Nauka

NAUKA, w pol. tradycji oraz pot. przyswajanie jakichkolwiek treści (wiedzy), nabywanie umiejętności oraz to, czego się uczy lub naucza. W innych językach eur. źródłosłów dyktował odmienne od pol. koncepcje nauki: angielskie i franc. science wywodzące się z łac. scientia (scio 'wiem') to wiedza poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodol., ale niekoniecznie przeznaczona do nauczania; w językach i kulturach pozaeuropejskich nauka może mieć całkiem inne określenia, które do nas nie dotarły ze względu na bariery kulturowe. Przepływ informacji między krajami eur. spowodował, że pol., tradycyjne rozumienie słowa nauka zostało poszerzone o wyspecjalizowany sens proponowany przez uczonych. Wobec wieloznaczności pojęcia nauki nie da się zbudować poprawnej i zadowalającej wszystkich użytkowników słowa nauka definicji; pomijając znaczenie potoczne, można jednak wymienić następujące najważniejsze aspekty nauki:
Aspekt historyczno-geograficzny. Wyodrębniający się przez stulecia zbiór problemów poznawczych i prakt., metod ich stawiania i rozwiązywania. W eur. tradycji mającej źródła gr.-rzym., nauka zawierała się początkowo w filozofii i sztuce (gr. techne, łac. ars), w XVII w. coraz wyraźniej autonomizowała się, w XX w. wyłączając ze swego zakresu filozofię i sztukę; science w krajach anglosaskich i frankofońskich to tylko nauki matematyczne i przyr. o szeroko rozumianej rzeczywistości; w Niemczech naukę (Wissenschaft) rozumiano szerzej, nie wykluczając z niej humanistyki; w Polsce jeszcze szerzej nauka to także teologia i nauki praktyczne: inżynieryjne, technol., medyczne. W XVIII i XIX w. z nauką pojmowaną jako wiedza poddana rygorom metodol. charakterystycznym dla nauk matematyczno-przyrodniczych, wiązano nadzieje na rozwiązanie najważniejszych problemów ludzkości (scjentyzm); współcześnie wiara w możliwości nauki została w dużym stopniu ograniczona.
Aspekt statyczny. Gromadzona przez pokolenia wiedza o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości, oraz oparta na wiedzy teoret. metodologia umiejętności prakt., utrwalona na nośnikach informacji: papierowych, celuloidowych (mikrofilmy, taśmy), magnetycznych itp. Naukę gromadzą, przechowują i powielają archiwa, biblioteki, wydawnictwa nauk., ośrodki informacji nauk., banki danych z aparaturą do przetwarzania danych. Naukę spetryfikowaną stanowią zbiory muzealne badanych obiektów (przyr., archeol., sztuki, herbaria, kolekcje owadów, motyli, ryb, preparatów anat.); do tej kategorii obiektów należą także ogrody bot., zool., spełniające również inne funkcje.
Aspekt dynamiczny. Działalność wyspecjalizowanych pracowników organizacji nauk., dysponujących wciąż ulepszanymi narzędziami, instrumentami, coraz bardziej skomplikowaną aparaturą, komputerami itd., która powiększa zasoby wiedzy i umiejętności. Wymiana informacji także z zagranicą (książki, czasopisma, łączność telekomunik., kongresy, zjazdy), międzynar. przedsięwzięcia badawcze przyczyniają się do rozwoju nauki; jej elementy starzeją się i wymagają wymiany, niekiedy te same pojęcia i fakty przedstawia się tylko w zmienionym języku. Przyspieszony po II wojnie świat. rozrost nauki uczeni ZSRR i państw bloku komunist. nazywali rewolucją nauk. albo rewolucją nauk.-techn.; nauka była uważana za pierwsze ogniwo łańcucha: nauka technika produkcja, warunkującego ekspansję (zwycięstwo) rewolucji komunistycznej.
Aspekt treściowy. Ujęcie szeroko rozumianej rzeczywistości obejmującej abstrakcje (idealizacja), służące samemu jej poznaniu (nauka dla nauki podobnie jak sztuka dla sztuki) albo wykorzystaniu w praktyce. W naukach przyrodniczych są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach rzeczywistości, logicznie uporządkowane i już zweryfikowane, jak prawa nauk empirycznych, bądź hipotezy aktualnie weryfikowane albo falsyfikowane. W naukach dedukcyjnych (matematyka z logiką) występują założone aksjomaty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twierdzenia; w naukach opisowych (hist., humanist., geogr., geol. itp.) spełniające kryteria prawdziwości opisy, w naukach praktycznych dyrektywy i rekomendacje niezbędne lub przydatne w projektowaniu realizacji różnorakich celów produkcyjnych, usługowych, wojsk., ekol. itd. Treścią nauki zajmuje się m.in. teoria nauki (filozofia nauki).
Aspekt metodologiczny. Niektóre nauki są metodologiami albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawartość danej nauki, np. nauk praktycznych (know how). Rozróżnia się wg stopnia ogólności: metodologię ogólną nauki (określającą warunki naukowości obowiązujące wszystkie nauki), metodologię nauk dedukcyjnych nazywaną metanauką, a także metalogiką lub metamatematyką, metodologię nauk empirycznych oraz metodologię nauk szczegółowych. Nie znaczy to, że każda nauka szczegółowa ma swoją metodologię: inną mają nauki matematyczne, inną badające przyrodę ożywioną, inną nieożywioną; są nauki, które łączą różne metody, np. biochemia. Nauki nie są skrępowane doborem metod, stąd np. w naukach empirycznych można na podstawie indukcji skonstruować teorię naukową, uogólniającą zaobserwowane zjawiska, a z niej wyprowadzić dedukcyjnie wnioski o innych faktach, które w doświadczeniu nie były stwierdzone, ale poszukiwania potwierdzają ich obecność w rzeczywistości. Nauki korzystają z logiki i matematyki w swym dążeniu do ścisłości i do kwantyfikacji. Ze względu na stosowaną metodologię przeciwstawia się nie tylko nauki dedukcyjne indukcyjnym (formalne realnym, abstrakcyjne konkretnym), teoretyczne praktycznym (podstawowe stosowanym); W. Windelband i H. Rickert wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne, W. Tatarkiewicz nauki nomologiczne i nauki typologiczne, T. Kotarbiński nauki normatywne i nauki krytyczne; w rozważaniach naukoznawczych wymienia się nauki o przedmiotach naturalnych i nauki o artefaktach (wytworach działań człowieka), nauki, w których przebieg czasu jest uwzględniany i nauki od czasu abstrahujące, nauki obserwujące, eksperymentalne, porządkujące, pomocnicze w stosunku do nauk wymagających wspomagania, wreszcie nauki centr. i peryferyjne, co do których są wysuwane wątpliwości, czy są jeszcze naukami. Cel, treść, metoda są wyznacznikami naukowości i ich analiza orzeka o zaliczeniu do nauki, paranauki, pseudonauki albo nauki alternatywnej (co jest określeniem niekonsekwentnym).
Aspekt strukturalny. Nauka jest umowną całością złożoną z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształtowane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dziedzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jednoznaczne są systemy nauk powiązane metodologicznie, chociaż nawet nauki korzystające z tych samych metod różnią się ich doborem; pojawiły się nauki interdyscyplinarne na styku 2, a nawet kilku dyscyplin (np. biochemia, biofizyka, pedagogika) oraz złożone z wielu dyscyplin, których fragmenty zestawiono ze względu na określone zadania (nauki multidyscyplinarne, np. nauki organizacyjne, kryminologia). Próby zbudowania zadowalającej klasyfikacji nauk przeszły do historii i dzisiaj konstruuje się uproszczone klasyfikacje do określonych celów, np. na potrzeby biblioteczne (klasyfikacja biblioteczna) czy adm. (np. na potrzeby Kom. Badań Nauk., Polskiej Akademii Nauk). Starych nauk było kilka, od XVIII w., a zwł. w XX w. ich liczba gwałtownie rosła przekraczając 5 tys., przy czym nie zdołano ustalić powszechnie przyjętych zasad, na podstawie których można jednoznacznie orzec kiedy jakaś teoria czy specjalność zasługuje na względną autonomię. Zdarzają się rozwinięte, samodzielne nauki, które ze względu na nazwę są traktowane jak dział np. fizyki, są też różne nauki o tej samej nazwie, np. antropologia (humanist. i przyr.). Swoje klasyfikacje mają matematyka, fizyka, chemia, biologia itp., chociaż i w nich występują często trudności w przypadkach nauk czystych i zarazem stosowanych. Przyjmuje się raczej ujęcie typologiczne stopniowalność teoretyczności i praktyczności, naukowości, dojrzałości, perspektyw dalszego rozwoju, ponieważ są również takie nauki, które ich nie mają.
Aspekt językowy. W nauce wielkie znaczenie przywiązuje się do języka. Nie podziela się poglądu E. Condillaca, że nauka jest tylko dobrze ukształtowanym językiem, ale twierdzi się, że nauka uściśla język potoczny (naturalny), tworzy języki sztuczne albo częściowo sztuczne (języki formalne, programowania). Matematyzacja (nauki ścisłe) i formalizacja (nauki formalne i similiformalne) w nauce bywa realizacją paradygmatu ekonomiczności wypowiedzi, lakoniczności i jednoznaczności twierdzeń. Językiem zajmuje się szczególnie semantyka i semiotyka; uprawia się też terminologię rozumianą nie jako zbiór terminów, lecz nauka o nazewnictwie naukowym.
Aspekt aksjologiczny. Nauka miała być oderwana od ocen moralnych czy estet.; wartością w nauce miała być prawda i fałsz. Postulat D. Hume'a, by nauka nie oceniała lecz tylko stwierdzała nie daje się spełnić w wielu dyscyplinach, a przede wszystkim w naukach praktycznych, w których ocenia się użyteczność, niekiedy stawianą wyżej od moralności (do cennego celu prowadzić mogą eksperymenty nie tylko na zwierzętach lecz także na ludziach, nauk. badania fizyków czy chemików bywają prowadzone w laboratoriach poszukujących nowych broni masowego niszczenia). Współcześnie naukoznawstwo rozszerzyło swą problematykę o zagadnienia etyczne nauki, czemu poświęcają uwagę również takie organizacje jak Tow. Popierania i Krzewienia Nauki, Komitet Etyki Nauki PAN. Wielkie możliwości nauk: fizyki, chemii, biologii, medycyny (np. hodowanie organizmów modyfikowanych genetycznie, genetyka amputacyjna, ograniczenie przyrostu naturalnego ze względu na przeludnienie) powodują konieczność uwzględnienia zagadnień etycznych (bioetyka). Oceny estet. natomiast znalazły już dawno zastosowanie w naukach humanistycznych, jak literaturoznawstwo, historia sztuki, choćby przy selekcji opracowywanego materiału.
Aspekt systemowy. Nauka jest systemem składającym się z elementów, którymi są poszczególne nauki lub też nauka jest składnikiem wielu nadsystemów: polityki (jako polityka naukowa), gospodarki nar. (zastosowanie wyników badań nauk. warunkuje poziom gospodarki rolnej, leśnej, wodnej, rybnej, przemysłu i usług, przez co styka się z nadsystemem nie tylko krajowym, lecz i międzynar.); nauka bywa uwikłana w ideologię, co szczególnie chętnie uwypuklali marksiści, nazywając swój światopogląd naukowym.
Aspekt psychologiczny. Nauka jest wytworem podmiotu, jego szczególnego działania będącego twórczością, która nie zawsze i niekoniecznie musi być uzewnętrzniona, a jeżeli uzewnętrzniona w mowie, niekoniecznie utrwalona. Psycholog nauki zamiast obiektywności nauki woli intersubiektywność, co znaczy, że treści nauki w perspektywie czasu nie mogą należeć do indywiduum. Psychologia nauki interesuje się twórczością nauk., motywacją naukowca, jego formacją psych., typologią, rozróżniając takie typy naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organizator, krytyk, przyczynkarz, pomocnik, katalizator, nauczyciel, popularyzator; reprezentujące sposób uczestnictwa w nauce; twórców nauki w populacji naukowców jest najmniej.
Aspekt socjologiczny. Naukę wytwarzają wysoko kwalifikowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Jest to zjawisko społ., które badają: socjologia i socjologia kultury (w skład kultury i cywilizacji wchodzi oświata, nauka, sztuka, technika). W zasadzie naukę tworzą naukowcy zawodowi; do rozwijania nauk opisowych oraz do kompletowania zbiorów przyczyniają się również amatorzy w regionalnych towarzystwach naukowych. Socjologów nauki interesuje recepcja nauki w społeczeństwie.
Aspekt organizacyjny. Nauka, w zależności od ustroju danego kraju, uprawia się w organizacjach państw., społ. lub prywatnych. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na danym terenie szkół, uniw., akad., instytutów badawczych, ośr. informacji nauk., przetwarzania danych, bibliotek, muzeów, ogrodów zool. i bot., towarzystw nauk.; nauka cywilna ma swoje organizacje, częściowo niezależna jest nauka wojskowa, czy nauka związana z poszczególnymi wyznaniami; działają naukowe organizacje międzynarodowe.
Aspekt prawny. Nauka na terenie każdego kraju funkcjonuje na podstawie ustalonych przepisów. Obowiązują procedury zdobywania stopni nauk. i przyznawania tytułów naukowych (w Polsce czuwa nad tym Centr. Komisja do Spraw Tytułu Nauk. i Stopni Nauk., w skład której wchodzą reprezentanci wszystkich dyscyplin nauk.); jak dotąd nie ma zadowalających kryteriów, które by pozwoliły na rzetelną ocenę dorobku nauk. pracownika nauki, a zwł. porównanie osiągnięć naukowców z różnych dziedzin nauki
Aspekt ideologiczny. Wyniki badań nauk. mogą być wykorzystywane lub propagowane bądź przemilczane w zależności od światopoglądu wyznawanego przez grupy mające władzę i wpływy w społeczeństwie, np. fragmenty badań przedstawia się opinii publ. przed ich nauk. weryfikacją; niektórym naukom odmawia się statusu nauk., uzasadniając to ich nieracjonalnością (przy swobodnym pojmowaniu pojęcia racjonalności); podejście takie jest charakterystyczne zwł. dla systemów totalitarnych, np. ideologowie komunist. w okresie stalinowskim podważali naukowość cybernetyki i genetyki G.J. Mendla, logikę, socjologię i testy psychol. uznawali za narzędzia ideol. oddziaływania burżuazji, natomiast akceptowali pseudonauk. teorię T.D. Łysenki. Względy ideologiczne decydowały wówczas o kierunkach i zakresie badań wielu dyscyplin nauk., zwł. historii, ekonomii, demografii, prawoznawstwa, religioznawstwa oraz badań empirycznych.
Aspekt polityczny. Nauka jest powiązana rozlicznymi więzami zależności z władzami państw., z parlamentem, z centr. instytucjami administrującymi organizacjami naukowymi. Zgodnie z zasadami przyjętej polityki nauk. przyznaje się fundusze na utrzymanie tych dyscyplin, które nie zarabiają na swoje utrzymanie. Nauką steruje się też poprzez regulowanie liczby studentów szkół wyższych w zależności od aktualnych potrzeb kraju. Kategorią polit. jest tzw. nauka prestiżowa (np. w ZSRR była nią fizyka jądr. w wyścigu zbrojeń atom., w Stanach Zjedn. są to multidyscyplinarne badania kosm.).
Aspekt ekonomiczny. Nauki, ze względu na to, że okazywały się przeważnie użyteczne nawet w przypadku nauk podstawowych, są finansowane w nadziei, że okażą się rentowne i zwrócą nakłady na nie poniesione. Nauki stosowane miewają sponsorów i częstokroć ich instytuty, laboratoria i pracownie są powiązane z przemysłem. W państwach komunist. próbowano objąć naukę planowaniem i wyznaczać jej efektywność. Było to w jakiejś mierze możliwe w przypadku tzw. nauki z wynikiem pewnym (historia, opisy, klasyfikacje, statystyki), nie daje się zaplanować badań z wynikiem niepewnym (np. walka z rakiem, AIDS).
Nauka w rozumieniu Europejczyków powstawała na obrzeżach M. Śródziemnego dzięki Grekom, którzy pod opiekę muz oddali muzykologię, historię i astronomię, i którzy odróżniali episteme wiedzę pewną, racjonalną, bo uzasadnioną, od doxa mniemania niepewnego. Stąd później na określenie naukoznawstwa używano terminu epistemologia, a przegląd poglądów w przeciwieństwie do biografii określano mianem doksografii. Nazewnictwo nauki przy użyciu słów gr. z końcówką -logia kształtuje się dopiero od paruset lat. Poszczególne nauki kryły się w filozofii i sztuce, ale najczęściej nie były to zdecydowane podporządkowania pojęciowe. Wśród średniow. 7 sztuk wyzwolonych były m.in. arytmetyka, geometria, astronomia, a I. Newton swoje dzieło z zakresu fizyki zatytułował Philosophiae naturalis principia mathematica (1687). Chociaż XVII XVIII w. przyniosły autonomizację nauki, to jednak pol. uczeni powołujący 1887 w Krakowie Akademię Umiejętności i reaktywując ją 1919 woleli nie używać słowa nauka ze względu na jej potoczny sens i użyli terminu umiejętność.
Dawni mędrcy myśleli, obserwowali, domyślali się wielu faktów nie znajdujących pokrycia w rzeczywistości, ich twierdzenia były powtarzane za autorytetami. Nauka była dziełem indywidualnym mistrza przekazującego swą episteme i doxa uczniom. Doskonalące się nauki wypracowały metody eliminacji wiadomości fałszywych i teorii fantastycznych, zespołowej kontroli nie tylko eksperymentów, lecz także poprawności metodol. i prawdopodobieństwa wyników, falsyfikacji dokonywanej samorzutnie przez kompetentne gremia krajowe lub międzynar. wszelkich badań empirycznych, a w naukach abstrakcyjnych, akceptowalności systemów dedukcyjnych. Wprawdzie koordynacja wyklucza dublowanie nie utajnionych badań nauk., ale poszukiwania prowadzone przez instytuty wojsk. czy wielkie firmy produkcyjne bywają rozległe i niezależne. Bardzo utrudnione są niezauważalne oszustwa nauk., plagiaty, praca nauk. bez odpowiednich kwalifikacji, możliwe zaś szpiegostwo i wykradanie utajnionych wyników badań, drenaż mózgów przez imigrację, statyst. przekłamywanie własnego potencjału naukowego.