Giełda Papierów Wartościowych na przykładzie GPW w Warszawie - praca licencjacka
Giełda Papierów Wartościowych na przykładzie GPW w Warszawie - praca licencjacka
Spis treści
Wstęp
Rozdział I
Geneza i uwarunkowania rozwoju giełdy papierów wartościowych w Polsce po 1945 r.
1.1 Istota rynku kapitałowego1.2 Funkcje rynku kapitałowego
1.3 Trendy światowe na rynkach kapitałowych
1.4 Powstanie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie
Rozdział II
Funkcjonowanie GPW w Warszawie
2.1 Papiery wartościowe notowane na giełdzie
2.1.1 Akcje
2.1.2 Obligacje
2.1.3 Obligacje Skarbu Państwa
2.1.4 Certyfikaty inwestycyjne
2.1.5 Warranty
2.1.6 Kontrakty terminowe
2.2 Rodzaje rynków
2.2.1 Rynek pierwotny
2.2.2 Rynek wtórny
2.3 Notowanie na giełdzie
2.4 System obrotu giełdowego
Rozdział III
Perspektywy rozwoju GPW w Warszawie
3.1 GPW w Warszawie na tle krajów europejskich
3.2 Wpływ członkostwa Polski w UE na GPW
Zakończenie
Bibliografia
Wstęp
Rynek papierów wartościowych stanowi jeden z zasadniczych filarów gospodarki rynkowej. Pełni w niej mnóstwo ważnych funkcji. Daje on możliwość pozyskiwania kapitału niezbędnego w działalności podmiotów gospodarczych. Ważnym ogniwem rynku papierów wartościowych jest wycena kapitału. Rynek stanowi także o jego alokacji. Solidność fundamentów gospodarki danego kraju ( w tym przypadku Polski) jest określana i ściśle związana z rynkiem papierów wartościowych.
Budowa rynku, a co za tym idzie także rozwój Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie miał swój początek praktycznie bezpośrednio po zmianie ustroju gospodarczego. Kilka miesięcy po powstaniu rządu w 1989 roku w ustawie o prywatyzacji zostały określone zasady przekształceń własnościowych w Polsce. Jednym z elementów tych zasad stał się rynek papierów wartościowych. Wszelkie ramy prawne dotyczące tego rynku Sejm uchwalił w 1991 roku. Już od samego początku funkcjonowania giełdy notowano na niej pierwsze spółki. Licencjonowane domy maklerskie (w tym również licencjonowani maklerzy) rozpoczęły swą pracę w połowie 1991 roku.
Zadaniem poniższej pracy jest naświetlenie ogólnego zarysu GPW w Warszawie. Przedstawienie jej historii, a także struktury i podstaw prawnych jej funkcjonowania oraz wpływy członkostwa w Unii Europejskiej.
Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy z nich ukazuje strukturę i rozwój rynku kapitałowego i przemian na jego tle Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, a także historii powstania i podstaw prawnych jej działalności.
Rozdział drugi opisuje funkcjonowanie giełdy warszawskiej. W rozdziale tym zostały omówione rodzaje rynków w polskiej gospodarce, a także papiery wartościowe dopuszczane do obrotu i notowane na giełdzie. Starałam się również jak najprzejrzyściej i najdokładniej ukazać system obsługujący notowania giełdowe w Polsce jak również system obrotu na giełdzie.
Rozdział trzeci dotyczy perspektyw rozwoju Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. W rozdziale tym zostały omówione standardy panujące w pozostałych krajach europejskich i porównane ze standardami polskimi. W związku z niedawnym przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej staram się określić jaki wpływ będzie miało to członkostwo na warszawską GPW.
Przy pisaniu niniejszej pracy korzystałam z opracowań monograficznych i oficjalnych stron internetowych. Szczególnie pomocne okazały się prace: J. Sochy pt. „Rynek papierów wartościowych w Polsce”, A. Sopoćko pt. „Giełda Papierów Wartościowych” oraz „Rynek pieniężny i kapitałowy w Polsce” E. Kamińskiej i W. Żółtkowskiego.
Rozdział I
Geneza i uwarunkowania rozwoju giełdy papierów wartościowych w Polsce po 1945 roku
1.1 Istota rynku kapitałowego
Zgodnie z trzema podstawowymi założeniami budowy polskiego rynku kapitałowego (centralizacja obrotu, dematerializacja papierów wartościowych, a także dostęp do rzetelnej informacji), sposób tworzenia go i jego funkcjonowania wyznaczają następujące cechy: przejrzystość, rzetelność, efektywność, płynność i integralność.
Przejrzystość jest zawarta w przyjętym sposobie zawierania transakcji i informowaniu o transakcjach zrealizowanych. Informacja o transakcjach dotyczy zarówno ceny po jakiej zostały zawarte, jak również ilości akcji będących przedmiotem transakcji. Przejrzystość rynku wyznaczają też stosowane zasady nabywania znacznych pakietów akcji oraz sposób informowania o tych przypadkach. Na rynku kapitałowym, który można uznać za przejrzysty określone są zasady przejmowania spółek publicznych i wyprowadzania spółek z obrotu publicznego. Przejrzystość rynku jest ściśle związana z możliwością dostępu do informacji dotyczącej sytuacji emitentów, których papiery wartościowe notowane są na tym rynku. Brak informacji, słaby nadzór nad treściami oraz terminowością przekazywanych raportów, a także nierówne traktowanie inwestorów przez emitentów jest bodźcem do określenia rynku mianem nie tylko nieprzejrzystego, ale także nieefektywnego i nierzetelnego. W celu usprawnienia przesyłania informacji od spółek do inwestorów Komisja Papierów Wartościowych i Giełd zbudowała system „Emitent” działający w technice cyfrowej.
Definicja rzetelności jest wielowymiarowa. Można mówić, iż rynek jest rzetelny wówczas, gdy funkcjonuje na nim określony sposób i tryb przekazywania pochodzących od emitentów informacji do publicznej wiadomości, gdy przekazywana informacja jest (tak jak obecnie w Polsce) chroniona prawem. W praktyce oznacza to możliwość nałożenia na spółkę publiczną kary administracyjnej za niezgodne z regulacjami przekazywanie informacji oraz nałożenie kary w trybie postępowania sądowego na osoby odpowiedzialne za umyślne działanie, polegające na zamieszczeniu informacji nieprawdziwych lub niezamieszczenie ważnych informacji cenotwórczych w prospekcie emisyjnym.
Efektywność rynku dzielimy na efektywność organizacyjną i informacyjną. Efektywność organizacyjna jest związana ze sposobem działania zbudowanej struktury rynkowej złożonej z wielu instytucji, swoistego przemysły giełdowego, muszącego sprawnie obsłużyć inwestorów i emitentów. Na ocenę efektywności rynku wpływ ma sposób działania instytucji rynku papierów wartościowych: giełdy, depozytu, izby rozliczeniowej, domów maklerskich. Efektywność organizacyjną można mierzyć stosując różne miary takie jak: liczba możliwych transakcji dokonywanych i rozliczanych w określonej jednostce czasu, liczba popełnianych przez domy maklerskie błędów, sprawność przeprowadzanych kontroli.
Efektywność informacyjna polega na zapewnieniu odpowiedniej ilości informacji niezbędnych do podejmowania decyzji inwestycyjnych. Można założyć, że inwestorzy posiadając więcej informacji mogliby mieć korzystniejszą pozycję i łatwiej byłoby im podejmować decyzje. Trzeba też pamiętać, że dostarczanie dodatkowych informacji stanowi dodatkowy koszt dla emitenta. Zbytnia ilość informacji powodować może pewien chaos oraz trudności w odróżnieniu ważnych informacji cenotwórczych od informacji nieistotnych, zbędnych. Taka sytuacja mogłaby utrudniać inwestycje. Z tego powodu efektywny rynek cechować powinien taki system, który najlepiej zabezpieczałby potrzeby inwestorów, bez konieczności zwiększania kosztów funkcjonowania na nim emitentów oraz osłabiania ich pozycji konkurencyjnej w stosunku do podmiotów niepublicznych, które nie mają obowiązku raportowania swojej działalności.
Płynność rynku jest uzależniona od wielkości popytu i podaży. Odpowiednio duży popyt i występująca jednocześnie relatywnie wysoka podaż pozwalają inwestorowi na szybkie, bez niepotrzebnej zwłoki, realizowanie transakcji. Wysoka płynność przyciąga kolejnych inwestorów i ułatwia organizację obrotu. Płynność jest ściśle związana z koncentracją obrotu, który w zdecydowanej mierze dokonuje się na rynku regulowanym. Na GPW praktycznie nie mają miejsca sesje, podczas których nie dochodzi do zawarcia transakcji walorami największych spółek. Zainteresowanie inwestorów nabyciem notowanych na rynku giełdowym papierów wartościowych stwarza solidne podstawy do inwestycji.
Płynność podlega pomiarom. Miarami płynności jest liczba akcji w wolnym obrocie. Im więcej akcji na danej giełdzie znajduje się w wolnym obrocie (tzn. są one przedmiotem obrotu, bo nie znajdują się w posiadaniu inwestorów traktujących je jako inwestycję o trwałym charakterze), tym rynek jest bardziej płynny. Inną miarą płynności może być wskaźnik obrotu na rynku do wartości rynku. Im ten wskaźnik jest wyższy, tym rynek jest płynniejszy.
Integralność rynku jest jego bardzo ważną cechą, która może wpływać znacząco na zainteresowanie inwestorów danym rynkiem. Rynek o wysokim stopniu integralności charakteryzuje się określonymi w przepisach relacjami między instytucjami (giełdą, rynkiem poza giełdowym i depozytem krajowym) sprawującymi poszczególne funkcje na danym rynku, jak również współpracy określonej regulacyjnie i zwyczajowo. Integralność może prowadzić do tego, że rynek będzie efektywny, płynny i rzetelny.
1.2 Funkcje rynku kapitałowego
Rynek kapitałowy, posiadający odpowiednie rozmiary, powinien spełniać kilka bardzo ważnych funkcji, wpływając w ten sposób na gospodarkę całego kraju. Należy do nich zaliczyć: alokację kapitału, mobilizację kapitału, wycenę kapitału oraz transformację kapitału.
Właściwe funkcjonowanie podmiotów gospodarczych wymaga stałego zasilania ich w kapitały. Aby gospodarka dobrze funkcjonowała mechanizm alokacji kapitału musi być sprawny i musi określać kierunki jego przepływu. Finansowanie przedsięwzięć gospodarczych w gospodarce można prowadzić na kilka sposobów. Można je dokonywać w sposób tradycyjny- przez sektor bankowy. W takim przypadku bank finansujący bierze na swoje barki ocenę wiarygodności podmiotu, jego zdolność do spłaty kredytu. Może dokonać finansowania w formie inwestycji bezpośredniej. Najczęściej takiemu sposobowi finansowania towarzyszy pojawienie się inwestora strategicznego, przejmującego z reguły większościowy pakiet udziałów czy też akcji. Wtedy właściciele podmiotu, zanim podejmą decyzję o wyborze tej formy dofinansowania podmiotu, mają obowiązek przeprowadzić analizę jej skutków. Finansowanie może się odbywać na publicznym rynku papierów wartościowych za pomocą dokonywania na nim inwestycji portfelowych. W takim przypadku zadecydowanie o finansowaniu podmiotu przez rynek wymaga przeprowadzenia innego rodzaju analizy. Publiczny rynek papierów wartościowych powiększa bazę potencjalnych uczestników, finansujących określone zadania inwestycyjne danego podmiotu i tym samym daje nierzadko większy i szerszy dostęp do kapitału, a także powoduje następowanie rozłożenia ryzyka inwestycyjnego związanego z działalnością podmiotu na szerszy krąg osób i podmiotów dokonujących inwestycji na tym rynku.
Bardzo ważną rolę w procesie alokacji kapitału odgrywają profesjonalni pośrednicy prowadzący działalność na rynku- domy maklerskie i doradcy inwestycyjni. To oni są źródłem analiz rynkowych notowanych spółek, a w związku z tym aktywnie uczestniczą w zmianach rynkowej wyceny spółek. W procesie alokacji kapitału istotną rolę odgrywa również prasa branżowa i fachowa literatura. Na procesy decyzyjne w znacznym stopniu wpływa sposób przekazywania wyników analiz oraz dokonywanie własnych badań, niezależnych od dokonanych przez instytucje rynku.
Mobilizacja kapitału polega na:
• kształtowaniu zachowań inwestora,
• informowaniu inwestora o możliwościach inwestycyjnych na rynku,
• świadczeniu usług, które polegają na zarządzaniu oszczędnościami,
• świadczeniu usług doradczych przez domy maklerskie dla inwestorów,
• sprzedaży jednostek uczestnictwa i certyfikatów inwestycyjnych funduszy inwestycyjnych.
Właściwa i skuteczna mobilizacja kapitału ma podstawowe znaczenie na rynku kapitałowym, na którym wiele spółek przygotowuje się do podjęcia decyzji dotyczącej wejścia na rynek publiczny, a także dotyczących tego gdzie kontynuowana jest prywatyzacja spółek. Do momentu zakończenia procesów prywatyzacyjnych na polskim rynku kapitałowym, również w Polsce mobilizacja kapitału jest jednym z najważniejszych czynników determinujących tempo rozwoju kapitałowego.
Wycena kapitału ma miejsce na rynku wtórnym przez codzienne notowanie papierów wartościowych. Wycena ta określa wysokość stopy zwrotu oraz stanowi ważne źródło informacji dla spółki. Określa ocenę strategii rozwoju spółki, jej kadry zarządzającej oraz konkretnych wydarzeń w spółce (podpisane kontrakty, straty, zyski). Wycena kapitału jest odpowiedzią na pytanie związane z kierunkami i możliwościami rozwojowymi spółki. Cena akcji na rynku wtórnym określa potencjalny wpływ kapitału do spółki w wyniku kolejnej emisji na rynku wtórnym.
Pojawienie się znaczącego kapitału pochodzącego od drobnego inwestora, podejmującego decyzje pod wpływem emocji i aktualnej sytuacji rynkowej, może posiadać tylko krótkookresowy spekulacyjny charakter. Wszelkie niekorzystne zmiany na rynku natychmiast powodują wycofanie tego kapitału, z mnóstwem negatywnych konsekwencji.
Transformacja kapitału polega na przybieraniu przez kapitał różnych postaci, zależnie od oceny ryzyka i oczekiwanej stopy zwrotu z inwestycji. Rynek papierów wartościowych w Polsce daje możliwość transformacji inwestowanego kapitału z powodu występowania na nim różnych rodzajów instrumentów finansowych. Transformacja kapitału jest efektywniejsza i przynosi bardziej wymierne korzyści na rynku płynnym, który charakteryzuje się niskimi kosztami funkcjonowania.
1.3 Trendy światowe na rynkach kapitałowych
Obecnie (od połowy lat dziewięćdziesiątych) rynki kapitałowe przeżywają bardzo ważny okres rozwoju. Jest to spowodowane kilkoma znamiennymi czynnikami. Najważniejszym z nich jest notowany ostatnio dynamiczny rozwój technologiczny wielu dziedzin. Faza tego rozwoju została zainicjowana przez „budowę” świata nastawionego na informacje. Zapotrzebowanie na informacje powoduje także zjawisko zwrotne. Rozwój technologiczny jest przyczyną wzrostu zapotrzebowania na informacje, co z kolei oddziałuje na aktywne prace badawcze, które zwiększają szybkość przepływu informacji i potrzeby posiadania dodatkowych informacji. „W latach sześćdziesiątych pojawiły się prace teoretyków ekonomii określających informację jako towar, który ma coraz większe znaczenie, a tym samym coraz większy potencjał kreujący nowe źródło przychodów.”
Przemiany technologiczne zauważone zostały przez instytucje rynków papierów wartościowych dosyć wcześnie. Powstały rynki budowane na podstawie nowych technologii. Obecnie trudno sobie wyobrazić rynek, na którym nie wykorzystuje się osiągnięć przemysłu elektronicznego.
Zmiany technologiczne na rynkach pokryły się z pojawiającymi się wyraźnymi tendencjami politycznymi, które zmierzają do stworzenia silnych związków między poszczególnymi krajami. Związki te przybrały charakter nie tylko ekonomiczny, ale również polityczny. Za przykład można tu postawić Unię Europejską, która z początkiem 2002 roku wprowadziła wspólną walutą dla jej 12 członków. Pozwoliło to przejść do nowego etapu budowy wspólnego rynku, co z kolei zacieśniło integrację regionalną.
Wspomniane wyżej przemiany zainicjowały na rynkach kapitałowych procesy, które można określić jako:
• unifikację,
• liberalizację,
• globalizację,
• konkurencję.
Unifikacja ma swoje odniesienie szczególnie we wdrażanych rozwiązaniach technicznych (np. systemy transakcyjne stosowane na poszczególnych giełdach). Obecnie istnieje kilka rozwiązań mających zastosowanie na wielu rynkach giełdowych. Tworzenie autonomicznych (niezależnych) systemów na giełdzie, stanowiących rozwiązania jednostkowe, może być przyczyną niemożności wykorzystania różnego rodzaju porozumień między rynkami. Celem takich porozumień jest ułatwienie działania inwestorów w dokonywaniu transakcji ponadgranicznych. W przypadku braku wspomnianej kompatybilności, brak ten może (jeśli nie teraz to na pewno w najbliższej przyszłości) stać się barierą rozwojową. Giełda w Warszawie będzie posiadać system, który obecnie jest wykorzystywany przez spółkę giełd francuskich. System ten jest także obecny na giełdach w Lizbonie, Toronto, Brukseli i Sao Paulo.
Liberalizacja na rynkach papierów wartościowych jest ściśle związana z powszechną tendencją do liberalizacji przepływów kapitału, osób oraz świadczonych usług, jak również prowadzenia działalności gospodarczej w przekroju ponadnarodowym. Na rynkach kapitałowych liberalizacja ma swe odbicie głównie w przyjmowanych regulacjach. W dzisiejszym świecie finansów istnieje powszechna zasada otwartości rynku, która jest stosowana w zasadzie na wszystkich ważnych rynkach. Zasada ta umożliwia przepływ kapitału pomiędzy rynkami. Również polski rynek papierów wartościowych przechodzi przez kolejne etapy zmian w przepisach prawnych. Zmiany te wynikają z członkostwa Polski w Organizacji Rozwoju Gospodarczego i Współpracy (OECD) oraz z procesu dostosowywania regulacji do rozwiązań funkcjonujących w krajach Unii Europejskiej.
Globalizacja rynków kapitałowych jest efektem wyżej opisanych przemian- unifikacji i liberalizacji rynków. Wszelkie ułatwienia związane z przepływem informacji dają możliwość dokonywania wyceny kapitału bez względu na miejsce na kuli ziemskiej. W procesie globalizacji sprzyjająca jest także międzynarodowa współpraca instytucji obracającymi papierami wartościowymi. Jako jedyna giełda z krajów przechodzących transformację gospodarczą GPW w Warszawie otrzymała w roku 1997 od amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych i Giełd miano desygnowanego rynku zagranicznego. Inwestorzy amerykańscy odebrali ten fakt jako dowód na to, iż rynek w Warszawie cechuje odpowiedni poziom rozwoju, regulacji i bezpieczeństwa. Od roku 1990 Komisja Papierów Wartościowych i Giełd wchodzi w skład organów wykonawczych i jest aktywna w Komitecie Rynków Rozwijających się.
Można uwzględnić następujący podział globalizacji rynków kapitałowych:
• globalizacja funkcjonalna,
• globalizacja instytucjonalno-organizacyjna.
Globalizacja funkcjonalna polega na stworzeniu możliwości działania inwestorom i pośrednikom na wszystkich rynkach. W tej fazie poszczególne rynki działają w formie oddzielnych elementów, które składają się na większą całość.
Globalizacja instytucjonalno-organizacyjna jest drugą fazą, która polega na tworzeniu giełd działających w połączeniu z pozostałymi instytucjami rynku papierów wartościowych. Z początkiem lat dziewięćdziesiątych mamy do czynienia podpisywaniem porozumień mających zapewnić wspólne działanie zarówno giełd, depozytów papierów wartościowych, jak również izb rozliczeniowych i domów maklerskich. „Część z nich przeszła do kolejnego etapu i postanowiła stworzyć połączone instytucje działające w skali ponadnarodowej.
Globalizacji sprzyja też międzynarodowa współpraca instytucji obracającymi papierami wartościowymi na rynkach. Zbieżne stają się również techniki nadzoru nad rynkami. Do czasu powstania analizy wpływu zjawisk zachodzących w gospodarce światowej powinniśmy spodziewać się zachowawczego i obarczonego ryzykiem działania inwestorów. Wydarzenia o charakterze światowym (w skali globalnej) są powodem dodatkowego ryzyka inwestycyjnego. Jednym z nich była tragedia z 11 września 2001 roku dowiodła, że proces globalizacji jest w tak zaawansowanym stadium, iż ni ma od niego odwrotu. „Po 11 września zdecydowanie pogłębiło się myślenie o wspólnocie poszczególnych krajów”. Tego typu wydarzenia są swoistym katalizatorem przemian, także na rynkach kapitałowych.
Globalizację na rynkach finansowych stymuluje powstawanie funduszy inwestycyjnych. Ich zasadą jest krótkotrwała obecność na różnych rynkach w rozmaitych krajach, niemalże na wszystkich kontynentach.
Konkurencja na rynkach kapitałowych może mieć różne formy. Konkurencja ma podłoże nie tylko ekonomiczne, ale też polityczne. Przede wszystkim występuje ostra konkurencja o kapitał. Konkurencja technologiczna nakłada na giełdy przymus wykorzystywania coraz większej części wygospodarowanych zysków w celu stałego ulepszania systemów. Poszczególne giełdy i izby rozliczeniowe proponują niskie opłaty za organizowanie notowań. W ten sposób przyciągają one spółki do wybranych rynków.
Konkurencja wymusza także stosowanie przez giełdy porozumień i deklaracji o współpracy, jak również wzajemnych powiązań kapitałowych. Proces ten jest motorem tworzenia (w wyniku przejęć lub połączeń) giełd obejmujących całe kraje swoim zasiągiem. Wszelkie te działania po części są wynikiem konieczności przeciwstawiania się konkurencji pojawiającej się w coraz szerszej skali.
Giełdy, konkurując o notowane podmioty, stają się instytucjami, które nie tylko zapewniają obrót kapitałem, lecz również instytucjami proponującymi nowe instrumenty emitowane przez same giełdy.
Obecna na rynkach kapitałowych konkurencja przyczynia się do zmiany charakteru działania giełd. W coraz szerszej skali odchodzi się od klasycznej formy własności giełd papierów wartościowych, która wywodzi się praktyki tworzenia ich przez pośredników, czyli domy maklerskie. W tej chwili coraz więcej giełd odchodzi od tej koncepcji i w wyniku tzw. demutualizacji stały się one własnością różnych instytucji finansowych, remitentów notowanych na tych giełdach instrumentów, jak również inwestorów podchodzących do nabywania akcji jak do inwestycji mających przynieść wyłącznie korzyści finansowe. Notowanie na giełdzie akcji giełdy jako spółki o charakterze publicznym staje się coraz powszechniejsze.
Rynek papierów wartościowych pełni w gospodarce bardzo ważne funkcje. Pozwala na pozyskiwanie kapitału przez podmioty gospodarcze i na wycenę kapitału. Zmiany zachodzące obecnie na rynku skłaniają do wyciągnięcia szeregu wniosków. Pierwszy z nich dotyczy stanu i etapu, na którym jest ten rozwój. Zachodzące procesy globalizacyjne prowadzą do powstania rynku o zasięgu ponadkrajowym, jak również ponadkontynentalnym. Drugi wniosek ma związek ze strukturą rynku papierów wartościowych. W ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego stulecia znacząco rozwinął się „przemysł giełdowy”- zasięg oddziaływania, infrastruktura rynku, jak również liczba podmiotów uczestniczących w organizowaniu rynku.
Wszelkie opisane wyżej tendencje rozwoju rynku kapitałowego prowadzą do coraz szerszego wykorzystywania przez inwestorów pośrednich form działania (z wyłączeniem pośrednictwa domów maklerskich) na rynkach wtórnych- giełdowych oraz pozagiełdowych. Jak pokazuje doświadczenie platformy internetowe są tańsze i szybsze. Bardziej aktywni inwestorzy uważają je również za efektywniejsze. W pierwszej dekadzie nowego stulecia rynek kapitałowy będzie przeżywał okres, w którym nastąpią trwałe, głębokie przemiany, kształtujące charakter danego rynku na długie lata.
1.4 Powstanie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie
Pierwsza giełda papierów wartościowych w Polsce rozpoczęła działalność w 1817 roku i nieprzerwanie działała do roku 1939. Po rozpoczęciu w 1989 roku przystąpiono do reaktywowania giełdy. Po uchwaleniu ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych zostały zarysowane ramy prawne głównych instytucji rynku finansowego, finansowego tym także Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW), która została powołana do życia w kwietniu 1951 roku. Pierwsza sesja giełdowa miała miejsce 16 kwietnia 1991 roku.
Aktualnie działa w Polsce jedna giełda papierów wartościowych. Jednak ustawa nie przesądza o działalności wyłącznie jednej giełdy. Określa ona jedynie warunki potrzebne do spełnienia w przypadku chęci założenia giełdy, a także warunki dla systemu obrotu papierami wartościowymi na wtórnym rynku kapitałowym.
Według ustawy giełda może być prowadzona tylko wyłącznie przez spółkę akcyjną, której kapitał zakładowy musi wynosić minimum 40 mln zł. Akcje spółki mogą być jedynie imienne i mogą być nabywane przez określone w ustawie podmioty: Skarb Państwa, domy maklerskie- polskie i zagraniczne, banki, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, towarzystwa funduszy emerytalnych, zakłady ubezpieczeń i emitentów papierów wartościowych notowanych na danej giełdzie dopuszczonych do obrotu publicznego.
Prowadzenie giełdy wymaga zezwolenia, które jest wydawane przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek zainteresowanego założeniem giełdy. Wniosek ten musi być zaopiniowany przez Komisję Papierów Wartościowych i Giełd. Regulaminy giełdy określają w szczególności:
• warunki i kryteria dopuszczania papierów wartościowych do obrotu na giełdzie,
• sposób oraz tryb rozstrzygania sporów dotyczących przeprowadzania transakcji giełdowych,
• rodzaje transakcji dokonywanych na giełdzie,
• porządek obrotu papierami wartościowymi na giełdzie,
• warunki i tryb notowania, zawieszania oraz zaniechania notowania papierów wartościowych na giełdzie,
• dni otwarcia i godziny sesji giełdowych,
• sposób ustalania kursów i ich ogłaszania,
• sposób klasyfikacji papierów wartościowych notowanych na giełdzie,
• system informacyjny na giełdzie,
• wysokość stałej opłaty rocznej pobieranej za korzystanie z urządzeń giełdy,
• sposoby naliczania i wysokość opłat transakcyjnych,
• szczegółowy tryb postępowania przy ogłaszaniu wezwania do zapisywania się sprzedaż lub zamianę akcji,
• informacyjne obowiązki emitentów, których papiery wartościowe znajdują się na nieurzędowym rynku giełdowym.
Warszawska giełda papierów wartościowych jest spółką akcyjną, która została założona przez Skarb Państwa. Akcjonariuszami na niej są domy maklerskie, Skarb Państwa oraz banki.
Od roku 1994 Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie jest członkiem Międzynarodowej Federacji Giełd Papierów Wartościowych (FIBV). „Została ona przyjęta do tej organizacji jako pierwsza giełda z tego regionu Europy”. Od roku 1990 Komisja Papierów Wartościowych i Giełd jest członkiem Międzynarodowej Organizacji Komisji Papierów Wartościowych (IOSCO). Giełda warszawska jest aktywnym członkiem w Komitecie Rynków Rozwijających się, jak również w Komitecie Europejskim. Komisja stała się inicjatorem powstałej w 2001 roku Grupy Konsultacyjnej, w której skład weszło 12 krajów będących w tym czasie w trakcie procesów negocjacyjnych z Unią Europejską.
Rozdział II
Funkcjonowanie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie
2.1 Papiery wartościowe notowane na giełdzie
Coraz więcej rodzajów papierów wartościowych pojawia się na polskim rynku kapitałowym. Tempo zmian na tym rynku jest relatywnie duże. Pojawienie się nowych instrumentów na rynku jest uzależnione od czynników makroekonomicznych (np. od wielkości inflacji, wysokości stopy procentowej, która wynika z polityki monetarnej) i jest również dostosowane do zapotrzebowania, które zgłaszają potencjalni inwestorzy. Zaoferowanie nowego rodzaju papieru wartościowego w niektórych przypadkach wymaga wcześniejszego przygotowania infrastruktury prawnej, instytucjonalnej i organizacyjnej.
„Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi częściowo definiuje papier wartościowy zgodnie z zasadą numerus clausus. Są nimi:
• akcje, prawa do akcji, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, jak również inne papiery wartościowe wyemitowane na podstawie właściwych przepisów
• zbywalne prawa majątkowe wynikające z papierów wartościowych; zaliczyć do nich należy prawo poboru, prawo do dywidendy, prawo do otrzymania odsetek od obligacji itp.
• inne zbywalne prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny papierów wartościowych; są to prawa pochodne (derywaty), m.in. opcje, kontrakty terminowe; w przypadku tych papierów wartościowych nie obowiązuje zasada numerus clausus; występuje swoboda tworzenia praw pochodnych
Papierami wartościowymi nazywamy na publicznym rynku w Polsce to, co bardzo często określa się w literaturze nazwą instrumentów finansowych.”
Papiery wartościowe reprezentują określone prawa majątkowe, dokonują ich dokumentacji oraz potwierdzają ich istnienie. Istnienie, jak również realizacja określonego prawa majątkowego jest ściśle związane z posiadaniem papieru wartościowego. Z ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi dowiadujemy się, że umowa zobowiązująca do przeniesienia papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu przenosi te papiery w chwili dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych.
Uprawnienia zawarte w papierach wartościowych są ściśle powiązane z samym dokumentem, a w obrocie publicznym- z zapisem na rachunku papierów wartościowych prowadzonym przez podmioty uprawnione do tego. Obrót papierami wartościowymi na rynku wtórnym jest równoznaczny z jednoczesnym obrotem prawami zawartymi na tym papierze. Często zdarza się, że dochodzi do wydzielenia określonych praw majątkowych z papieru wartościowego i dokonywania samodzielnego obrotu nimi. Jako przykład można tu przytoczyć obrót prawem poboru na giełdzie.
W przypadku publicznego obrotu takim prawem, powstałego z wydzielenia go z akcji lub obligacji, ustawodawca nazwał je mianem papieru wartościowego. W związku z tym powiedzieć można, że na publicznym rynku papierów wartościowych mamy do czynienia z obrotem prawami zawartymi w papierach wartościowych, a w szczególnych sytuacjach- z prawami wyłączonymi z papierów wartościowych, które stanowią odrębną kategorię tych papierów (przykładem może być prawo poboru).
Wszystkie papiery wartościowe możemy podzielić na różne rodzaje według następujących kryteriów:
• zadań gospodarczych, które mają spełniać,
• konstrukcji prawnej,
• praw zawartych w nich,
• celów inwestycyjnych ich nabywców,
• formy,
• miejsca obrotu.
Uwzględniając kryterium zadań gospodarczych wyróżniamy papiery wartościowe, których emisja obejmuje szeroki krąg podmiotów zainteresowanych ich nabywaniem na publicznym rynku kapitałowym. Papiery te są zwane rynkowymi. Obrót niepubliczny jest skierowany do wąskiego grona potencjalnych nabywców. Takie papiery wartościowe z kolei określamy mianem papierów nierynkowych.
Kryterium konstrukcji prawnej jest związane ze sposobem oznaczania osoby uprawnionej i sposobem przenoszenia własności papieru wartościowego. Można wyróżnić papiery imienne, na zlecenie, na okaziciela. Papiery wartościowe imienne dają prawo do realizacji wynikających z posiadania ich praw jedynie osobę wskazaną na tym dokumencie. Przeniesienie własności tego papieru wymaga poświadczenia notarialnego. Papiery wartościowe na zlecenie uprawniają do realizacji praw podmiot imiennie wymieniony w treści dokumentu. Podmiotem takim jest każdy, na kogo prawa ucieleśnione w danym dokumencie zostały przeniesione za pomocą indosu. Indos to zamieszczone na danym dokumencie pisemne oświadczenie uprawnionej osoby, która zbywa dany papier. Papiery wartościowe na okaziciela dają prawa temu, kto jest właścicielem danego dokumentu, ale nie jest konkretnie oznaczony w jego treści.
Ze względu na prawa zawarte w papierach papiery wartościowe można podzielić na:
• opiewające na wierzytelności pieniężne (czeki, weksle, obligacje, bony handlowe, bony skarbowe),
• dające prawo rozporządzania towarem znajdującym się u wystawcy papieru (konosamenty),
• zawierające prawa udziałowe, prawa do współwłasności majątkowej (akcje).
Inwestor, który podejmuje decyzję dotyczącą zagospodarowania posiadanych środków pieniężnych, powinien określić swoje zamierzenia inwestycyjne. Cel inwestycyjny można osiągnąć poprzez wybór papieru wartościowego.
Cele inwestycyjne określają wybór papieru wartościowego biorąc pod uwagę miejsce jego obrotu. Inwestycje na rynku niepublicznym mogą charakteryzować się niską płynnością i w związku z tym inwestor powinien liczyć się z tym, że będzie miał trudności związane z ewentualną sprzedażą nabytych wcześniej papierów.
Wyróżniamy dwie formy papierów wartościowych: materialną i zdematerializowaną. Forma materialna oznacza wydrukowanie papieru wartościowego w postaci dokumentu papierowego. Z tym faktem wiąże się szereg niedogodności i utrudnień. Papiery wartościowe mające tą formę wymagają zastosowania wielu zabezpieczeń przed ich ewentualnym fałszerstwem. Forma zdematerializowana umożliwia zastosowanie szeregu ułatwień- zarówno w kreacji, wydawaniu, przechowywaniu i dokonywaniu transakcji, jak również w szczególnych sytuacjach (wypłata dywidendy, wypłata odsetek z obligacji). Taki papier wartościowy jest o wiele tańszy, a jego obrót jest bezpieczniejszy.
2.1.1 Akcje
Akcja jest dokumentem, który stwierdza udział w spółce akcyjnej będącej własnością akcjonariuszy, z których każdy posiada część kapitału spółki. Osoba kupująca akcje spółki staje się właścicielem budynków maszyn i wszystkiego, co stanowi majątek spółki. Wielkość tego kapitału jest uzależniona od ilości nabytych przez akcjonariuszy akcji. Każdy akcjonariusz odpowiada za zobowiązania spółki jedynie do wysokości posiadanego kapitału, co łączy się z możliwością poniesienia straty z tytułu nabycia tych akcji. „Cena akcji może spaść nawet do zera”.
Akcje są emitowane przez spółkę po cenie emisyjnej. Cena ta musi być równa lub wyższa od wartości nominalnej. Środki, które spółka zyskuje z tytułu sprzedaży wyemitowanych akcji nazywane są kapitałem zakładowym oraz, w przypadku, gdy cena emisyjna przewyższa wartość nominalną, środki te nazywane są kapitałem zapasowym spółki. Akcje spółek są sprzedawane w pierwszej ofercie publicznej po tzw. cenie sprzedaży. Cena sprzedaży nie może być niższa od nominalnej wartości akcji.
Rodzaje akcji i ich cechy są określone w Kodeksie spółek handlowych. Akcje są:
• niepodzielne,
• zbywalne,
• zwykłe i uprzywilejowane,
• pieniężne i niepieniężne (w postaci aportu),
• w postaci materialnej i zdematerializowanej,
• imienne i na okaziciela.
Niepodzielność akcji oznacza, że mogą one być wydawane w odcinkach zbiorowych. W przypadku, gdy ktoś zbywa akcję, musi ona być przekazana w całości. Jeśli jedna akcja jest współwłasnością kilku osób, to muszą one wykonywać wspólnie swoje prawa w spółce. Z tego wynika, że akcje są niepodzielne natomiast podziałowi może podlegać kapitał zakładowy spółki. Kapitał ten jest dzielony na akcje według wartości nominalnej. Statutowe zmniejszenie wartości nominalnej stanowi o automatycznym zwiększeniu liczby akcji w spółce. Zwiększoną w ten sposób liczbę akcji nazywamy „splitami”. Można zatem zauważyć, że splity nie są podziałem akcji lecz rozszczepieniem kapitału zakładowego na większą liczbę akcji. Kapitał ten może być scalany, w sensie ekonomicznym, poprzez podnoszenie wartości nominalnej.
Zbywalność akcji, posiadającej fizyczną postać (w przypadku akcji na okaziciela) polega na wręczeniu ich nabywcy. Z kolei zbywanie akcji imiennych wymaga pisemnego oświadczenia woli przez nabywającego oraz może podlegać pewnym ograniczeniom (o ile jest tak powiedziane w statucie spółki). Ograniczenie zbywalności akcji ma zapobiegać nabywaniu akcji przez osoby, które według akcjonariuszy mogłyby naruszać ich interesy w spółce. Ograniczenie to oznacza, że nabywca akcji musi uprzednio uzyskać zgodę określonego w statucie organu na to by móc kupić akcje imienne.
Akcje mogą być zwykłe lub uprzywilejowane. Uprzywilejowanie akcji dotyczy wysokości dywidendy wypłacanej na jedną akcję, liczby głosów przysługującej na daną akcję, prawa akcjonariusza do majątku spółki w przypadku jej likwidacji. Rodzaje uprzywilejowania są zawarte w statucie spółki, Kodeks spółek handlowych zawiera pewne ograniczenia w tej materii. Uprzywilejowanie akcji w gestii przypadających na nią głosów nie może przekroczyć dwóch głosów. Wszystkie akcje uprzywilejowane co do głosu muszą być imienne. W przypadku zmiany akcji imiennych na akcje na okaziciela tracą one uprzywilejowanie. Uprzywilejowanie akcji ma też swoje odbicie w przypadku podziału majątku spółki przy jej likwidacji. Oznacza to, że niektórzy akcjonariusze mają pierwszeństwo przy podziale majątku.
Akcje pieniężne i niepieniężne (aportowe). O tym, że akcja jest pieniężna świadczy fakt, iż zostało ona pokryta środkami pieniężnymi. Z kolei akcje niepieniężne są pokryte wniesionym do spółki aportem rzeczowym. W celu zabezpieczenia interesów innych akcjonariuszy akcje pokryte aportem są imienne. Akcje aportowe powinny być pokryte przed objęciem akcji w posiadanie przez akcjonariusza.
Akcje pieniężne nie muszą być opłacone w całości w chwili obejmowania ich przez akcjonariusza.
Akcje mogą przybrać postać fizyczną albo zdematerializowaną. Postać zdematerializowaną mogą przyjmować jedynie akcje będące w obrocie publicznym. Giełda papierów wartościowych, jako integralna część rynku publicznego, dopuszcza do obrotu wyłącznie akcje zdematerializowane, czyli akcje będące zapisem komputerowym. Akcje te występują w formie elektronicznej i zapisywane są na rachunkach papierów wartościowych prowadzonych przez upoważnione do tego podmioty (np. domy maklerskie, banki, Krajowy Depozyt). Powstanie akcji w postaci zdematerializowanej następuje w momencie stworzenia zapisu na rachunku po raz pierwszy.
Akcje mogą być też imienne i na okaziciela. Akcje na okaziciela nie są wydawane przed ich całkowitym spłaceniem. Akcje na okaziciela nie mają żadnych ograniczeń w zbywaniu. Natomiast akcje imienne takowe ograniczenia posiadają. Akcje imienne są dokumentami, które w swej treści wymieniają właściciela takiej akcji z imienia i nazwiska.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie obraca wyłącznie papierami na okaziciela. Wszelkie akcje imienne przed notowaniem na warszawskiej giełdzie muszą zostać zamienione przez remitenta na akcje na okaziciela.
2.1.2 Obligacje
Obligacja jest papierem wartościowym, którego znaczenie w Polsce ulega zmianie.
„Zasady emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji reguluje w Polsce ustawa o obligacjach. Zgodnie z nią obligacje mogą emitować:
• podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, a także spółki komandytowo-akcyjne
• gminy, powiaty, województwa (jednostki samorządu terytorialnego), terytorialnego także związki tych jednostek (związki komunalne) oraz miasto stołeczne Warszawa
• inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw
• instytucje finansowe, których członkiem jest Rzeczpospolita Polska Narodowy Bank Polski lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju lub bank centralny takiego państwa
Do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski nie stosuje się przepisów ustawy. W przypadku tych obligacji stosuje się odpowiednią ustawę o urzędzie Ministra Finansów, Prawo Budżetowe, ustawę budżetową oraz ustawę o Narodowym Banku Polskim. W przypadku, gdy remitentem jest podmiot bankowy- stosowana jest ustawa Prawo bankowe.
W myśl ustawy o obligacjach obligacja jest papierem wartościowym, który jest emitowany w serii. W papierze tym remitent stwierdza, że jest dłużnikiem posiadacza obligacji i zobowiązuje się do wykupu obligacji w terminie określonym na obligacji. Świadczenie to ma charakter pieniężny lub niepieniężny.
Zdarza się, że obligacje nie mają formy dokumentu. Decyzję o tym w jakiej formie będzie obligacja podejmuje remitent. Nie ma takiej możliwości w przypadku, gdy obligacje są przedmiotem obrotu publicznego. Wówczas zawsze przyjmują formę zdematerializowaną.
Jeśli obligacja jest emitowana w formie dokumentu, to powinna zawierać wszystkie ważne informacje na temat remitenta i warunków emisji. Są to w szczególności:
• powołanie podstawy prawnej,
• nazwę oraz siedzibę remitenta, a także numer i miejsce wpisu do odpowiedniego rejestru,
• nazwę obligacji oraz cel jej wyemitowania, jeśli taki istnieje,
• kolejny numer i wartość nominalną obligacji,
• opis świadczeń remitenta, wraz ze wskazaniem wysokości tych świadczeń albo sposobu ich ustalania, terminów, sposobów i miejsc ich spełniania,
• w przypadku obligacji imiennej- oznaczenie obligatariusza,
• ewentualny zakaz lub ograniczenia zbywania obligacji imiennej,
• datę, od której naliczane jest oprocentowanie, a także wysokość oprocentowania, terminy jego wypłaty i miejsce płatności (jeśli warunki emisji przewidują oprocentowanie),
• formę i zakres zabezpieczenia lub informację o jego braku,
• miejsce i datę wystawienia obligacji,
• podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta.
Ze względu na osobę nabywcy obligacje dzielimy na imienne i na okaziciela, natomiast ze względu na termin wykupu dzielimy je na krótko-, średnio- i długoterminowe. Biorąc pod uwagę sposób promowania emisji wyróżniamy obligacje publiczne i niepubliczne, a ze względu na sposób oprocentowania – o zmiennym oprocentowaniu, indeksowe, o stałym oprocentowaniu, o kuponie zerowym i z premią. Uwzględniając natomiast szczególne warunki mamy: szczególne rodzaje obligacji ze względu na konstrukcję i formę świadczenia pożytków, szczególne rodzaje obligacji ze względu na stopień zabezpieczenia oraz szczególne rodzaje obligacji o nominale co najmniej 40000 euro.
Obligacje imienne mogą zawierać ograniczenia w zbywaniu albo jego całkowity zakaz. W przypadku utraty obligacji imiennej może ona być odtworzona przez sąd w trybie właściwym dla umarzania utraconych dokumentów.
2.1.3 Obligacje Skarbu Państwa
Skarb Państwa emituje różnego rodzaju obligacje skarbowe w celu zapewnienia finansowania swoich potrzeb oraz oczekiwań inwestycyjnych. „W latach 2001-2002 emitowane były następujące rodzaje obligacji: dwu-, trzy-, cztero-, pięcio-, dziesięcio- i dwudziestoletnie”.
Po roku 1989 Minister Finansów emitował różnego rodzaju obligacje. Wynikało to z występujących potrzeb budżetowych (związanych z decyzjami dotyczących transformacji ekonomicznej), jak również z zainteresowań inwestycyjnych potencjalnych nabywców tego rodzaju papierów wartościowych. Minister Finansów od 1999 roku emituje obligacje dziesięcioletnie o stałym oprocentowaniu, które są sprzedawane co dwa miesiące. Odsetki są płatne w okresach rocznych.
2.1.4 Certyfikaty inwestycyjne
Certyfikaty inwestycyjne są emitowane przez zamknięte fundusze inwestycyjne. Certyfikat jest papierem wartościowym:
• na okaziciela,
• w danym funduszu reprezentującym równe prawa majątkowe,
• jest niepodzielny,
• umarzanym wyłącznie w przypadkach określonych ustawowo.
W celu dopuszczenia certyfikatów inwestycyjnych do publicznego obrotu stosuje się przepisy o publicznym obrocie papierami wartościowymi. W związku z tym towarzystwo funduszy inwestycyjnych jest zobowiązane do przygotowania prospektu emisyjnego oraz uzyskania zgody Komisji na wprowadzenie ich do obrotu publicznego.
Certyfikaty inwestycyjne specjalistycznego zamkniętego funduszu inwestycyjnego mogą być imiennymi papierami wartościowymi albo papierami na okaziciela. Wyłącznie certyfikaty na okaziciela mogą być dopuszczone do obrotu publicznego. Certyfikaty dają na zgromadzeniu inwestorów prawo do jednego głosu, a uprzywilejowane- do dwóch głosów.
„Zbycie lub zastawienie certyfikatu imiennego statut funduszu może:
• uzależnić od zgody zgromadzenia inwestorów, formy udzielenia takiej zgody, terminu na jej wydanie, a także ceny lub sposobu jej określenia oraz terminu jej zapłaty,
• w inny sposób ograniczyć, oznaczając termin oraz szczegółowy tryb i warunki stosowania takiego ograniczenia.”
W przypadku wydania odmowy zbycia certyfikatu zgromadzenie inwestorów powinno w ciągu maksymalnie dwóch miesięcy wskazać nabywcę certyfikatu. Wartość nominalna każdego certyfikatu specjalistycznego funduszu zamkniętego jest taka sama. Certyfikaty nie mogą być wydawane poniżej ich wartości nominalnej i przed ich całkowitym opłaceniem.
Istnieje możliwość, że certyfikaty mogą nie mieć formy dokumentu (w przypadku, gdy tak przewiduje statut i nie są one wprowadzone do publicznego obrotu; z kolei nie mogą mieć formy materialnej w obrocie publicznym).
Umowa zobowiązująca do przeniesienia praw z certyfikatów zdematerializowanych przenosi te prawa w chwili dokonania zapisu w ewidencji uczestników funduszu wskazującego nabywcę, jak również liczbę, rodzaj i serię nabytych certyfikatów.
2.1.5 Warranty
Warrantem nazywamy instrument finansowy, którego cena zależy od ceny lub wartości instrumentu bazowego (papieru wartościowego, waluty, indeksu itp.). Z prawnego punktu widzenia warrant jest bezwarunkowym i nieodwoływalnym zobowiązaniem jego emitenta do wypłacenia uprawnionemu właścicielowi warrantu kwoty rozliczenia.
Wyróżniamy warranty:
• subskrypcyjne,
• opcyjnie.
Warranty subskrypcyjne emitowane mogą być przez spółki akcyjne wyłącznie na własne akcje przyszłej emisji. Ten rodzaj warrantu stanowi swego rodzaju prawo poboru, czyli prawo pierwszeństwa nabycia akcji po określonej z góry cenie.
Warranty opcyjnie mogą być emitowane przez banki i inne instytucje finansowe na akcje innych spółek, które znajdują się w publicznym obrocie. Warrant opcyjny to prawo przysługujące jego nabywcy do żądania w ustalonym terminie zapłaty kwoty należącej od różnicy pomiędzy:
• ceną wykonania a ceną rynkową instrumentu bazowego (warrant opcyjny sprzedaży),
• ceną rynkową instrumentu bazowego a ceną wykonania (warrant opcyjny kupna).
2.1.6 Kontrakty terminowe
Kontrakt terminowy jest umową posiadającą charakter stanowczy od momentu jej zawarcia. W tej umowie strony zobowiązują się do wykonania określonych świadczeń w określonym momencie przyszłości. Mogą to być świadczenia, które dotyczą fizycznego dostarczenia instrumentu finansowego, papieru wartościowego, jak również towaru (w przypadku kontraktów rzeczywistych). Mogą to być również świadczenia o charakterze wyrównawczym- w przypadku kontraktów nierzeczywistych (np. wyrównanie różnicy między ceną kontraktu przyjętą w umowie w momencie zawarcia transakcji a ceną kontraktu, która obowiązuje w chwili rozliczenia).
GPW wyjaśniają pojęcie kontraktu terminowego jako umowę zawartą na giełdzie pomiędzy sprzedającym prawo na termin a kupującym to prawo, na warunkach określonych przez giełdę w standardzie praw pochodnych, w której obie strony ustalają wartość instrumentu bazowego, po której nastąpi wykonanie umowy.
2.2 Rodzaje rynków
Rynek papierów wartościowych jest często utożsamiany z rynkiem kapitałowym, jak również z rynkiem finansowym. Samo pojęcie rynku papierów wartościowych jest węższe. Stanowi ono wąską część rynku kapitałowego i jeszcze szerszego pojęcia rynku finansowego.
W ramach rynku papierów wartościowych możemy rozróżnić:
• rynek pierwotny,
• rynek wtórny.
2.2.1 Rynek pierwotny
Na rynku pierwotnym ma miejsce sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych (takich, które nie były wcześniej w obrocie). Papiery te są sprzedawane tym inwestorom, którzy stwierdzili, że inwestycja w emitowane papiery wartościowe jest korzystną lokatą oszczędności. W obrocie publicznym zakup papierów wartościowych pochodzących z nowych emisji jest proponowane przez emitenta lub subemitenta usługowego.
Na rynku pierwotnym można wyróżnić dwa rodzaje emisji:
• publiczną,
• niepubliczną.
Oferta publiczna (według ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi) ma miejsce w momencie, gdy do proponowania nabycia i przenoszenia praw z emitowanych w serii papierów wartościowych wykorzystuje się środki masowego przekazu lub gdy proponowanie nabycia jest skierowane do więcej niż 300 osób, ewentualnie do adresata nieoznaczonego.
Oferta niepubliczna ma miejsce wówczas, gdy propozycja nabycia papierów wartościowych skierowana jest do mniej niż 300 oznaczonych adresatów. Akcje udostępniane są pracownikom w procesie prywatyzacji albo proponuje się nabycie akcji w jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa w ilości nie mniejszej niż 10% akcji przypadające na jednego nabywcę. Ustawa wyłącza z publicznego obrotu akcje oferowane przez spółkę dotychczasowym akcjonariuszom na podstawie prawa poboru.
Ustawa wprowadza pojęcia subemisji usługowej i subemisji inwestycyjnej. Subemisja usługowa ma miejsce wówczas, gdy podmioty tworzące konsorcjum emisyjne zakupują emitowane papiery wartościowe na masę własną i tym samym podejmują ryzyko ekonomiczne, a następnie proponują ich nabycie w ofercie publicznej (zgodnie z warunkami zawartymi w prospekcie emisyjnym). W takim przypadku remitent otrzymuje kapitał należny mu z tytułu emisji, będący iloczynem ceny emisyjnej akcji i liczby tych akcji, pomniejszony o prowizję należną subemitentowi. W przypadku zastosowania takiej metody oferowania papierów wartościowych rola subemitenta jest aktywna. Jest to spowodowane tym, że proponowanie akcji po cenie odbiegającej od ceny, która zostanie określona na rynku wtórnym, naraża subemitenta na utratę profesjonalizmu. Część emisji nie sprzedaną w ofercie emitowanej na rynku pierwotnym subemitenta umieści ze stratą w ofercie na rynku wtórnym. W związku z tym inwestorzy, którzy nabyli akcje na rynku pierwotnym, nie uzyskają (często przez długi czas) zysku z tytułu wzrostu cen na rynku wtórnym dlatego, że cena na tym rynku będzie się utrzymywać poniżej ceny emisyjnej. Taka sytuacja w praktyce oznacza często pośrednią stratę remitenta. Dzieje się tak dlatego, że w przyszłości inwestorzy mogą nie być zainteresowani kupnem akcji spółki, które wcześniej przyniosły straty. W mniemaniu inwestorów winnymi tych strat jest również emitent. Powodem tego jest fakt, że prawidłowo ustalona przez subemitenta usługowego cena emisyjna papierów wartościowych nie powinna różnić się od ceny danych papierów na rynku wtórnym o więcej niż 20%.
Subemisji inwestycyjna występuje w sytuacji, gdy dom maklerski, lub inne podmioty wchodzące w skład konsorcjum emisyjnego, mają podpisane z remitentem umowy dotyczące nabycia nie uplasowanej w trakcie emisji pierwotnej części proponowanej emisji. Zgodnie z typową umową o subemisję inwestycyjną dany podmiot, albo konsorcjum podmiotów, otrzymuje wynagrodzenia z dwóch tytułów. Pierwszym jest gotowość do zakupienia nie objętych papierów wartościowych, drugim- nabycie papierów nie objętych w trakcie emisji pierwotnej.
Inwestorzy na rynku pierwotnym nabywają papiery wartościowe po cenie emisyjnej. Cena ta może być stała lub zmienna. Metoda stałej ceny emisyjnej oznacza, że nie może ona ulec zmianie aż do końca okresu subskrypcyjnego określonego przez emitenta. Okres ten nie może być dłuższy niż 3 miesiące w przypadku emisji akcji lub obligacji. Wszyscy inwestorzy dokonują zapisów na oferowane papiery po takiej samej cenie.
Metoda zmiennej ceny emisyjnej dopuszcza sytuację, w której inwestorzy muszą przystąpić do przetargu w celu nabycia akcji emitenta. Wynikiem tego przetargu jest ustalona cena, po której zostaną objęte papiery wartościowe. „Cena stanowi wypadkową popytu rynkowego i podaży oferowanych papierów wartościowych”. Obie metody mają swoje pozytywne i negatywne strony. Metoda ceny stałej zapewnia uzyskanie kapitału określonego w warunkach emisji w sytuacji, gdy akcje zostaną nabyte przez inwestorów. Natomiast metoda ceny emisyjnej zmiennej może dać lepsze rezultaty: zgromadzenie większego kapitału, gdy popyt na akcje spółki okazuje się odpowiednio duży. Metoda ceny zmiennej jest odpowiedniejsze w przypadku, gdy występuję trudności w oszacowaniu ceny emisyjnej. Jednak metoda ta oznacza ryzyko nieotrzymania planowanego kapitału w przypadku niskiego popytu. Z kolei daje gwarancję, iż cena akcji na rynku wtórnym nie zmieni się bezpośrednio po emisji. Wnioski te pokazują, że stosowanie każdej z metod zależy od rozmiarów konkretnych emitentów i od sytuacji na rynku papierów wartościowych.
Pierwotny rynek papierów wartościowych spełnia następujące funkcje:
• Jest na nim dokonywana alokacja kapitału do najbardziej atrakcyjnych i efektywnych działów gospodarki.
• Zwiększa możliwości rozwojowe podmiotów gospodarczych. Dodatkowe zasilenie tych podmiotów w kapitały umożliwia dokonywanie przez nie kolejnych inwestycji. Zyski z emisji mogą być również przeznaczone na restrukturyzację finansową emitenta.
• Zwiększa konkurencję na rynku finansowym. Możliwość wybrania źródła napływu kapitałów przez podmioty gospodarcze ma wpływ na obniżenie kosztu kapitału pochodzącego zarówno z sektora bankowego, jak i pozyskiwanego na rynku papierów wartościowych.
• Ma wpływ na rozwój rynku papierów wartościowych. Nowe emisje, zwiększając podaż papierów wartościowych wpływają na pojawienie się na tym rynku nowych inwestorów.
• Daje możliwość lepszej wyceny emitenta dokonującego emisji. Nowa emisja wymaga przygotowania prospektu emisyjnego zawierającego informacje dotyczące opisu prowadzonej i przewidywanej działalności. Daje to inwestorom możliwość otrzymania dodatkowych informacji i dokonania oceny emitenta. Dzieję się tak dlatego, że nowa emisja jest szczególnym etapem rozwoju emitenta i jego działalności.
2.2.2 Rynek wtórny
Rynek wtórny jest nieodłącznym uzupełnieniem rynku pierwotnego. Obrót wtórny jest rozumiany jako proponowanie nabywania albo nabywanie emitowanych w seriach papierów wartościowych przez podmioty inne niż emitent lub subemitent usługowy. Na rynku wtórnym emitent nie jest stroną poza przypadkami, gdzie (zgodnie ze statutem spółki i Kodeksem spółek handlowych) nabywa akcje własne.
Stronami na tym rynku są inwestorzy sprzedający nabyte wcześniej papiery wartościowe lub inwestorzy, którzy uważają, iż nabycie akcji lub obligacji na tym rynku przyniesie im odpowiedni zysk w efekcie przewidywanego wzrostu ich ceny na rynku. Rynek wtórny stanowi dla inwestorów przede wszystkim źródło informacji. Kształtowanie się kursu akcji, wahania kursu, struktura akcjonariatu itp. stanowią podstawowe dane w procesie podejmowania ważnych decyzji dotyczących rozwoju spółki (emisji nowej serii akcji, nowych obligacji, ustalania ceny emisyjnej papierów wartościowych, rodzajów relacji własności itp.).
Rynek wtórny (określający możliwości rozwojowe gospodarki) spełnia ważne funkcje:
• Ma wpływ na mobilizacje kapitału. Zależnie od sposobu i skuteczności działania rynku inwestor decyduje o tym, czy zainwestować w papiery wartościowe, czy ulokować swój kapitał w inny, bardziej dla niego atrakcyjny, sposób.
• Ma wpływ na kierunki alokacji kapitału. Długookresowa obserwacja notowanych spółek przez inwestorów daje im możliwość wyrobienia sobie opinii na temat funkcjonowania spółki na rynku, realizacji przedstawianych przez nią wcześniej celów, osiągania wyników finansowych.
• Ma miejsce na tym rynku transformacja kapitału. W zależności od sytuacji na rynku i atrakcyjności poszczególnych lokat, kapitał może przybierać różne formy. Inwestorzy mają możliwość dokonywania wyboru inwestycji.
• Następuje na nim wycena kapitału. W momencie emisji każdy emitent określa warunki wiążące się z emisją. W przypadku akcji spółek jest to określenie ceny emisyjnej. Ocena wysokości ceny emisyjnej jest szczególnie trudna, gdy ma miejsce pierwsza emisja publiczna.
Cena emisyjna określonej akcji często nie odpowiada (bezpośrednio po zakończeniu emisji) cenie rynkowej. Ewentualne nieprawidłowe określenie ceny emisyjnej jest mniejsze w przypadku, gdy kapitał jest podwyższany przez spółkę notowaną na giełdzie. Dzieje się tak dlatego, że dla kolejnej emisji cena ta będzie kształtować się blisko poziomu ceny giełdowej. W związku z powyższym wycena dokonywana na rynku wtórnym jest istotna nie tylko dla inwestorów, ale również ma wpływ na możliwości dalszego rozwoju emitenta, ilości kapitału, jaki może być pozyskiwany w wyniku następnych emisji.
Rynek wtórny dzielimy na kilka segmentów, które są niezbędne do jego właściwego funkcjonowania. Podziału tego dokonuje się przy uwzględnieniu zasięgu obrotów poszczególnymi papierami wartościowymi. „Segmenty rynku wtórnego:
• rynek niepubliczny, prywatny
• rynek publiczny, który dzieli się na:
o rynek zorganizowany, nie regulowany
o rynek regulowany, który z kolei dzieli się na:
rynek urzędowy giełdowy
rynek nieurzędowy giełdowy i pozagiełdowy”
Obrót papierami wartościowymi podmiotów nieznajdujących się w obrocie publicznym ma największy zasięg. Podmioty te mogą znajdować się tylko i wyłącznie w obrocie niepublicznym (prywatnym). Obrót niepubliczny to nabywanie i sprzedaż papierów wartościowych między inwestorami, z wyłączeniem nie tylko giełdy i rynku pozagiełdowego, lecz również możliwości wykorzystania środków masowego przekazu i kierowania propozycji nabycia skierowanej do adresata nieoznaczonego oraz do więcej niż 300 osób znanych stronie sprzedającej lub kupującej papiery wartościowe. W praktyce oznacza to, że transakcje mające miejsce na rynku prywatnym są dokonywane między inwestorami, którzy się znają, lub których łączą określone związki (są akcjonariuszami tej samej spółki albo krewnymi). Zatem z tego wynika, że obrót na rynku prywatnym dotyczy papierów tych wszystkich podmiotów, które nie otrzymały lub nie występowały do Komisji Papierów Wartościowych i Giełd o zgodę na dopuszczenie papierów wartościowych do publicznego obrotu.
Rynek publiczny swym zasięgiem obejmuje wyłącznie te papiery, które zostały dopuszczone przez Komisję Papierów Wartościowych I Giełd, albo znajdują się na tym rynku z mocy prawa (np. obligacje Skarbu Państwa). Wtórny rynek może także obejmować rynki zorganizowane, które są tworzone okazjonalnie przez domy maklerskie. Obrót na takim rynku na charakter czasowy. Rynki regulowane podlegają pełnemu nadzorowi organów kontrolno-regulacyjnych. W Polsce rynek regulowany składa się z: rynku pozagiełdowego i rynku giełdowego.
Rynek pozagiełdowy, zgodnie z ustawą i dyrektywą Unii Europejskiej, zaliczany jest do rynków nieurzędowych. W obiegu na tym rynku są te papiery, które zostały dopuszczone przez KPWiG, ale nie są notowane na giełdzie. Rynek ten jest przeznaczony dla podmiotów, które mają zamiar gromadzić kapitał w drodze publicznej oferty, ale nie mogą lub nie chcą być notowane na giełdzie. W chwili obecnej, szczególnie po pojawieniu się na rynkach kapitałowych akcji spółek wysokich technologii i notowaniu ich na rynkach pozagiełdowych, określanie takich rynków jako rynków pośrednich straciło sens, nie jest właściwe.
Giełda papierów wartościowych jest najważniejszą ze względu na skalę częścią rynku wtórnego. Rynek giełdowy jest dzielony na rynek urzędowy i rynek nieurzędowy.
Rynek urzędowy ( zgodnie z przepisami prawa polskiego i unijnego) stanowi oficjalny rynek papierów wartościowych. Wyznaczenie rynku spełniającego kryteria rynku urzędowego jest dokonywane w trybie rozporządzenia. Rynek ten w znacznej części jest przeznaczony dla spółek, które charakteryzują się odpowiednią wielkością i dojrzałością.
2.3 Notowanie na giełdzie.
Podczas sesji giełdowej na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie zawierane są transakcje kupna i sprzedaży papierów wartościowych oraz instrumentów finansowych. Ich notowania odbywają się w systemie notowań ciągłych oraz w systemie kursu jednolitego.
System notowań dla danego papieru wartościowego jest określony przez Zarząd Giełdy, który może dokonać zmiany systemu notowania dla spółek, biorąc pod uwagę w szczególności płynność obrotu akcjami danego emitenta. Podczas określania płynności bierze się średnie dotyczące wartości oraz średnią liczbę transakcji danymi akcjami. Ocena płynności jest dokonywana przez giełdę nie rzadziej niż po upływie każdego kwartału kalendarzowego.
Akcje wprowadzone do notowania są w:
• systemie notowań ciągłych, gdy akcje maja być notowane na rynku podstawowym albo zostały zakwalifikowane do segmentu innowacyjnych Technologii-Sitech
• systemie kursu jednolitego, gdy akcje wprowadzone są do obrotu na rynku równoległym lub rynku wolnym.
Na rynku giełdowym w systemie notowań kursu jednolitego i w systemie notowań ciągłych określane są następujące rodzaje kursów:
• w notowaniach ciągłych
- kurs otwarcia
- kurs zamknięcia
- kurs równoważenia
• w notowaniach kursu
-kurs jednolity
Kolejność uporządkowania zleceń w ustaleniu tych kursów jest następująca:
• najpierw brane są pod uwagę zlecenia „po każdej cenie’’ PKC
• kolejne zlecenia ustalające kursy to zlecenia, „po cenie rynkowej na otwarcie” PCRO
• jako ostatnie uwzględniane są zlecenia z limitem ceny.
W okresie między rozpoczęciem a zakończeniem określania kursów zlecenia maklerskie nie są przyjmowane, a także nie mogą być anulowane lub modyfikowane. Daje to gwarancje, iż kurs jednolity będzie określany na podstawie złożonych i niezmienianych zleceń.
Wprowadzenie w 2000 roku nowego systemu informatycznego całkowicie zmieniło zasady ustalania kursu w systemach notowań. Spółki notowane na giełdzie zostały podzielone na trzy grupy: notowane w systemie notowań ciągłych, notowań z dwukrotnym ustaleniem kursu jednolitego oraz spółki notowane z jednokrotnym ustaleniem kursu jednolitego. Od roku 2001, gdy giełda zrezygnowała z notowań jednokrotnych, wszystkie spółki notowane w systemie kursu jednolitego są notowane z dwukrotnym określeniem tego kursu.
Na GPW kurs akcji wyznaczany jest przez system informatyczny. Przed zainstalowaniem nowego systemu WARSET kursy akcji były ustalane przez tak zwanych maklerów specjalistów. Posługiwali się oni algorytmem, który był ustosunkowany w taki sposób, aby zapewnić maksymalny możliwy obrót akcjami każdej ze spółek. Obecnie algorytm systemu informatycznego zakłada takie same priorytety.
Gdy na giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie rozpoczynają się notowania akcji spółki, która nie była wcześniej notowana, obowiązuje inna metoda. Na pierwszej sesji, na której not