Stalinizm

Stalinizm - system rządów w ZSRR w latach dyktatury J. Stalina, a po II wojnie świat. (do ok. 1956) także w krajach tzw. demokracji lud.; w znaczeniu szerszym całokształt systemu ustrojowego i metod rządzenia, ukształtowanych wg koncepcji Stalina; jako termin, s. pojawił się w ZSRR na pocz. lat 30., jednak nie był powszechnie używany; po 1956 funkcjonował w ZSRR w znaczeniu jednoznacznie negatywnym, najczęściej eufemizowany jako kult jednostki i przeciwstawiany leninizmowi. Dokładne określenie ram czasowych s. nie jest możliwe; najczęściej jako s. w ZSRR określa się okres 1926–56, czyli od przejęcia przez Stalina pełni władzy polit. w partii i państwie (wyeliminowanie „opozycji” G. Zinowjewa i L. Kamieniewa), a XX Zjazdem KPZR w II 1956, na którym poddano oficjalnej krytyce wypracowany przez Stalina system rządów; w polityce gosp. i społ. ZSRR pocz. okresu s. można wiązać z odejściem od ideologii NEP-u oraz teorii tzw. permanentnej rewolucji L. Trockiego. W polityce wewn. s. oznaczał faktyczną (choć nie formalną) władzę dyktatorską przywódcy partii komunist. nad partią i państwem (przypisywano mu nieomylność i otaczano kultem), rozrost postawionego ponad władzą partii aparatu bezpieczeństwa (GPU, od 1934 NKWD); immanentną cechę s. stanowiło ludobójstwo; dokonano fiz. eliminacji wielu grup polit.-społ. (tzw. starych bolszewików, antystalinowskiej opozycji wewnątrzpartyjnej, chłopów), a nawet całych narodów; ludobójcze cele s. były realizowane m.in. w ramach znanych od czasu rządów W. Lenina czystek oraz procesów pokazowych. W początkowym okresie s. dokonano w ZSRR ogromnych przekształceń gosp. i społ.; od pocz. lat 30. przeprowadzano forsowną industrializację (priorytet dla przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego), 1928 wprowadzono pięcioletnie plany gosp.; przeprowadzono kolektywizację rolnictwa (gł. 1928–29); na szeroką skalę zastosowano pracę przymusową (od 1930 w ramach Gułagu); narzucono również współzawodnictwo pracy (tzw. ruch stachanowski od 1935), polegające w praktyce na zmuszaniu robotników do zwiększania ilości pracy za tę samą płacę; 1932 wprowadzono system wewn. paszportów, znacznie ograniczając możliwość poruszania się po terytorium ZSRR i zmian miejsca zamieszkania; w następstwie tych przemian stworzono scentralizowany system adm. kraju, oparty na partyjno-technokratycznej biurokracji (hasło „kadry decydują o wszystkim” rzucone przez Stalina 1931); równocześnie zlikwidowano, bądź b. ograniczono, kontakty ludności z zagranicą, doprowadzając do wytworzenia zamkniętego modelu państwa. W ciągu całego okresu s. deklarowano w ZSRR poszanowanie praw obywatelskich i zasad demokracji; wyrazem formalnych gwarancji praw obywatelskich stała się m.in. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 1936 (do 1956 oficjalnie określana jako Konstytucja stalinowska ), przyznająca podstawowe wolności obywatelskie (m.in. wolność słowa i zgromadzeń). Całkowicie s. ukształtował się po przeprowadzeniu przez dyktatora wielkiej czystki 1936–38; w jej następstwie w ZSRR nastąpiła całkowita likwidacja jeszcze nie do końca zależnych od dyktatora instytucji życia społ.; masowe represje objęły wojsko (rozstrzelano co najmniej 35 tys. oficerów, w tym 3 z 5 marszałków ZSRR), aparat partyjny (zlikwidowano ponad 70% składu KCWKP (b) z 1934) oraz policję polit. (rozstrzelano niemal całe kierownictwo NKWD, łącznie z jego szefami G. Jagodą i N. Jeżowem); 1936–38 zorganizowano 3 wielkie pokazowe procesy polit. najwybitniejszych czł. partii bolszewickiej (tzw. procesy mosk.), podczas których podsądni oskarżali się o najbardziej nieprawdopodobne zbrodnie; w pierwszym procesie (VIII 1936) skazano na śmierć m.in. G. Zinowjewa i L. Kamieniewa, w drugim (I 1937 ) — m.in. G. Piatakowa; ofiarami trzeciego (III 1938) padli m.in. N. Bucharin, A. Rykow i G. Jagoda; w wyniku wielkiej czystki do władzy doszło nowe pokolenie działaczy partyjnych, nie mające nic wspólnego z okre-sem leninowskim (m.in. N. Chruszczow, L. Breżniew, A. Gromyko i N. Susłow). W polityce zagr. s. cechowała ekspansywność oraz dążenie do rozszerzenia granic i wpływów ZSRR; po początkowych deklaracjach nieuczestniczenia w „burżuazyjnym” systemie traktatu wersalskiego, w latach 30. nastąpił wzrost aktywności ZSRR na arenie międzynar. (przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów 1934, podpisanie paktu o nieagresji z państwami eur. w tym z Polską 1932) oraz dążenie do sojuszu z Niemcami po dojściu do władzy A. Hitlera (1933); 1939–40 w następstwie paktu Ribbentrop–Mołotow zostały przyłączone do ZSRR wsch. terytoria Polski, państwa bałtyckie, rum. terytoria Besarabii i pn. Bukowiny; po II wojnie świat. (m.in. w następstwie ustaleń konferencji jałtańskiej ) wpływy ZSRR objęły w Europie tzw. państwa demokracji ludowej. System s. zachował swe cechy także po II wojnie świat. do śmierci Stalina; powoj. s. cechowała ekspansywna polityka zagr. (dążenie do ścisłego podporządkowania ZSRR państw tzw. demokracji lud., poparcie sił komunist. w wojnie domowej w Grecji 1946–49 i wojnie koreań. 1950–53), otwarty antysemityzm (sprawy tzw. syjonistów i lekarzy kremlowskich, oskarżanych o chęć otrucia dyktatora) oraz przeprowadzanie kolejnych czystek w partii, zakończonych rozstrzelaniem wielu funkcjonariuszy partyjnych do stanowiska czł. Biura Polit. KC włącznie (m.in. tzw. sprawa leningradzka, sprawa migrelska). Po II wojnie świat. s. upowszechnił się w krajach satelickich ZSRR, w których do końca lat 40. dyktatorską władzę objęły partie komunist., a ich przywódcy jako wierni uczniowie Stalina, zostali otoczeni kultem państw.; zaczęły się czystki i procesy polit. (m.in. 1949 L. Rajka na Węgrzech, 1952 R. Slnskiego w Czechosłowacji) oraz represje wobec rzeczywistych i potencjalnych przeciwników nowego ustroju; w gospodarce przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa i rozbudowy przemysłu ciężkiego; społeczeństwa poddano na masową skalę indoktrynacji komunist. i odcięto od kontaktów z zagranicą. Jako system sprawowania władzy s. oficjalnie został potępiony na XX (1956) i XXII zjazdach KPZR (1961); po przejęciu władzy przez Breżniewa (1964) nastąpiła częściowa rehabilitacja Stalina i s. (m.in. liczne filmy sławiące talent dowódczy Stalina podczas wojny sow.-niem.); wyraźna rehabilitacja s. nastąpiła na pocz. lat 80. (m.in. podczas sprawowania władzy przez K. Czernienkę przywrócono w Moskwie nazwę Dzielnicy Stalinowskiej). Od poł. 1985 w ZSRR (pierestrojka) i następnie Rosji jest deklarowane odejście od metod i stylu sprawowania władzy w okresie s.
Stalin i stalinizm. Rozmowy George’a Urbana, Londyn 1987; A. WALICKI Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996. ADAM BOSIACKI