Zatargi polsko-krzyżackie

Zatargi polsko - krzyzackie zaczely sie od Pomorza Gdanskiego. Jego wladca, ksiaze kujawski Wladyslaw Lokietek, wezwal w 1308 roku Krzyzaków na pomoc, gdy ziemie te najechali margrabiowie brandenburscy. Po wypelnieniu zadania Krzyzacy sila opanowali pólnocna czesc Pomorza. Próba rozliczenia sie za udzielona pomoc spelzla na niczym - Krzyzacy zajeli ostatni pozostajacy w rekach Lokietka gród i wyprowadzili na terenie calego Pomorza Gdanskiego wlasna administracje. Z Wenecji przeniesiono do Malborka siedzibe wielkiego mistrza zakonu. Wladze zakonu staly sie wladzami panstwa. Lokietek rozpoczal starania dyplomatyczne o odzyskanie Pomorza. W ich wyniku w Inowroclawiu i Brzesciu Kujawskim toczyl sie pierwszy proces polsko - krzyzacki (1320 - 1321). Krzyzacy nie uznali wyroku sadu koscielnego, a Lokietek nie zgodzil sie na sprzedaz Pomorza i zrzeczenie sie praw do niego. Wojna byla nieunikniona.
Walki toczyly sie w latach 1326 - 1332. Polska stracila w nich ziemie dobrzynska i Kujawy oraz poniosla duze straty w wyniku najazdów krzyzackich. Jedyna wieksza bitwe - zwycieska dla strony polskiej - stoczono pod Plowcami (1331). Syn i dziedzic Lokietka, Kazimierz Wielki, przyjal inna metode postepowania. Nie podjal wojny. Zdal sie na sad polubowny wladców Czech i Wegier (1335), nastepnie na kolejny proces z Krzyzakami w Warszawie na neutralnym Mazowszu (1339), w koncu podpisal kompromisowy pokój w Kaliszu (1343). Polska odzyskala Kujawy i ziemie dobrzynska, Krzyzacy zatrzymali Pomorze. Kazimierz nie zrezygnowal z tytulów "pana i dziedzica" spornych ziem. Po pokoju kaliskim Krzyzacy skierowali swa energie przeciw Litwie. Litwa, która starala sie podporzadkowac sobie ziemie ruskie na wschodzie i poludniu, nie mogla jednoczesnie skutecznie bronic sie na zachodzie przed Krzyzakami. W 1382 roku wielki ksiaze Jagiello zawarl wiec z zakonem uklad, w którym obiecano mu Zmudz - za chrystianizacje swojego kraju. Umowy tej nie dotrzymal, rozpoczal bowiem rokowania z Polska. Trzy lata pózniej zostala zawarta pierwsza unia polsko - litewska. Jagiello za reke królowej polskiej Jadwigi i tron polski zobowiazal sie do przyjecia chrztu w obrzadku lacinskim, chrystianizacji swojego panstwa (to znaczy jego litewskiej, poganskiej czesci) i odzyskania utraconych ziem polskich.
Unia calkowicie zmienia uklad sil w tej czesci Europy: chrzest Litwy podwazyl sens istnienia panstwa krzyzackiego, a sojusz polsko - litewski dal Jagielle sile pozwalajaca przeciwstawic sie zakonowi.
Krzyzacy nie uznali faktu chrystianizacji Litwy. Wielki mistrz, zaproszony do Krakowa na ojca chrzestnego Jagielly, odmówil przyjazdu. Przez kilkadziesiat nastepnych lat dyplomacja i propaganda krzyzacka oskarzaly Polaków o sojusz z poganami (Litwinami) przeciw chrzescijanom (Krzyzakom), a samego Jagielle o poganstwo i wspieranie schizmatyków (prawoslawnych mieszkanców Wielkiego Ksiestwa Litewskiego). Krzyzacy mieszali sie tez w wewnatrzdynastyczne spory miedzy Jagiella a jego kuzynami, zwlaszcza ambitnym bratem stryjecznym Witoldem. Na przelomie stuleci wszyscy uwazali, ze sytuacja dojrzewa do wojny. Krzyzacy chcieli rozegrac sojusz polsko - litewski, dla Jagielly i rycerstwa polskiego nowym powodem zatargu byla ponowna utrata ziemi dobrzynskiej (1392). Pretekstu dostarczylo powstanie zmudzkie (1409). Polacy oswiadczyli, ze udziela Witoldowi pomocy, jesli zakon zaatakuje Litwe. Krzyzacy wypowiedzieli wojne i zaatakowali Kujawy oraz Wielkopolske. Polacy odzyskali Bydgoszcz, po czym zawarto rozejm. Obie strony jednak przygotowywaly sie do nieuniknionej wojny.
30 czerwca 1410 roku wojska polskie pod wodza Jagielly przeprawily sie przez Wisle, nastepnie polaczyly sie z wojskami ksiecia Witolda oraz ksiazat mazowieckich i przekroczyly granice panstwa zakonnego. Spotkanie z armia zakonna nastapilo na polach wsi Grunwald. 15 lipca 1410 roku, we wtorek, stoczono tam jedna z najwiekszych bitew swiata sredniowiecza. Wspólczesni badacze okreslaja liczebnosc armii Jagielly na mniej wiecej 30 tysiecy walczacych (bez sluzby taborowej). Zdecydowana przewage liczebna mieli w niej Polacy (ponad 20 tysiecy). Obok nich walczyli Rusini, Litwini, Zmudzinie, Tatarzy, zaciezni Czesi i Morawianie. Wodzem naczelnym byl Jagiello, jego zastepcami Zbigniew z Brzescia i ksiaze Witold. Armia krzyzacka dowodzil wielki mistrz Ulrich von Jungingen. Liczyla ona ponad 20 tysiecy osób (bez sluzby taborowej, w tym 250 - 500 braci - rycerzy). W sumie obie armie liczyly okolo 50 tysiecy ludzi, w tym ponad 40 tysiecy konnych. Decydujacy bój stoczyly oddzialy konnicy w bezposrednim starciu. Po stronie krzyzackiej poleglo okolo 8 tysiecy ludzi, a okolo 14 tysiecy dostalo sie do niewoli. Bitwa zalamala potege polityczna i militarna zakonu, byla triumfem Jagielly, który na jej pamiatke nakazal odprawiac 15 lipca we wszystkich kosciolach polskich do konca stulecia msze dziekczynna. Po zwyciestwie wojska polsko - litewskie ruszyly pod Malbork. Po drodze nie napotykaly oporu - poddawali sie rycerze i biskupi, miasta i zamki. Oblezenie Malborka okazalo sie strata czasu - twierdzy nie mozna bylo zdobyc, a sytuacja zmieniala sie na korzysc zakonu. We wrzesniu wojska litewskie, mazowieckie i polskie spokojnie wycofaly sie z Prus, pozostawiajac w zdobytych zamkach i miastach polskie zalogi. Zakon rozpoczal odzyskiwac zamki i miasta. Wojsko polskie przebywalo na Kujawach, niszczac pogranicze krzyzackie, podejmujac potyczki i bitwy (np. pod Koronowem). Zima 1411 roku podpisano w Toruniu uklad pokojowy, który przyznal Litwie Zmudz (do smierci Witolda i Jagielly), a Polsce ziemie dobrzynska oraz odszkodowanie. Uzyskano to, co bylo celem wojny.
Jagiello jeszcze kilkakrotnie walczyl z zakonem. Wznowil proces polsko - krzyzacki, a w 1422 roku podpisal nad jeziorem Melno kolo Raciaza pokój, który oddawal Polsce Kujawy, Litwie zas - na zawsze - Zmudz i ziemie pojacwieskie. Juz po jego smierci zawarto w Brzesciu Kujawskim kolejny wieczysty pokój. Trzystuletnie sasiedztwo polsko - krzyzackie przechodzilo znamienna ewolucje. Od przyjaznych czy neutralnych stosunków w XIII stuleciu do wzrastajacych od poczatków XIV wieku zadraznien i sporów, konfliktów i walk. Dlugo Królestwo Polskie bylo w tych konfliktach strona slabsza, zmuszana do ustepstw. Sytuacja ta zmienila sie dopiero za panowania Wladyslawa Jagielly. Dopiero jednak za czasów syna Jagielly, Kazimierza Jagiellonczyka, Polska potrafila uporac sie z problemem krzyzackim. Odzyskala Pomorze Gdanskie i ziemie chelminska, a krzyzackie panstwo w Prusach stalo sie lennem Królestwa Polskiego. Wnuk Jagielly, Zygmunt I Stary, doprowadzil do rozwiazania zakonu krzyzackiego w Prusach.

Od zawarcia w roku 1343 pokoju wieczystego pomiedzy Królestwem Polskim a Zakonem, przez dluzszy czas nie dochodzilo do otwartych konfliktów polsko-krzyzackich. Jednakze z jednej strony Polacy, szczególnie Wielkopolanie, dostrzegali w jego istnieniu fragment zagrozenia ze strony panstw niemieckich (Zakon byl ksiestwem Rzeszy, czyli Swietego Cesarstwa Rzymskiego narodu niemieckiego) oraz nie mogli pogodzic sie z utrata Pomorza, z drugiej strony Zakon odkupil od Brandenburczyków Nowa Marchie i staral sie odciac Polske równiez od Pomorza Zachodniego. Panowal wiec stan "zimnej wojny".
Byla to dla Polaków jedna z przeslanek zawarcia unii z Litwa czego efektem bedzie panowanie wielkich ksiazat litewskich - Jagielly i jego potomków - na tronie polskim. Zawarcie unii spowodowalo tez, ze konflikty pomiedzy bratnia Litwa a Zakonem nie mogly Polski nie interesowac. Tymczasem Zakon, nie zwazajac na chrystianizacje poganskiej Litwy przez Jagielle, kontynuowal ekspansje na jego ziemie. Staral sie szczególnie o opanowanie, a pózniej utrzymanie w swych rekach, Zmudzi - terytorium zamieszkalego przez rdzenna ludnosc litewska, oddzielajacego Zakon Pruski od, panujacego w Inflantach, polaczonego z nim, Zakonu Kawalerów Mieczowych.
W pierwszym okresie po zawarciu unii polsko-litewskiej Polacy ograniczali sie do wysylania Litwinom posilków wojskowych podczas walk z Krzyzakami. Obydwie strony szykowaly sie do wojny. Gdy sprawujacy w imieniu Jagielly rzady na Litwie Witold poparl powstanie na Zmudzi, Zakon postanowil wypowiedziec wojne Litwie. Jednak, gdy Polacy uprzedzili, ze nie pozostawia Litwy samej, Zakon uderzyl w 1409 roku na Polske. Poniewaz zadna ze stron nie byla gotowa do wojny, zawarto rozejm na rok.
Teraz kazda strona intensywnie przygotowywala sie do decydujacego starcia. Zakon zwerbowal wielu zachodnioeuropejskich rycerzy do walki z "poganska" Litwa i wynajal oddzialy zacieznej piechoty (grozni lucznicy i kusznicy, a nawet artyleria). Polacy i Litwini sciagneli rycerstwo z calej monarchii. Po polskiej stronie opowiedzialo sie Mazowsze i lenna Moldawia , z Litwinami przyszly oddzialy tatarskie, przebywajacego wówczas na wygnaniu chana Zlotej Ordy Dzemala ed-Dina. Po przeprawieniu wojsk polskich przez Wisle pod Czerwinskiem po przygotowanym wczesniej i przywiezionym moscie pontonowym (sukces inzynieryjny) nastapilo polaczenie sil polsko-litewskich, które wkroczyly na terytorium Prus. Pod Grunwaldem (wg historyków niemieckich pod Tannenbergiem, czyli Stebarkiem) doszlo do rozstrzygajacej bitwy. Pomimo czesciowego sukcesu Krzyzaków w pierwszej fazie (Litwini nie wytrzymali uderzenia ciezkozbrojnej jazdy i uciekli, lub upozorowali ucieczke, z pola walki), rycerstwo polskie wytrzymalo natarcie sil krzyzackich, a gdy Krzyzacy rzucili do walki odwody dowodzone osobiscie przez wielkiego mistrza Ulrika von Jungingena, uderzenie polskiej piechoty zmiotlo je i bitwa zakonczyla sie calkowita kleska Zakonu, tym bardziej, ze oddzialy litewskie powrócily do walki. Polegli niemal wszyscy dostojnicy Zakonu, w rece polskie wpadli jency, sztandary i tabory krzyzackie. Niestety Krzyzacy zdazyli wzmocnic obrone Malborka i wojskom polskim (Litwini wycofali sie z wojny) nie udalo sie, pomimo kilkutygodniowego oblezenia, zdobyc tej poteznej twierdzy.
Wojna zakonczyla sie (pierwszym) pokojem w Toruniu w 1411 r. Zakon oddal tylko Zmudz Witoldowi i zajeta w 1409 Ziemie Dobrzynska Polsce. Ale po tej klesce juz nigdy nie odzyskal dawnej swietnosci. Jagiello jeszcze kilkakrotnie prowadzil dzialania wojenne przeciwko Krzyzakom, korzystajac m.in. z poparcia czeskich husytów, których wódz, Jan ika z Trocnova, walczyl juz pod Grunwaldem na czele czeskiej piechoty po polskiej stronie. Jednak wojny te, poza zniszczeniami, nic nie zmienily. Zakon bronil sie w swych poteznych twierdzach, nie próbujac szukac rozstrzygniec w bitwach.
Upadek potegi Zakonu, zniszczenia w kolejnych wojnach, które toczyly sie na terytorium krzyzackim, wzrost podatków i klopoty w waznym dla interesów miast handlu z Polska spowodowaly powstanie opozycji miast i szlachty, które utworzyly w 1440 r. jawny Zwiazek Pruski. Gdy Krzyzacy chcieli stlumic opozycje i uzyskali w 1453 r. wyrok cesarza, likwidujacy Zwiazek i przewidujacy kary wobec jego przywódców, w lutym nastepnego roku wybuchlo powstanie. Powstancy opanowali wiekszosc krzyzackich zamków i zwrócili sie do króla Kazimierza Jagiellonczyka o wcielenie ziem pruskich do Korony.
Król oglosil inkorporacje Prus i wypowiedzial wojne Zakonowi. Rozpoczela sie wojna trzynastoletnia. Jednak po pierwszych sukcesach Zwiazku, pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej ponioslo kleske pod Chojnicami. Okazalo sie, ze w 40 lat po Grunwaldzie etos rycerski juz wygasl, i aby skutecznie prowadzic wojne, nie tylko miasta "pruskie" (Gdansk, Torun, Elblag), ale i Zakon Krzyzacki oraz Polska musialy opierac sie o wojska zaciezne. Wojna toczyla sie ze zmiennym szczesciem, do 1460 przewage zyskiwal Zakon, pózniej Piotr Dunin pokonal wojska krzyzackie nad Jeziorem Zarnowieckim (1462), a flota Zwiazku pokonala krzyzacka na Zalewie Swiezym (1463). Wobec obustronnego wyczerpania finansowego II pokój torunski (1466) byl kompromisem. Panstwo zakonne podzielono na Prusy Królewskie (Pomorze, Ziemia Chelminska i Warmia, oraz Elblag i dotychczasowa stolica Zakonu - Malbork) wcielone do Królestwa Polskiego i pozostajace w zaleznosci lennej od Polski Prusy Zakonne, ze stolica w Królewcu.
Panstwo krzyzackie, w którym sam Zakon ulegal rozkladowi, kilkukrotnie próbowalo w porozumieniu z wrogami Polski odwrócic skutki II pokoju torunskiego, a wielcy mistrzowie odmawiali skladania holdu królowi. W roku 1519 doszlo do wybuchu kolejnej wojny, w której wielki mistrz Albrecht Hohenzollern korzystal z pomocy m.in. cesarstwa. Wojska Zygmunta Starego wkroczyly do Prus. Wobec przewagi sil polskich w 1521 r. zawarto rozejm. Wówczas Albrecht zdecydowal sie na radykalne rozwiazania. Przyjal protestantyzm, zlikwidowal Zakon i przeksztalcil panstwo w swieckie ksiestwo (sekularyzacja Prus). Zgodzil sie zlozyc hold królowi. Katolicka Polska zaakceptowala to rozwiazanie, gdyz gwarantowalo ono, ze potezny wówczas cesarz Karol V (równoczesnie król podbijajacej wlasnie Ameryke bogatej Hiszpanii), gorliwy katolik, nie bedzie popieral protestanckiego ksiecia. W roku 1525 na rynku w Krakowie Albrecht (zreszta siostrzeniec króla) zlozyl Zygmuntowi hold lenny z dziedzicznego ksiestwa pruskiego. Jako senator Królestwa Polskiego byl lojalnym lennikiem i aktywnie uczestniczyl w polskim zyciu politycznym.
Historia zmagan polsko-krzyzackich dobiegla konca. Sam Zakon przetrwal w Niemczech (istnieje do dzis), ale nigdy nie odgrywal juz wiekszej roli politycznej. Dopiero ponad sto lat pózniej rozpoczna sie klopoty Polski z ksiestwem pruskim.
Wojny polsko-krzyzackie 1308-1521
Wojna 1308-1309
Poczatek konfliktowi polsko-krzyzackiemu dalo podstepne zajecie przez Krzy¿aków w 1308-1309 Gdañska i Pomorza Gdañskiego. W³adys³aw I £okietek usilowal odzyskac utracone terytoria na drodze sadowej (przed sadem papieskim, 1320). Mimo korzystnego dla Polski wyroku Krzyzacy nie zwrócili Pomorza. Przygotowujac sie do wojny, Lokietek zawarl sojusz z ksieciem litewskim Giedyminem . Krzyzacy sprzymierzyli sie z królem czeskim Waclawem II.
Wojna 1327-1332
Walki wybuchly w 1326, gdy Krzyzacy zlupili Kujawy i zawarli przymierze przeciwko Polsce z ksieciem plockim Waclawem. 1327 Wladyslaw Lokietek poprowadzil wyprawe odwetowa i zmusil Waclawa do uznania zwierzchnictwa polskiego. Posilkowany przez Giedymina i króla wegierskiego Karola Roberta , Lokietek spustoszyl 1328 ziemie krzyzackie az po rzeke Osê . Takze Krzyzacy jeszcze dwukrotnie najezdzali ziemie polskie, zajmujac badz palac liczne miasta na ziemi kujawskiej, w 1329 zajmujac ziemiê dobrzyñsk¹. Wspólne wystapienie Giedymina i Lokietka w 1330 doprowadzilo do zawarcia pokoju i czesciowego zwrotu zagrabionych ziem polskich. Pokój okazal sie nietrwaly i juz w roku nastepnym walki wybuchly na nowo. Mimo zwyciestwa pod P³owcami w 1331, wojna dowiodla slabosci militarnej strony polskiej.
W rok pózniej Krzyzacy zajeli Kujawy i utrzymali je do 1343, kiedy zostaly zwrócone wraz z ziemia dobrzynska Kazimierzowi III Wielkiemu na mocy postanowien pokoju kaliskiego
Wojna 1409-1411
Wojna polsko-krzyzacka rozpoczela sie z nowa sila za panowania Wladyslawa II Jagielly . Strona wypowiadajaca wojne i dokonujaca najazdu na ziemie polskie byl Zakon Krzyzacki, który zajal ziemie dobrzynska. Walki rozpoczely sie w 1409, w roku nastepnym doszlo do rozstrzygajacej bitwy pod Grunwaldem , zakonczonej zwyciestwem polsko-litewskim. Drugie wielkie zwyciestwo w tej wojnie odniesli Polacy pod Koronowem.
W wyniku "wielkiej wojny 1409-1411" Polska odzyskala (pokój toruñski 1411) ziemie dobrzynska, a Litwa ¯mudŸ do której praw Krzyzacy zrzekli sie w Melnie (1422).
Kolejne wojny prowadzone przez Wladyslawa II Jagielle (1414 tzw. glodowa, 1422 tzw. golubska) przyniosly Polsce niewielkie korzysci terytorialne.
Wojna 1431-1435
W wyniku tajnego porozumienia pomiedzy wielkim ksieciem litewskim, bratem Jagielly Œwidrygiella , a Krzyzakami w 1431 doszlo do najazdu krzyzackiego na ziemie polskie oraz do zajecia przez nich Kujaw i ziemi dobrzynskiej. W wojnie tej króla polskiego wspomagali czescy husyci .
Walki zakonczyly sie zawarciem w 1433 dwunastoletniego rozejmu w £êczycy . Wojna na terenach litewskich trwala do 1435, kiedy Krzyzacy zostali pobici przez wojska polsko-litewskie pod Wilkomierzem. Konczacy wojne pokój w Brzeœciu Kujawskim (1435) nie spowodowal zadnych zmian terytorialnych.
Wojna trzynastoletnia 1454-1466
Kolejnym etapem zmagan polsko-krzyzackich byla wojna trzynastoletnia 1454-1466, prowadzona za panowania Kazimierza IV Jagielloñczyka która przyniosla calkowite zlamanie potegi Zakonu. Bezposrednia przyczyna wybuchu konfliktu stala sie skierowana do Kazimierza IV Jagiellonczyka prosba Zwi¹zku Pruskiego o wziecie w opieke ziem pruskich. Król wypowiedzial wojne Zakonowi Krzyzackiemu i w kilkanascie dni pózniej, 6 marca 1454, oglosil akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego.
Powstanie zorganizowane przez czlonków Zwiazku Pruskiego doprowadzilo w ciagu miesiaca do usuniecia zalóg krzyzackich z wiekszosci miast pruskich. Pod panowaniem Krzyzaków pozostaly jedynie: Malbork Sztum i Chojnice
Wyprawa wojenna Kazimierza IV Jagiellonczyka do Prus na czele pospolitego ruszenia rozpoczela sie od kleski pod Chojnicami (18 wrzesnia 1454).
1457, po wyplaceniu przez Polaków zaleglego, nie zaplaconego przez Zakon zoldu, wojska zaciezne poddaly twierdze Malbork. Po objeciu dowództwa nad silami królewskimi przez Piotra Dunina i pokonaniu Krzyzaków w bitwie pod arnowcem (1462) strona polska zdobyla zdecydowana przewage.
Gdansk i Elblag we wlasnym zakresie i wlasnym kosztem zorganizowaly flote kaperska, która skutecznie blokowala dostawy materialów wojennych dla Zakonu droga morska. Strona krzyzacka poprosila o pokój, który zostal podpisany w 1466 w Toruniu (toruñski pokój 1466 W wyniku wojny Polska odzyskala Pomorze Gdanskie oraz ziemie: chelminska, michalowska i warminska. Najwazniejszymi wydarzeniami wojny byly: przegrana bitwa pod Chojnicami, utrata wschodnich Prus z Królewcem, wykup zamku malborskiego z rak zacieznych krzyzackich, walki kaprów na Baltyku, zdobycie przez zakon miast nad dolna Wisla, odsiecz polskiej zalogi Fromborka, zwyciestwo wojsk polskich pod Swiecinem i statków gdanskich na wodach Zalewu Wislanego, opowiedzenie sie biskupa warminskiego po stronie polskiej. W 1466 roku w Toruniu zawarto traktat pokojowy. Pomorze Gdanskie (zwane odtad Prusami Królewskimi), ziemia chelminska i michalowska oraz Mazury i Warmia, Malbork i Elblag mialy nalezec do Polski. Wielkiemu mistrzowi pozostawiono ziemie nad Zalewem Wislanym z Królewcem, w którym mial przebywac jako lennik króla polskiego. Kazdy nowy mistrz zakonu musial w ciagu pól roku po wyborze zlozyc królowi polskiemu przysiege lenna.


W 1308 r. margrabiowie brandemburscy postanowili zrealizowac swoje prawa i podeszli pod Gdansk. Lokietek majacy trudnosci w Malopolsce ( klopoty z Muskatem), nie mógl pospieszyc z pomoca polskiej zalodze Gdanska. Poradzono mu wówczas, by zwrócil sie o pomoc do krzyzaków (pomoc odplatna )Brandemburczycy na wiesc o zblizaniu sie Krzyzaków odstapili od oblezenia, ale kiedy weszli do miasta urzadzili rzez. W 1309 r. Krzyzacy zajeli cale Pomorze. Nastepnie zazadali od Lokietka takiej zaplaty, której wielkosc przekraczala nie tylko mozliwosci platnicze ksiecia, ale równiez wartosc zajetych ziem. Jednoczesnie zaproponowano Lokietkowi, ze gdyby chcial sie zrzec praw do Pomorza, to oni sami chetnie mu zaplaca. Lokietek odrzucil propozycje. Natomiast krzyzacy, by umocnic swoja pozycje prawna odkupili od Brandemburczyków ich prawa, oczywiscie za odpowiednio nizsza cene. Lokietek cala sprawe oddal do sadu papieskiego. Odbyl sie proces w Inowroclawiu ( 1320/1321 r.) Lokietek proces wygral, Krzyzacy zostali skazani na zwrot zagarnietych ziem i na zaplacenie odszkodowania, ale wniesli oni apelacje do Rzymu i tam z przyczyn formalnych wykonanie wyroku za- wieszono. Nie mogac wygrac droga prawna, Lokietek postanowil odzyskac Pomorze droga militarna.
W 1325 r. zawarl przymierze z Litwa potwierdzone slubem jego syna Kazimierza z Aldona córka Giedymina. (Sojusz militarny byl niewiele wart , natomiast dal Krzyzakom bron propagandowa-chrzescijanski wladca w przymierzu z poganinem niszczy chrzescijanskie kraje. W tej sytuacji ani papiez , ani ziec ( Karol Robert Wegierski ) nie mogli przyjsc mu z pomoca , zas na Polske spadlo podwójne uderzenie : krzyzackie i Jana Luksemburskiego) W tym czasie Jan Luksemburski jako dziedzic korony Czeskiej roscil sobie pretensje do tronu Polskiego. Prowadzil on polityke , której celem bylo badz to odzyskanie korony polskiej, badz zabór ziem polskich wspólnie z Krzyzakami. Wstepem polityki bylo zholdowanie ksiestw slaskich(1327-1329).Od tego czasu Slask wchodzil w sklad Królestwa Czeskiego.
W latach 1327-1332 trwa wojna miedzy Lokietkiem , Janem Luksemburskim i Zakonem Krzyzackim. Na poczatku tej wojny Lokietek popelnia kilka niezrecznosci dyplomatycznych , a mianowicie kiedy Krzyzacy sa na wyprawie przeciw poganskiej Litwie korzystajac z posilków Litewskich uderza na ziemie zakonu (1326). Jest to powazny blad poniewaz w sojuszu z poganami uderzyl na ziemie rycerzy bedacych na wyprawie krzyzowej. Lokietek nic ta wyprawa nie zyskal, co wiecej ludnosc zakonu byla po stronie swojej wladzy (Pomorze, Prusy). Reperkusje tego niezrecznego kroku byly takie , ze papiez chcac nie chcac musial odstapic od sprawy Lokietka , jednoczesnie Jan Luksemburski jak i Krzyzacy uzyskali swietne uzasadnienie ideologiczne dla prowadzenia dzialan przeciw Polsce, dla której wojna byla niezwykle ciezka. Polacy nie mogli sprostac polaczonym silom i tylko brak koordynacji dzialan miedzy sojusznikami sprawil , ze Królestwo Polskie tego okresu nie ponioslo zupelnej kleski. W tym tez roku doszlo do bitwy pod Plowcami (27.IX.1331) , z tym, ze bitwa miala bardziej znaczenie propagandowe niz militarne. Militarnie byla nie rozstrzygnieta. W 1332 r. Krzyzakom udalo sie opanowac cale Kujawy i w tak niekorzystnej sytuacji zawarto rozejm. 2.III.1333 r. Wladyslaw Lokietek zmarl. Nastepca korony zostal syn Lokietka Kazimierz zwany Wielkim.
Kazimierz zdawal sobie sprawe z tego, ze królestwo nie jest w stanie rozwiazac swoich problemów srodkami militarnymi. Kazimierz nie byl pozbawiony sojuszów. Jego sojusznikiem byl wladca Wegier- Karol Robert, zona którego byla siostra Kazimierza-Elzbieta Lokietkówna Korzystajac z mediacji wladcy Wegier przystal na przedluzenie rozejmu i rozmowy pokojowe. Do rokowan doszlo w Wyszehradzie(Wegry). Stronami rozmów byli: Zakon Krzyzacki, Jan Luksemburski, Karol Robert i Kazimierz. Zjazd mial miejsce w 1335 r.(I zjazd). W trakcie tego zjazdu J. Luksemburski (wladca Czech )zrzekl sie pretensji do korony polskiej w zamian za 20 tys. kop groszy praskich. Jednoczesnie J. Luksemburski chcial uzyskac zrzeczenie sie praw Kazimierza do Slaska. Na tym samym zjezdzie król wegierski Karol Robert i król czeski Jan Luksemburski orzekli wyrok przyznajacy Polsce Kujawy pod warunkiem zrzeczenia sie przez Kazimierza Pomorza Gdanskiego i ziemi chelminskiej na rzecz Krzyzaków. Jesli chodzi o Krzyzaków, Kazimierz nie chcial zrezygnowac ze swych uprawnien do Pomorza Gdanskiego. Ponownie odwolal sie do drogi procesowej. Proces taki mial miejsce w neutralnej Warszawie w 1338 r. i toczyl sie do roku 1339. Trybunal obradujacy w Warszawie pod przewodnictwem legata papieskiego skazal Krzyzaków na zwrot zagrabionych ziem(Pomorza i ziemi Chelminskiej ) i zaplacenie wysokiego odszkodowania. Ale wyrok mial tylko znaczenie moralne, poniewaz Krzyzacy wniesli apelacje do papieza. W 1339 r. mial miejsce II zjazd w Wyszehradzie.
W trakcie tego zjazdu zapadly nastepujace postanowienia:
- jesli by Kazimierz zszedl z tego swiata bez dziedzica, wówczas królem Polski mial zostac syn Karola Roberta i E.
Lokietkówny - Ludwik
- wladca wegierski zobowiazywal sie w zamian poprzec roszczenia Polski w stosunku do Krzyzaków oraz udzielic
poparcia dla polskich praw na Rusi Halickiej.
Prawa Kazimierza na Rusi Halickiej wygladaly w nastepujacy sposób:
Ksieciem halickim byl Boleslaw Jerzy Trójdenowicz z mazowieckiej linii Piastów. Wladca ten zmarl bezpotomnie, a wiec Kazimierz uchodzil za jego prawowitego spadkobierce. W trakcie procesów z Krzyzakami zaczyna sie wyksztalcac pojecie Korony Królestwa Polskiego, jako instytucji prawnej niezaleznej od osoby wladcy. Tak wiec w trakcie procesów w Warszawie swiadkowie operuja argumentacja, ze Pomorze jest ziemia przynalezna do Korony Polskiej. W poprzednim procesie w Inowroclawiu, operowano argumentacja, ze Pomorze bylo dziedzictwem rodu piastowskiego. W trakcie ekspansji na Rus Halicka, aczkolwiek uzywano pojec z prywatnego prawa spadkowego, to jednak ziemie te po przylaczeniu nie byly prywatna wlasnoscia wladcy, lecz ziemiami przylaczonymi do Korony K.P. Pojecie Korony odpowiadaly naszym pojeciom panstwa lub najwyzszego urzedu sprawowania wladzy. Korona stanowila konstrukcje prawna - osobe prawna niezalezna od osób fizycznych. Ekspansja na Rus byla zgodna z interesami panstwa(zwiekszenie dochodów panstwa skarbu ), zgodna z interesami moznowladztwa Malopolskiego, które spodziewalo sie nadan i majatków na tamtych terenach, bylo takze zgodne z interesami mieszczanstwa Malopolskiego (Kraków), mozliwosc bezpiecznych i korzystnych kontraktów handlowych. Zaangazowanie sie Kazimierza w sprawy ruskie(1340 - 1351), a takze konflikt o Slask z Luksemburgami(1341-1345) w jakis sposób rozproszyly sily Królestwa. Tak wiec w 1343 r. Kazimierz zostal niejako zmuszony do podpisania z Krzyzakami pokoju wieczystego w Kaliszu. Moca tego pokoju Pomorze Gdanskie mialo byc wieczysta jalmuzna dla Zakonu Krzyzackiego, natomiast Polska odzyskiwala Kujawy .Prawie wszyscy ksiazeta slascy pozostali lennikami Jana Luksemburskiego takze po jego rezygnacji z praw do korony polskiej. Weszli tym samym w sklad królestwa czeskiego. W oporze trwal tylko ksiaze swidnicki Bolko popierany przez Kazimierza Wielkiego. Doprowadzilo to do kilkuletniej wojny polsko- czeskiej, w czasie której wojska Kazimierza operowaly na Slasku, a Czesi atakowali Kraków. W 1348 r. zostal zawarty z Czechami pokój w Namyslowie, moca którego potwierdzono przynaleznosc Slaska do Korony Czeskiej, zas Luksemburgowie ponownie zrzekli sie pretensji do korony polskiej i Mazowsza, które czesciowo zostalo wlaczone do Polski czesciowo stalo sie lennem. Na odcinku pld. - wsch. w 1351 r. ostatecznie udalo sie przylaczyc Rus Halicka do Polski. Obszar Rusi Halickiej byl w tym czasie obszarem konfliktów miedzy Polska a Litwa. I nie toczono wojny z Rusia Halicka, lecz prowadzono wojny o Rus Halicka.(1349-1351) Jednym, ostatnim zapamietania wydarzeniem jest traktat sukcesyjny miedzy Ludwikiem Wegierskim i Kazimierzem z 1355 r. Traktat sukcesyjny zostal poparty przez stany polskie w zamian za gwarancje, jakich udzielil sukcesor szlachcie polskiej (przywilej w Budzie 1355 r.)
Po roku 1343 sprawa krzyzacka znikla z polityki polskiej. W zasadzie cala aktywnosc polityczna Polaków skupiona byla na Rusi Halickiej , mialy takze miejsce zatargi z Litwa o ziemie sporne na tym obszarze ( Rus Wlodzimierska ).Równiez L. Wegierski nie kontynuowal polityki antykrzyzackiej. Krzyzacy natomiast w tym czasie prowadzili wojny z Litwa ( jeszcze poganska ). Sytuacja na Litwie przedstawiala sie w ten sposób , ze co prawda Litwini ulegali Krzyzakom na pólnocy, ale prowadzili ekspansje na poludniu i wschodzie, narzucajac swoje panowanie ksiestwom ruskim. Krzyzacy równiez czesto wykorzystywali nieporozumienia w litewskiej rodzinie panujacej, popierajac coraz to innych pretendentów do tronu. Przelom nastapil w roku 1385 , kiedy Polska i Litwa zawarla unie w Krewie.
Warunki unii :
1. W zamian za uzyskanie reki Jadwigi i tronu polskiego Jagiello zobowiazuje sie przyjac chrzest w obrzadku lacinskim wraz ze swoimi bracmi i nawrócic Litwe na chrzescijanstwo. Przylaczyc do Polski ziemie Litwy i Rusi, odzyskac utracone przez Polske terytoria (Pomorze). Wlasciwie byl to program polityczny Wladyslawa Jagielly, który trwal przez cale jego panowanie (1386-1434).
Unia w Krewie spotkala sie z oporem bojarów litewskich, na których czele stanal ksiaze Witold. Ksiaze Witold sprzymierzyl sie nawet z Krzyzakami i razem z nimi najezdzal Litwe. W 1392 r. Jagiello zawarl ugode z Witoldem, moca której przekazal mu wladze na Litwie, zachowujac ogólne zwierzchnictwo. Tymczasem Witold mial bardzo ambitne plany rozciagniecia swojego wladztwa na poludniowym-wschodzie. Aby zabezpieczyc sie na pólnocy zawarl w 1398 roku uklad moca którego przekazywal Zmudz Zakonowi Krzyzackiemu. Plany Witolda ulegly jednak zalamaniu. W 1399 roku pod Worskla. Musial wiec powrócic do koncepcji pólnocnej. Zainspirowal powstanie na Zmudzi, co sciagnelo wyprawy krzyzackie na Litwe. Wczesniej jednak w 1401 roku zawarto Unie WILENSKO-RADOMSKA.
Moca tej unii Witold zostal uznany ksieciem dozywotnim Litwy pod zwierzchnia wladza Jagielly. Unia pozwolila na sojusz polsko-litewski w wojnie z Krzyzakami w 1404 roku. W 1402 r. Zakon krzyzacki najechal na Litwe. Polakom udalo sie uzyskac poparcie kurii papieskiej, która zakazala najazdów. W 1404 roku zostal zawarty pokój w Raciazu. Warunkiem tego pokoju bylo zatwierdzenie zakonu przy jego ziemiach, Polacy mogli wykupic ziemie dobrzynska zostawiona krzyzakom jeszcze przez Wladyslawa Opolczyka. Sumy na wykupienie zostaly zebrane przez sejmiki szlacheckie.. Natomiast Zmudz nadal pozostawala w rekach Krzyzaków. W dalszym ciagu trwaly napiecia na granicy krzyzacko-polskiej, a jeszcze bardziej krzyzacko-litewskiej W 1408 r. wielkim mistrzem zostal Urlyk von Jungingen.. W 1409 r.(maj) na Zmudzi wybuchlo wielkie powstanie za wiedza i wola ksiecia Witolda. W trakcie rokowan polsko-krzyzackich posel polski Mikolaj Traba dopuscil sie tzw. kontrolowanego przecieku. Wielki mistrz spytal posla polskiego, czy król polski udzieli pomocy Witoldowi, jezeli Krzyzacy tlumiac powstanie na Zmudzi beda zmuszeni do wypowiedzenia wojny Litwie, która popiera i wspomaga buntowników. Wówczas posel polski niby sie wygadal-tak powiada : król polski poprze cala swa potega , na co mistrz Krzyzaków odkrzyknal : tu was mam i wypowiedzial wojne Polsce. Na co dyplomacja polska oglosila, ze jest ofiara agresji, lecz to nie Polska zlamala warunki dwukrotnie zaprzysiezonego pokoju kaliskiego, co wiecej król polski mial sluszne prawo wezwac do obrony swoich ziem wszystkich swoich poddanych lacznie ze schizmatykami i poganami.
Wojna trwala w latach 1409-1411, jej kluczowym momentem byla bitwa pod Grunwaldem
(15 lipiec 1410 r.), bylo to najswietniejsze zwyciestwo oreza polskiego w dobie sredniowiecza. Rozgromiona zostala cala armia krzyzacka, prysl mit o potedze zakonu. Poczatkowo miasta i zamki krzyzackie przechodzily na strone polska, jednak politycznych celów wojny nie udalo sie osiagnac. Omawiajac bitwe pod Grunwaldem nalezy zwrócic uwage, ze przeciw Krzyzakom wystapila polaczona koalicja sil polskich, litewskich, byly równiez posilki ruskie i tatarskie. Zakon natomiast mial w swoich szeregach wielu tzw. gosci z krajów zachodnioeuropejskich. W szeregach wojsk zakonnych walczyli ksiazeta pomorscy. Sojusznikiem zakonu byl cesarz-Zygmunt Luksemburski, który nawet wypowiedzial wojne Polsce w tym okresie.
1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto pokój polsko-krzyzacki. Krzyzacy zrezygnowali ze Zmudzi na okres zycia Jagielly i Witolda, ziemia dobrzynska miala pozostac przy Polsce. Kupcy obu panstw maja swobode handlu na przeciwnych terytoriach. Zakon zobowiazal sie wyplacic Polsce 100 tys. kop groszy tytulem wykupu jenców.
W historiografii istnieje szereg sporów na temat wykorzystania badz niewykorzystania zwyciestwa pod Grunwaldem. Nie nalezy jednak zapominac, ze zakon mimo poniesionej kleski byl wielka i dobrze zorganizowana potega militarna, polityczna i gospodarcza. Tak wiec mimo kleski zdolal szybko odzyskac utracone zamki, zas twierdza Malbork przy niklej ilosci piechoty wojsk polskich byla faktycznie nie do zdobycia. Ponadto zaczynala sie jesien, istnialy duze klopoty z aprowizacja zgromadzonych sil. Ponadto Litwini nie byli zainteresowani w umacnianiu potegi króla polskiego.( Wlasne cele osiagneli - odzyskali Zmudz ). W 1412 roku odbyl sie w którym udzial wzieli: Jagiello, Witold, Zygmunt Luksemburski. Przyrzekli oni sobie przyjazn i pokój, co wiecej pozyczyl Zygmuntowi 30 tys. kop groszy pod zastaw tzw. Grodów spiskich. Miasta te pozostawaly przy Polsce do 1789 roku.
W 1413 roku Polska i Litwa podpisaly nastepna Unie w Horodle. Unia miala charakter zdecydowanie antykrzyzacki, wystawiono trzy dokumenty: wspólny króla i Witolda, oraz osobno panów polskich i litewskich. Unia ta zaciesniala wiezy miedzy Polska a Litwa, ale zaznaczala odrebnosc pomiedzy krajami. Litwini zobowiazali sie do porozumienia z Polakami przy wyborze wielkiego ksiecia. II dokument- w razie smierci króla bez prawych nastepców, nowa elekcja w Polsce zostanie przeprowadzona w porozumieniu z Witoldem i Litwinami. III dokument - bojarzy litewscy zostana dopuszczeni do rodów heraldycznych (mogli pieczetowac sie herbami szlachty polskiej) Wielu bojarów otrzymalo wtedy te same prawa co szlachta polska i zostala przyjeta do polskich herbów. Byli to bojarowie wyznania katolickiego. Na Litwie wprowadzono wtedy podzial na :kasztelanie i województwa. Obie strony zobowiazywaly sie do wspólnych narad w Lublinie i Parczewie. W 1414 roku miala miejsce nastepna wojna z Zakonem tzw. wojna glodowa, poniewaz Krzyzacy zamkneli sie w swoich zamkach i nie wystepowali w pole. Pod wplywem wyslannika papieskiego obie strony zgodzily sie na rozejm i przedstawienia swoich pretensji papiezowi, cesarzowi badz soborowi, który wtedy obradowal.
W 1414-1418 mial miejsce sobór w Konstancji. Na tym to soborze delegacja polska, w sklad której wchodzil wybitny polski uczony Pawel Wlodkowic, wystapila z pogladem, ze moca prawa naturalnego poganie maja prawo do posiadania zycia, mienia i wlasnych panstw, a co za tym idzie, cesarz nie ma prawa do nadawania ziem poganskich jakiejkolwiek osobie badz instytucji jako ziem niczyich ( chodzilo o podstawy prawne istnienia panstwa zakonnego ). Krzyzacy odpowiedzieli paszkwilami. W 1419 roku miala nastepna wojna z Krzyzakami, z tym ze znowu odwolano sie do arbitrazu Zygmunta Luksemburskiego. Wyrok wydany przez cesarza wywolal oburzenie polskiej szlachty. Bylo to w gruncie potwierdzenie warunków I pokoju torunskiego.
W 1422 roku wybuchla nastepna wojna, nie przyniosla rozstrzygniecia, ale w roku 1422.IX.27 zawarto z Krzyzakami pokój nad jeziorem Melno. Polska odzyskala niektóre ziemie przygraniczne, ale Krzyzacy zrezygnowali ze Zmudzi na rzecz Litwy po wsze czasy. W latach 30-tych (1430-1435) Krzyzacy wlaczyli sie do rozgrywek wewnetrznych na Litwie popierajac jednego z pretendentów do tronu wielkoksiazecego( w 1431 r. zmarl Witold ). To wywolalo konflikt z Polska, który przerodzil sie w wojne. Krzyzacy popierali Swidrygielle, Polacy zas Kiejstutowicza Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz wznowil unie z Polska w zamian za uzyskana pomoc. Wojna przeciagnela sie do 1435 roku ( po smierci Jagielly ), Polacy byli posilkowani przez czeskich husytów, którzy pustoszyli ziemie zakonne i wreszcie w Brzesciu Kujawskim w 1435 roku (grudzien) Krzyzacy przyjeli upokarzajace warunki :
a) nie beda sluchali rozkazów cesarskich
b) jesli zlamia postanowienia pokoju, wtedy poddani maja prawo do wypowiedzenia posluszenstwa
Po pokoju w Brzesciu Kujawskim polityka polska zaangazowala sie w sprawy wschodnie, natomiast na ziemiach panstwa zakonnego doszlo do pewnych procesów emancypacyjnych tamtejszego spoleczenstwa. W 1440 roku stany pruskie szlachty i miast zawiazaly konfederacje tzw. ZWIAZEK PRUSKI.
Zwiazek poczatkowo tolerowany, a nawet akceptowany przez Krzyzaków jako stanowa reprezentacja spoleczenstwa bardzo szybko wszedl w zatarg z panstwem zakonnym. Sprawa oparla sie o sad cesarski i papieski. Cesarz wydal wyrok nakazujacy rozwiazanie zwiazku, a przywódców na kare smierci skazal. Papiez natomiast oblozyl czlonków zwiazku pruskiego klatwa. Nie nalezy przy tym zapominac, ze zarówno mieszczanstwo, jak i w przewazajacej czesci rycerstwo ziem pruskich bylo pochodzenia niemieckiego. A wiec owe wyroki dotyczyly spraw wewnetrznych panstwa krzyzackiego.
W 1454 roku w Prusach wybuchlo powstanie. Powstancy opanowuja miasta : Gdansk, Elblag, Grudziadz, Chelmno. Delegacja stanów pruskich przybyla do Krakowa z prosba o wlaczenie Prus do korony K.P. Staje sie to przyczyna dlugiej wojny zwanej WOJNA TRZYNASTOLETNIA ( 1454-1466 ). Wojna zaczela sie dla Polski dosc niepomyslnie, bowiem szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu zazadala przywilejów, które zreszta uzyskala tzw. przywilej cerkwicki, a nastepnie poniosla kleske w bitwie pod Chojnicami ( 18.IX.1454 r.).
Wojna ukazala nieprzydatnosc pospolitego ruszenia jako sily militarnej. W miedzyczasie bowiem w sztuce i sposobach wojowania zaszly duze zmiany. Glówna sila militarna byly wojska zaciezne wynajmowane calymi oddzialami, które zlozone byly z profesjonalistów. Oddzialy takie byly niczym firma uslugowa, swiadczace uslugi w dziedzinach militarnych wladcy, który bylby w stanie zaplacic. A wiec o mozliwosci zwyciestwa w wojnie decydowaly zasoby finansowe panstwa. Zmienil sie równiez sposób wojowania, albowiem oddzialy te, jesli nie zostaly oplacone zgodnie z umowa braly w zastaw bronione przez siebie twierdze i zamki, które strona przeciwna mogla od nich odkupic. W ten sposób zajety zostal przez strone polska Malbork. Trzeba podkreslic, ze cala wojna trzynastoletnia w gruncie rzeczy toczyla sie w oparciu o zasoby finansowe : Gdanska, Elblaga, Torunia (mieszczanstwo niemieckie). Przelom militarny w wojnie nastapil w 1462 roku (IX), kiedy wojska zaciezne w sluzbie polskiej odniosly zwyciestwo w Swieciu kolo jeziora Zarnowieckiego. W nastepnym roku (IX) 1463 flota polska odnosi zwyciestwo w bitwie na Zalewie Wislanym ( polaczone floty Gdanska i Elblaga ). W 1466 roku zostaje podpisany II POKÓJ TORUNSKI, gdzie nastepuje podzial panstwa krzyzackiego: Pomorze Gdanskie, zachodni pas Prus z Malborkiem i Elblagiem oraz Warmia i Ziemia Chelminska wracaja bezposrednio do Polski otrzymujac nazwe PRUS KRÓLEWSKICH. Reszta ziem zakonu tzn. wschodnia czesc Prus pozostaje przy Krzyzakach jako lenno polskie.(Prusy krzyzackie)