Odmienne i nieodmienne części mowy
Części mowy możemy podzielić na:
1. ODMIENNE - należą do nich:
- rzeczownik
- przymiotnik
- czasownik
- liczebnik
- zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny)
2. NIEODMIENNE - należą do nich:
- przysłówek
- zaimek przysłowny
- przyimek
- spójnik
- wykrzyknik
- partykuła
ODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
1). Rzeczownik
Odpowiada na pytanie kto? co?. Rzeczowniki są nazwami osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk i pojęć abstrakcyjnych.
Odmieniają się przez przypadki (deklinacja) i liczby (pojedyncza lub mnoga) oraz posiadają określony rodzaj gramatyczny (w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy, niemęskoosobowy).
Pytania przypadków zależnych:
Mianownik kto? co?
Dopełniacz kogo? czego?
Celownik komu? czemu?
Biernik kogo? co?
Narzędnik z kim? z czym?
Miejscownik o kim? o czym?
Wołacz o!
2). Przymiotnik
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie?, czyj? czyja? czyje?, który? która? które?. Przymiotniki stanowią określenia rzeczowników i nazywają właściwości osób i przedmiotów.
Podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, liczby, posiadają określony rodzaj gramatyczny. Przymiotniki podlegają również stopniowaniu. Wyróżniamy trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy.
Przymiotniki mogą stopniować się:
- regularnie (ładny, ładniejszy, najładniejszy);
- nieregularnie (zły, gorszy, najgorszy);
- opisowo (chory, bardziej chory, najbardziej chory).
3). Czasownik
Odpowiada na pytanie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?. Czasowniki oznaczają czynności lub stany.
Odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby, strony i tzw. aspekty.
Czasowniki dzielą się na dokonane i niedokonane.
a). Odmiana przez osoby i liczby:
Nieosobową formę czasownika nazywamy bezokolicznikiem np.: mówić
liczba pojedyncza
1 os. (ja) mówię
2 os. (ty) mówisz
3 os. (on, ona, ono) mówi
liczba mnoga
1 os. (my) mówimy
2 os. (wy) mówicie
3 os. (oni, one) mówią
b). Czasowniki w liczbie pojedynczej mogą posiadać rodzaj: męski, żeński lub nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy lub niemęskoosobowy.
c). Czasowniki mogą występować w trzech czasach:
- teraźniejszym (informują o czynności, która właśnie trwa np.: czytasz)
- przeszłym (informują o czymś, co miało miejsce w przeszłości np.: czytałeś)
- przyszłym (informują o czymś, co dopiero nastąpi np.: będziesz czytał)
d). Czasowniki mogą posiadać aspekt dokonany lub niedokonany:
- czasownik dokonany informuje nas o czynności, która została zakończona lub zostanie zakończona (np.: napisałeś, napiszesz);
- czasownik niedokonany informuje nas o czynności, która albo nie została jeszcze dokonana, albo cały czas trwa, albo będzie się odbywała w przyszłości, ale nie możemy określić ona się dokona (np.: piszesz, będziesz pisał)
UWAGA! Czasownik w czasie teraźniejszym występuje tylko jako czasownik niedokonany.
e). Czasowniki mogą występować w trzech trybach:
- oznajmującym - czytasz
- przypuszczającym - czytałbyś
- rozkazującym - czytaj!
UWAGA! Nie ma trybu rozkazującego dla pierwszej osoby ani dla liczby pojedynczej, ani dla mnogiej.
f). Czasowniki mogą występować w trzech stronach:
- czynnej np.: Ania myje kotka.
- biernej np.: Kotek jest myty przez Anię.
- zwrotnej np.: Kotek myje się.
UWAGA! Nie zawsze można utworzyć stronę zwrotną np.: Kasia maluje obrazek. (str. czynna), Obrazek jest malowany przez Kasię (str. bierna), ale obrazek nie może sam się malować (brak strony zwrotnej).
4). Liczebnik
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei? Liczebniki liczebność lub kolejność.
Odmienia się podobnie jak rzeczowniki przez przypadki, liczby, rodzaje.
Liczebniki możemy podzielić na:
- Liczebniki główne np.: dwa, siedem, dwadzieścia itp.
- Liczebniki porządkowe oznaczające kolejność np..: pierwszy, drugi, trzeci.
- Liczebniki zbiorowe np.: dwunasty, osiemnasty, dwoje, troje, dziesięcioro.
- Liczebniki nieokreślone np.: kilka, kilkanaście.
- Liczebniki ułamkowe np.: pół, półtora, dwie trzecie.
5). Zaimek
- Zaimek rzeczowny
Odpowiada na pytanie kto? co?. W zdaniu pełni funkcję równoważnika rzeczownika. Podobnie jak rzeczownik, który zastępuje, zaimek rzeczowny może pełnić rolę podmiotu lub dopełnienia.
- Zaimek przymiotny
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie?. Zastępuje przymiotnik. Może pełnić w zdaniu funkcję przydawki.
- Zaimek liczebny
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei?. Zastępuje liczebnik. W zdaniu przeważnie pełni funkcję przydawki.
NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
1). Przysłówek
Odpowiada na pytanie jak? kiedy? gdzie?. Najczęściej stanowi określenie czasownika, przymiotnika, bądź innego przysłówka.
2). Zaimek przysłowny
Odpowiada na pytanie jaki? kiedy? gdzie?. Zastępuje przysłówek. W zdaniu może pełnić rolę okolicznika.
3). Przyimek
Są to wyrazy niesamodzielne. Łącza się przeważnie z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi. Tworzą z nimi określenia czasowników, innych rzeczowników, przymiotników lub przysłówków. (Przykłady: po, przed, za, do, pod, nad, przy, z, ze.)
4). Spójnik
Łączy wyrazy oraz zdania składowe w zdaniu złożonym. (Przykłady: i, oraz, albo, lecz, ponieważ, dlatego.)
5). Wykrzyknik
Wyraża różnego rodzaju emocje (och!, ach!, oj!, ojej!) lub oddaje dźwiękonaśladowczo różne odgłosy (brzdęk!, bum!, łup!)
6). Partykuła
Są to wyrazy niesamodzielne, zazwyczaj służą wzmocnieniu znaczenia samodzielnych wyrazów (-by, -bym, byśmy, -byście, -byś, -że, -ż) np.: dajże, zróbże. Czasem mogą też modyfikować znaczenie samodzielnego wyrazu (nie, już, niech, by).