
12. Zbiornik Nowa Wieś-Bierzgło Ciechocin 15,00 regulacja Lubianki, odbudowa piętrzenia średni możliwość budowy stawów rybnych
13. Zbiornik Świętosław Ciechocin 32,80 system zbiorników potorfowych mały
14. Zbiorniki Młyński Dulnik Ciechocin 4,50 odbudowa piętrzenia młyńskiego na rz. Lubianka duży

W przypadku powiększania powierzchni leśnych analizowano programy zalesień w poszczególnych gminach powiatu. Programy te zakładają zalesienia gruntów rolnych nieprzydatnych do produkcji rolnej, nieużytków i innych gruntów określonych w miejscowych planach ogólnych zagospodarowania przestrzennego. Do 2020 r. przewiduje się zalesienia od 8 ha w mieście Golub-Dobrzyń do 128 ha w gminie Golub-Dobrzyń. W wyniku zalesień wzrośnie lesistość gmin w powiecie średnio o ponad 0,5 %.
Tabela 3. Planowane dolesienia na tle lesistości powiatu golubsko-dobrzyńskiego
Lp. Gmina Lasy i grunty leśne Projektowane zalesienia w ha
powierzchnia w ha lesistość w %
1. Ciechocin 3 527 34,8 91
2. Golub-Dobrzyń (m) 112 14,9 8
3. Golub-Dobrzyń (gm) 6 180 31,3 128
4. Kowalewo Pom. 769 5,4 46
5. Radomin 678 8,4 39
6. Zbójno 159 1,9 -
Razem 11 425 18,6 312

Możliwości wzbogacenia i podnoszenia jakości walorów kulturowych, głównie w miastach Golub-Dobrzyń i Kowalewo Pom., powinno polegać na :
•
potraktowaniu substancji zabytkowej jako wyjątkowo pozytywnego tła dla organizacji różnorodnych imprez kulturalnych, gastronomicznych, rozrywkowych itp, z dążeniem do kształtowania ich stylowego charakteru powiązanego zarówno z epokami reprezentowanymi przez obiekty zabytkowe, jak też cechami lokalnymi i regionalnymi (turnieje, zjazdy miłośników historii, przyrody, imprezy związane z pojezierzami),
•
ożywieniu kultury współczesnej - dla kultywowania i stałego wzbogacania tradycji, bez wykluczenia elementów nowych, lecz odpowiadających społeczności miejscowej;
•
kreowaniu własnej „tożsamości”, która wynika z pamięci i zapisów związanych z kulturą społeczną, zwyczajami, kuchnią regionalną, wybitnymi postaciami pochodzącymi z tej ziemi, a ponadto z użyciem lokalnych materiałów budowlanych, dbałością o wystrój architektoniczny, zazielenianie i ukwiecanie odwiedzanych miejsc i obiektów, stworzenie warunków do utrzymywania czystości itp.

W przypadku pojedynczych obiektów i zespołów zabytkowych, położonych poza miastami, należy stosować następujące formy wzbogacania wartości i warunków percepcji, a przede wszystkim przystosowania do wielostronnego użytkowania turystycznego, w celu zwiększania atrakcyjności turystycznej, sprzyjającej ogólnemu rozwojowi ekonomicznemu i kulturowemu powiatu:
• wykorzystać wszystkie możliwości wprowadzania funkcji turystycznych do obiektów zabytkowych tam, gdzie nie wpłynie to na degradację historycznych i artystycznych wartości tych obiektów, ich wystroju i zachowanego układu architektonicznego, na przykład:
• wprowadzanie funkcji hotelowej, pensjonatowej do pałaców i dworów, z możliwością organizowania konferencji, różnorodnych imprez kulturalnych itp., z wykorzystaniem licznych dobrze zachowanych parków podworskich na cele edukacyjne i rekreacyjne,
• wprowadzanie funkcji noclegowej lub gastronomicznej, do obiektów podworskich, folwarcznych, dbając o utrzymanie specyficznego wizerunku, indywidualnych cech, wyeksponowanie pamiątek z przeszłości, kultywowanie dawnych zwyczajów, kuchni regionalnej, przystosowywanie parków i ogrodów do potrzeb rekreacji turystów itd., przy czym pożądana jest reprywatyzacja tych zespołów, gdyż przyczynić się to powinno do przywracania ich cech tożsamości,
• wprowadzanie funkcji izb muzealnych, zajazdów, barów przydrożnych, punktów informacji o regionie, wraz z ekspozycją i sprzedażą wydawnictw, map i folderów, lokalnych wyrobów - pamiątek, przetworów spożywczych itp. do obiektów wolnostojących, zabytków techniki, np. młynów wodnych , kuźni,
• przewidywanie programów zwiedzania i odpowiedniego systemu informacji zachęcającej do zatrzymania się na trasach przejazdu, dzięki uporządkowaniu terenu, przygotowania pojemnych i bezpiecznych parkingów, oznakowaniom i kierunkowskazom, wykorzystaniu przekazów i legend do uatrakcyjnienia opisu miejsca, stosowaniu szyldów o tradycyjnych formach i materiałach, oświetleniu ruin zamków , pałaców, wiatraków itp.
•
dążyć do przywracania oryginalnych funkcji wszędzie tam, gdzie jest to wskazane i możliwe, szczególnie w obiektach o oryginalnym charakterze przetwórstwa przemysłu rolnego i obsługi rolnictwa, np. w młynach, kuźniach, zwłaszcza że pozwala to na powrót do tak cenionych dziś produktów ekologicznego rolnictwa,
•
dbać o estetykę obiektów i ich otoczenia, stosując w maksymalnym stopniu tworzywa naturalne (drewno, żelazo, kamień), materiały pochodzenia lokalnego, tym samym dając sposobność do odrodzenia się rzemiosła lokalnego, w tym artystycznego (pamiątki, przetwórstwo domowe produktów leśnych i rolnych), co przyczynia się do zmniejszenia bezrobocia.
•
wobec położenia większości poza miejskich obiektów zabytkowych w ścisłym kontakcie z przyrodą, należy zwracać uwagę na wystrój zieleni o cechach charakterystycznych dla polskiego krajobrazu, stosując zestawy tradycyjnych krzewów i kwiatów , zadaszeń, mebli ogrodowych itd., unikając natomiast tak „modnych” dziś form zachodnich, dominacji agresywnych reklam i szyldów, gdyż uzyskanie lokalnej specyfiki wizerunku regionu jest jednym z najważniejszych warunków powodzenia działań w celu jego turystycznego uatrakcyjnienia.

Powyższe, syntetycznie zestawione pożądane działania prowadzące do uzyskania możliwie najlepszych warunków dla przyjazdu turystów, nie tylko polskich, ale i zagranicznych, dla zatrzymania ich w powiecie i atrakcyjnego spędzenia przez nich czasu pobytu, wymaga udziału specjalistów w konkretnych opracowaniach dotyczących wzbogacenia walorów dóbr kultury i wykorzystania ich dla rozwoju turystyki. Szczególnie niezbędny jest udział :
• konserwatorów zabytków, którzy określić muszą stopień możliwej ingerencji w zabytkową substancję budowlaną i artystyczną, także w odniesieniu do zabytkowej zieleni parkowej, a ich wytyczne i nadzór nad realizacją trakto- wany musi być nadrzędnie i obligatoryjnie,
• architektów i planistów przestrzennych oraz architektów zieleni, którzy każdorazowo ustalić powinni optymalne rozwiązania funkcjonalno - przestrzenne, na podstawie ogólnej koncepcji (studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planów miejscowych) zagospodarowania turystycznego rejonu, gminy itd., a ponadto ocenić uwarunkowania zmian struktury budowlanej i kompozycji zieleni w podworskich parkach krajobrazowych, dążąc do uzyskiwania harmonii i respektowania form dawnych, zgodnych z odczuciem epoki,
• specjalistów z dziedziny gospodarki turystycznej, marketingu turystycznego, zagospodarowania turystycznego, którzy ocenić powinni zarówno kompleksowo jak i w pojedynczych przypadkach, jakie rozwiązania mają szansę powodzenia, przynoszenia dochodów, a także do kogo należy skierować promocję turystyczną i jakimi metodami ją prowadzić, aby była ona opłacalna i trafiła do zainteresowanych odbiorców.

3.
Uwarunkowania ekologiczne

3.1. Obszary chronione i wymagające ochrony
Za priorytetową formę ochrony przyrody i krajobrazu uznano wielkoprzestrzenny system obszarów chronionych. Jest to forma w polityce ekologicznej powszechnie uznawana za najbardziej efektywną. W powiecie golubsko-dobrzyńskim na system ten składają się: rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu. Podstawowym zadaniem tego systemu jest:
•
przywrócenie obszarom zdegradowanym równowagi ekologicznej i zachowanie i tej równowagi na obszarach najcenniejszych przyrodniczo,
•
użytkowanie gospodarcze, w tym turystyczne i wypoczynkowe tych obszarów w warunkach ekorozwoju.

Należy także podkreślić, że zdecydowana większość obszarów użytkowanych turystycznie i planowanych do zagospodarowania turystycznego w powiecie objęte są systemem ochrony przyrody.
Na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego znajdują się dwa rezerwaty przyrody. Są to:
1. rezerwat wodny rzeki Drwęcy, gdzie ochronie podlega środowisko wodne i ryby w nim bytujące (pstrąg, łosoś, troć, certa). Rezerwat zajmuje powierzchnię 1888,27 ha, został ustanowiony w 1961 r.,
2. rezerwat leśny „Bobrowisko” (gm. Radomin), w którym ochroną objęto drzewostan mieszany sosnowy z dębem szypułkowym i modrzewiem polskim oraz lipą drobnolistną. Powierzchnia rezerwatu wynosi 3,24 ha, został ustanowiony w 1958 r.

Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Są to cenne przyrodniczo i krajobrazowo tereny, przestrzennie powiązane z parkami krajobrazowymi i rezerwatami przyrody, stanowiąc dla nich dodatkową osłonę. Zagospodarowanie tych terenów powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Wskazane jest ich wy-korzystanie dla różnych form turystyki. Na terenie powiatu znajdują się dwa obszary chronionego krajobrazu: „Rzeki Drwęcy” oraz „Drumliny Zbójeńskie”. Należy także nadmienić, że dolina Drwęcy jest uznawana za korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym.
Na terenie powiatu występują także użytki ekologiczne. Dla ruchu turystycznego istotne znaczenie ma fakt, że na obszarze użytków ekologicznych zabrania się m. in.: ich użytkowania, palenia ognisk, zbierania owoców i grzybów oraz ruchu pojazdów poza drogami publicznymi. Za użytki ekologiczne uznano głównie obszary bagien, torfowisk, zagłębień terenowych, oczek wodnych położonych jedynie na terenach leśnych. Użytki te zajmują stosunkowo niewielkie powierzchnie. Na terenie powiatu są to dla przykładu następujące obiekty:
•
użytek ekologiczny„bagno starorzecze Drwęcy” (gmina Ciechocin) - starorzecze o powierzchni 22,06 ha porośnięte zespołem szuwarowym,
•
użytek ekologiczny „bagno w dolinie Strugi Młyńskiej” (gmina Ciechocin) - bagno porośnięte zespołem szuwarowym o powierzchni 14,09 ha.

Pomniki przyrody są elementem ochrony cennych przyrodniczo obiektów punktowych (drzew, głazów), powierzchniowych (skupienia drzew) i liniowych (aleje drzew). Na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego jest około 40 pomników przyrody. Są to przede wszystkim okazy drzew.
3.2. Zagrożenia walorów turystycznych
Głównym problemem ekologicznym, warunkującym w znacznym stopniu możliwość rozwoju turystyki na obszarze powiatu jest zanieczyszczenie wód powierzchniowych , a szczególnie Drwęcy i jezior.
Aktualna jakość wód Drwęcy daleko odbiega od wymaganych klas czystości. Proces degradacji wód Drwęcy rozpoczął się pod koniec lat siedemdziesiątych. Już w 1977 r. Drwęca nie odpowiadała normom w zakresie bakteriologicznym, a w 1980 r. i w zakresie fizykochemicznym. W latach osiemdziesiątych utrzymywała się niekorzystna, pozaklasowa jakość wód, zwłaszcza na odcinkach poniżej miast położonych bezpośrednio nad Drwęcą. W latach 1989-1994 proces degradacji wód rzeki został zahamowany. Nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu zanieczyszczenia w zakresie wskaźników tlenowych i biogennych. Poprawił się też zdecydowanie stan sanitarny rzeki.
Zatrzymanie procesu degradacji rzeki jest efektem realizacji programu budowy oczyszczalni ścieków w dorzeczu, jak również wynikiem ograniczenia produkcji ścieków. Obecnie jakość wód Drwęcy na obszarze powiatu golubsko-dobrzyńskiego kształtuje się z reguły w klasie III. O klasie czystości wód Drwęcy decydują stężenia fosforu ogólnego, a także fosforanów i azotynów oraz miano Coli - wskaźnik stanu sanitarnego.
Podstawę gospodarki turystycznej powiatu stanowią jeziora. Jakość wód jezior nie wyklucza możliwości ich szerokiego rekreacyjnego wykorzystania. Jakość wód jezior oceniana jest głównie w klasach II i III. Jednakże powszechnie notowany jest proces przyspieszonej ich eutrofizacji, wyrażający się wzrostem stężeń substancji biogennych oraz zawartości fitoplanktonu. Obniża to zdecydowanie walory kąpielowe jezior. Na ogół korzystny jest stan sanitarny wód jeziornych.
Postępująca degradacja jezior wynika nie tylko z intensyfikacji działalności gospodarczej lecz również z naturalnej odporności i podatności na antropopresję. Zbiorniki płytkie i o małej objętości narażone są w znacznie większym stopniu na antropopresję niż jeziora głębokie, o dużej powierzchni i objętości.
Analiza wyników badań podstawowych wskaźników troficznych z wielolecia wskazuje na bardzo szybko postępującą eutrofizację wód wielu jezior. Szczególnie widoczny jest wzrost stężeń substancji biogennych, a zwłaszcza fosforu całkowitego, rozwój fitoplanktonu, wzrost stężeń chlorofilu „a”, spadek przeźroczystości oraz pogarszanie warunków tlenowych.
Do głównych źródeł zagrożeń jakości wód jezior należą zanieczyszczenia ze zlewni rolniczych, przypadki zrzutów ścieków, a także turystyka. Szczególne zagrożenie niesie masowy, niezorganizowany i niekontrolowany rozwój indywidualnego budownictwa letniskowego w strefach brzegowych jezior. Degradację jakości wód jeziornych powoduje również zbyt duża wielkość obiektów turystycznych, przekraczająca dopuszczalne normy chłonności.
O jakości wód powierzchniowych w powiecie w dużej mierze decydują zanieczyszczenia obszarowe. Ocenia się, że około 60 % ładunku zanieczyszczeń w wodach Drwęcy pochodzi z zanieczyszczeń przestrzennych. Najbardziej skutecznym sposobem ograniczenia wpływu zanieczyszczeń obszarowych na jakość wód jest poprawa struktury użytkowania gruntów w powiecie, a zwłaszcza w zlewniach bezpośrednich jezior. Za najbardziej efektywne w tym zakresie narzędzie poprawy uznać należy wzrost powierzchni leśnych, zadrzewień i zakrzewień, a w szczególności kształtowanie tzw. pasów ochronnych wzdłuż linii brzegowych.
Aktualnie w powiecie funkcjonuje 14 mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków o łącznej przepustowości około 5,3 tys. m3 na dobę. Wszystkie komunalne oczyszczalnie ścieków wyposażone są w punkty zlewne, umożliwiające dostarczanie i oczyszczanie ścieków z terenów nieskanalizowanych. Większość oczyszczalni posiada znaczne rezerwy w przepustowości.
Mimo dość dużych w ostatnich latach nakładów na budowę oczyszczalni ścieków i związanych z nimi sieci kanalizacyjnych istnieje rażąca dysproporcja między stopniem zaopatrzenia w wodę, a zorganizowanym odprowadzaniem i oczyszczaniem ścieków. Dotyczy to w szczególności obszarów wiejskich. Również skuteczność oczyszczania ścieków w istniejących już oczyszczalniach nie zawsze jest zadawalająca, szczególnie w odniesieniu do redukcji związków azotu i fosforu.
Szereg obiektów turystycznych podłączonych jest do wiejskich i gminnych sieci kanalizacyjnych. W większości jednak jednostek osadnictwa turystycznego gospodarka ściekami jest tradycyjna i opiera się o zbiorniki gnilne. Rozwiązania te nie dają gwarancji skutecznej ochrony wód.
Zanieczyszczenie powietrza w powiecie powstaje głównie jako wynik procesu spalania paliw, głównie węgla kamiennego w kotłowniach komunalnych, zakładowych i paleniskach indywidualnych. Udział zanieczyszczeń technologicznych jest niewielki. Stopień zanieczyszczenia powietrza zależny jest głównie od wielkości emisji i koncentracji emitorów na danym obszarze, od warunków przewietrzania oraz od wpływu źródeł transgranicznych.
W strukturze emitowanych zanieczyszczeń dominują zdecydowanie zanieczyszczenia gazowe nad pyłowymi. Wśród zanieczyszczeń gazowych największy udział kolejno mają: dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenek węgla i tlenki azotu.
W sytuacji rozwoju turystyki w powiecie golubsko-dobrzyńskim jednym z podstawowych źródeł zanieczyszczeń powietrza stać się może wkrótce emisja zanieczyszczeń od transportu samochodowego. Na podstawie danych literaturowych przyjąć można, że aktualnie około 30 - 50 % zanieczyszczeń powietrza w miastach pochodzi ze spalin samochodowych. Te dane nakazują z wielką rozwagą projektować trasy komunikacyjne prowadzące przez obszary o cennych walorach przyrodniczych i turystyczno-wypoczynkowych.
Podstawowym źródłem hałasu decydującym o klimacie akustycznym powiatu jest komunikacja drogowa. Uciążliwość tras komunikacyjnych zależna jest od wielu czynników, a głównie od natężenia ruchu, struktury strumienia pojazdów, a zwłaszcza udziału w nim pojazdów ciężkich, prędkości pojazdów, rodzaju i stanu nawierzchni i jej konfiguracji, stanu technicznego pojazdów, charakteru zabudowy terenów przyległych do tras oraz od organizacji ruchu. Najbardziej zagrożone hałasem komunikacyjnym są obszary miejskie, a zwłaszcza Kowalewo Pom., przez które przechodzi droga nr 15 z dużym ruchem tranzytowym samochodów osobowych i ciężarowych. Ze względu na rangę turystyczną tej trasy, wzrasta na niej zdecydowanie natężenie ruchu pojazdów w sezonie letnim, co wyraża się wzrostem zagrożenia hałasem. Dalsze jej bezkolizyjne funkcjonowanie jako drogi turystycznej wymaga jej modernizacji (droga ekspresowa), a zwłaszcza budowy obwodnicy w Kowalewie Pom.
3.
Chłonność turystyczna

Określenie chłonności turystycznej obszarów obecnie użytkowanych turystycznie ma istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego przed nadmierną wielkością ruchu turystycznego. Umożliwia to także sterowanie ruchem turystycznym, co ma duże znaczenie w użytkowaniu turystycznym obszarów.
Chłonność turystyczna oznacza zdolność środowiska przyrodniczego do przyjęcia takiego obciążenia przez turystów, które zapewni optymalne warunki wypoczynku i nie spowoduje zachwiania równowagi biocenotycznej w środowisku. Chłonność świadczy więc o możliwości użytkowania turystycznego obszarów bez określenia ich funkcji i sposobu zagospodarowania.
Chłonność turystyczna obszarów jest uzależniona od odporności poszczególnych ekosystemów na użytkowanie turystyczne. Zależność ta jest wprost proporcjonalna, im wyższa odporność tym wyższa chłonność.
W przypadku powiatu golubsko-dobrzyńskiego określono chłonność turystyczną lasów i jezior traktując te elementy jako obszary chłonnościowe. Dla powierzchni leśnych zastosowano dwa wskaźniki chłonności 0,9 i 3,3 osoby/ha11, uzależniając zastosowany wskaźnik od odporności siedlisk na presję turystyczną. Dla siedlisk najbardziej korzystnych do użytkowania turystycznego ze względu na odporność na presję turystyczną zastosowano wskaźnik 3,3 osoby/ha, natomiast lasów średnio i mało korzystnych dla użytkowania turystycznego przyjęto wskaźnik 0,9 osoby/ha. Przy analizie chłonności lasów brano też pod uwagę wiek drzewostanów. Lasy o wieku poniżej 40 lat wykluczano z tych obliczeń, gdyż tego typu lasy nadają się do użytkowania turystycznego jedynie po ciągach liniowych, bez możliwości penetracji powierzchniowej.
Dla określenia chłonności turystycznej jezior zastosowano również dwa wskaźniki: 20 m2/osobę dla stref kąpielisk otwartych oraz 0,8 osoby/ha dla tzw. wód otwartych. W przypadku wód otwartych oznacza to użytkowanie 5 ha powierzchni wodnej przez dwie 2-osobowe łodzie żaglowe, kajaki, rowery wodne itp12.
Określona wartość chłonności turystycznej lasów i jezior dla poszczególnych gmin przedstawiono w tabeli 4. Łączna jednorazowa chłonność turystyczna powierzchni leśnych powiatu wynosi 37,9 tys. osób, natomiast chłonność turystyczna jezior jest znacznie mniejsza i wynosi 6,5 tys. osób, w tym chłonność wód otwartych 440 osób. Oznacza to, że na wodach powierzchniowych powiatu może jednorazowo pływać 220 jednostek pływających dwuosobowych.
Tabela 4.
Chłonność turystyczna powiatu golubsko-dobrzyńskiego w układzie gminnym (w osobach)
Lp Gmina Chłonność jezior Chłonność lasów Chłonność gminy
ogółem wody otwarte
1. Ciechocin 1 200 80 11 600 12 800
2. Golub-Dobrzyń - gmina 1 200 120 20 600 21 800
3. Golub-Dobrzyń - miasto - - 400 400
4. Kowalewo Pom. 800 90 2 600 3 400
5. Radomin - - 2 200 2 200
6. Zbójno 3 300 150 500 3 800
RAZEM 6 500 440 37 900 44 400
Określając chłonność turystyczną danej gminy zsumowano chłonność turystyczną lasów i jezior. Chłonność gminy stanowi wartość progową jednorazowej jej wielkości użytkowania turystycznego. Stosując powyższe kryteria obliczono łączną jednorazową chłonność turystyczną powiatu. Wynosi ona w sumie około 44,4 tys. osób.
Porównując omawiane wielkości chłonności turystycznej z ilością miejsc w istniejącej bazie noclegowej widać wyraźnie, że wykorzystanie chłonności turystycznej jest rzędu 5 – 6 %. Można więc stwierdzić, że potencjał turystyczny walorów naturalnych tego powiatu jest obecnie wykorzystany właśnie w tylu procentach.
4.
Zagospodarowanie turystyczne

Baza noclegowa
Inwentaryzacja zagospodarowania turystycznego przeprowadzona w trakcie badań terenowych (maj – czerwiec 2003 r.) obejmuje elementy bazy noclegowej. Pozostałe elementy zagospodarowania turystycznego (baza gastronomiczna, baza towarzysząca, urządzenia turystyczne i rekreacyjno-sportowe) oceniane były jedynie jako dodatkowy element wyposażenia bazy noclegowej. W niektórych przypadkach oceniano również inne obiekty zagospodarowania turystycznego, takie jak: ośrodki wypoczynku świątecznego, większe kąpieliska i plaże, beznoclegowe obiekty obsługi ruchu drogowego. W przypadku bazy noclegowej określano następujące cechy poszczególnych obiektów:
•
położenie (miejscowość, gmina),
•
rodzaj obiektu,
•
gestor (właściciel),
•
ilość miejsc noclegowych całorocznych i sezonowych,
•
standard, odnoszący się do ogólnego stanu technicznego obiektu oraz jego wyposażenia, w takie dodatkowe elementy jak: obiekty i urządzenia gastronomiczne, urządzenia sportowo-rekreacyjne, wypożyczalnie sprzętu sportowo-rekreacyjnego, parkingi,
•
stan środowiska obiektów powierzchniowych (ośrodki wypoczynkowe, campingi, pola namiotowe) odniesiono do tzw. stadiów degradacji turystycznej13. Stadium I odnosi się do terenów, na których zniszczenia praktycznie nie występują a nacisk turystyczny jest niewielki. Stadium II występuje na obszarach, gdzie ruch turystyczny i zniszczenia mają charakter liniowy. Stadium III obejmuje te części np. ośrodków wczasowo-wypoczynkowych, gdzie zniszczenia powierzchniowe przeważają nad liniowymi. Stadium IV obejmuje obiekty, gdzie występują tylko zniszczenia powierzchniowe, a zatem występuje największe przekształcenie środowiska. Sprzyjające z punktu widzenia dalszego użytkowania turystycznego jest, że na terenie powiatu przeważają obiekty charakteryzujące się stosunkowo niewielkimi przekształceniami (I i II stadium degradacji).

Ogólną charakterystykę bazy przedstawiono w tabeli 5, w podziale na miejsca noclegowe całoroczne i sezonowe.
Tabela 5.
Wielkość bazy noclegowej w poszczególnych gminach pow. golubsko-dobrzyńskiego
Lp. Jednostka administracyjna Miejsca noclegowe:
całoroczne sezonowe razem
1. Ciechocin 135 1 244 1 379
2. Golub-Dobrzyń - gmina 235 215 450
3. Golub-Dobrzyń - miasto 74 180 254
4. Kowalewo Pom. 18 280 298
5. Radomin 16 100 116
6. Zbójno - - -
RAZEM 478 2 019 2 497
Znajdujące się na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego obiekty bazy noclegowej dysponują w sumie 2 497 miejscami noclegowymi. Jak wynika z tych danych na terenie powiatu przeważają zdecydowanie obiekty sezonowe (80,9 % ogółu miejsc noclegowych). Pod względem rodzajowym jest to następująca ilość miejsc:
•
obiekty hotelowe - 134 miejsca noclegowe,
•
pokoje gościnne (w tym obiekty agroturystyczne) – 128 miejsc noclegowych,
•
ośrodki wypoczynkowe – 55 miejsc noclegowych,
•
domy letniskowe – 1 705 miejsc noclegowych,
•
stanica wędkarska – 25 miejsc noclegowych,
•
camping – 50 miejsc,
•
pola namiotowe – 400 miejsc.

Z zestawienia tego wynika, że na terenie powiatu największą ilością miejsc dysponują obiekty letniskowe, pola namiotowe i obiekty hotelowe. W przypadku obiektów hotelowych są to: dom wycieczkowy, dom pielgrzyma, dom pracy twórczej i dom myśliwski.
Obiekty gastronomiczne
W bazie gastronomicznej w ostatnim dziesięcioleciu nastąpiły bardzo duże przekształcenia. W latach 70-tych i 80-tych istniała bardzo mała ilość obiektów gastronomicznych ogólnodostępnych. Podstawową rolę odgrywała baza żywieniowa ośrodków wypoczynkowych, przeznaczona przede wszystkim do obsługi swoich gości. Obecnie część nierentownych obiektów uległa likwidacji, zaczęły natomiast na większą skalę funkcjonować niezależne obiekty gastronomiczne nie związane bezpośrednio z poszczególnymi obiektami bazy noclegowej. Ze względów ekonomicznych zlikwidowano część stołówek w ośrodkach wypoczynkowych, natomiast te, które pozostały mają charakter ogólnodostępny. Większość spośród obiektów restauracyjnych występuje jako sprzężone z noclegowymi obiektami turystycznymi. Standard tego typu obiektów (przeważnie wysoki) nawiązuje do standardu obiektów noclegowych.
Spośród obiektów gastronomicznych występują: restauracje, kawiarnie, pizzerie, puby i piwiarnie. Obiekty te są zróżnicowane pod względem wielkości, rodzaju i świadczonych usług. W niektórych przypadkach istnieje możliwość spożycia posiłków u kwaterodawców, co dotyczy przede wszystkim obiektów agroturystycznych. W sezonie letnim w powiecie otwartych jest ponadto kilka punktów gastronomicznych, szczególnie w miejscowościach o charakterze turystycznym, np. Golubiu-Dobrzyniu i Okoninie. W sumie w obiektach gastronomicznych na terenie powiatu golubsko-dobrzyńskiego możliwa jest jednorazowa obsługa w sezonie około 600 osób.
Szlaki turystyczne

Ważną rolę w obsłudze turystów na terenie powiatu pełnią szlaki i trasy turystyczne stanowiąc jedną z podstawowych form turystyki aktywnej. Są to szlaki: piesze, wodne (kajakowe), rowerowe i motorowe. Szlaki turystyczne stanowią najczęściej fragmenty szlaków długodystansowych, jak np. szlak turystyki pieszej (żółty): Toruń - Golub-Dobrzyń - Brodnica – Radomno, czy szlak rowerowy: Elgiszewo – Golub-Dobrzyń - Szafarnia – Płonne – Wąpielsk – Brodnica.
Stopień zagospodarowania turystycznego szlaków jest obecnie niewielki. Poza szlakami pieszymi, pozostałe szlaki turystyczne nie są oznakowane.
Obsługa wędrówek wodnych odbywa się głównie na polu namiotowym w Golubiu-Dobrzyniu, gdzie oferowany jest dość szeroki wachlarz usług, takich jak np.: noclegowe, gastronomiczne, handlowe, zaopatrzeniowe. W zakresie obsługi turystyki wodnej brakuje jednakże na szlaku wodnym Drwęcy odpowiednio zagospodarowanych miejsc postojowych dla kajakarzy (stanice wodne i miejsca odpoczynkowe wyposażone w następujące elementy zagospodarowania: ujęcie wody, obiekt sanitarny, pojemnik na odpady itp. urządzenia).
Urządzenia sportowo-rekreacyjne
Duże znaczenie w obsłudze turystyki mają - najczęściej ogólnodostępne - urządzenia sportowo-rekreacyjne. W ostatnim czasie obserwuje się zjawisko powiększania się ilości tych urządzeń. Do dyspozycji turystów są przede wszystkim: boiska piłkarskie, boiska do siatkówki, koszykówki, piłki ręcznej, itp. Na terenach turystycznych intensywnie rozwija się baza do uprawiani