Stalinizm i Hitleryzm - analiza porównawcza.
Adolf Hitler i Iosif Stalin to ludzie, którzy poprzez swoją zachłanność i wielką głupotę uczynili Polsce najwięcej spustoszeń zarówno w istnieniach ludzkich, którzy kochali książki i poezję jak i w ludziach uczonych, którzy mogli im zaszkodzić w budowaniu swoich mocarstw i potęg.
Adolf Hitler to polityk nazistowskich Niemiec, wódz III Rzeszy. Urodził się w Austrii w miejscowości Braunau.Czynił on bezskuteczne wysiłki aby studiować malarstwo w Wiedniu. W czasie pierwszej wojny światowej walczył jako ochotnik w armii niemieckiej na froncie zachodnim, za co został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym. Przebywając w szpitalu na Pomorzu (oślepiony czasowo gazem bojowym) dowiedział się o zawieszeniu broni. Uznał ten krok za zdradę i stworzył ideę o ciosie w plecy zadanym państwu niemieckiemu przez komunistów. W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotniczej, której nazwę w następnym roku zmienił na NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei). Program NSDAP został szczegółowo wyłożony przez przywódcę partii Adolfa Hitlera w książce pod tytułem „Moja walka” (Mein Kampf).
Józef Stalin radziecki przywódca komunistyczny, od 1898 roku w SDPRR, od 1902 w partii bolszewickiej oraz jeden z organizatorów rewolucji październikowej, 1917-22 m.in. komisarz ludowy ds. narodowościowych, od 1922 sekr. gen. RKP(b), następnie WKP(b) i KPZR.
Hitleryzm i Stalinizm były ideologiami, które odcisnęły wielkie piętno na życiu ludzkiej społeczności w XX wieku. Ich wspólną cechą było tworzenie państwa totalitarnego (czyli całkowitego),które poddało wszechogarniającemu wpływowi miliony obywateli.
W państwie niemieckim system władzy był oparty na nieograniczonych kompetencjach Adolfa Hitlera przewodniczącego NSDAP. Programowymi hasłami NSDAP stały się: uchylenie postanowień traktatu wersalskiego, ekspansja na Wschód (program powiększania „przestrzeni życiowej”) i budowania Wielkich Niemiec. Naziści zmieścili także w swym programie punkt dotyczący pozbawienia praw obywatelskich niemieckich Żydów bo to właśnie oni zanieczyszczali czystą rasę niemiecką. Niemcy posiadali certyfikaty czystości narodowej, że w ich rodzinach nie było nigdy pomieszania narodowego. Ta ideologia stanowiła mit „misji dziejowej” własnego narodu i jego wyższości nad innymi oraz mit wroga – sprawcy wszelkiego zła społecznego. Mit misji dziejowej własnego narodu miał uzasadniać totalną instytucjonalizację życia społecznego oraz całkowite podporządkowanie jednostki wszechwładzy państwa, mit wroga miał uzasadniać ciągły terror. W tych warunkach mógł znajdować posłuch nazistowski kodeks moralny głoszący zasadę bezwzględnej wierności i ślepego posłuszeństwa „wodzowi”, którego wola wyznaczała ramy obowiązujących norm moralnych. Ta ogólna struktura ideologii nazistowskiej określała zasadniczy mechanizm jej funkcjonowania, natomiast źródła, konkretne treści i hasła w poszczególnych odmianach nazizmu były różne. Nazizm dochodził do władzy w różny sposób. W zależności od warunków wewnętrznych(poziom rozwoju gospodarczego, siły klas robotniczych i jej partii oraz trwałości tradycji demokratycznych) rządy dyktatorskie przejmowały partie nazistowskie, bądź nazistowskie ugrupowania wojskowe. Mimo że instytucje parlamentarne wyzyskiwano w celu legalnego ustanowienia dyktatury, treść klasowa nazizmu była we wszystkich przypadkach taka sama. Przed dojściem do władzy partie nazistowskie wykorzystywały istniejące swobody demokratyczne w celu wzmocnienia swoich wpływów. Tworzyły paramilitarne bojówki mające na celu fizyczne wyniszczenie czołowych działaczy ruchu robotniczego i organizacji postępowych oraz sterroryzowanie tych kręgów społeczeństwa, które mogłyby się sprzeciwiać nazizmowi. Z chwilą dojścia do władzy podporządkowały sobie aparat państwowy, a ich organizacje bojowe tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Miejsce systemu wielopartyjnego zajmował system monopartyjnej dyktatury. Cały aparat władzy państwowej był zbudowany na zasadzie skrajnego centralizmu, zarówno władze wykonawcze, jak i ustawodawcze przechodziły w ręce wodza partii i jej funkcjonariuszy. Zasada zhierarchizowania systemu „wodzostwa” stanowiła jedną z podstaw organizacyjnych. Wszystkie stanowiska kierownicze obsadzano nazistatami , a wszystkie organa władzy podporządkowano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego i poddawano jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, mająca za zadanie wyeliminowanie faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa był oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej(gestapo). W celu przyspieszenia masowej izolacji i fizycznego wyeliminowania przeciwników politycznych nazizm stworzył obozy koncentracyjne.
W państwie rosyjskim sposób władania partią i państwem komunistycznym ukształtowanym w okresie, gdy WKP(b) (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego) i ZSRR rządził po dyktatorsku Stalin i jego zausznicy. Narzucony jako wzorzec ustroju społeczno – politycznym i gospodarczym innym partiom i państwom komunistycznym do naśladowania. Jego teoretyczną postawę stanowiła uproszczona i wewnętrznie sprzeczna interpretacja marksizmu i leninizmu traktowana dogmatycznie i instrumentalnie. Stalinizm jako doktryna polityczna zaczął formować się w toku walki przywódców WKP(b) o sukcesję po Leninie i okrzepł podczas teoret. Polemik Stalina z L.D. Trockim, N.I. Bucharinem, A.I. Rykowem i innymi teoretykami komunistycznymi, których po zdobyciu dyktatorskiej władzy Stalin kazał wyeliminować fizycznie. Główne elementy Stalinizmu jako doktryny to: absolutyzacja i fetyszyzacja walki klas, preferencja dla administracji i siłowych form jej prowadzenia i rozstrzygania. Teza o możliwości zwycięstwa socjalizmu w jednym kraju (rewizja stanowiska Marksa i Lenina; przeciwstawna wobec koncepcji Trockiego), założenie o przesunięciu ciężkości walki klas ku globalnej rywalizacji państw i bloków ustrojowych. Teza o zaostrzaniu się sprzeczności klasowych i walki klas w miarę postępów budownictwa socjalistycznego, będąca uzasadnieniem dla nasilania represji i czystek, ciągłego poszukiwania i stwarzania wroga. Arbitralne przyznanie kierownictwu sowieckiemu roli centrum światowego ruchu rewolucjonistycznego. Ocena słuszności postaw i działań politycznych przez pryzmat lojalnego lub apologetycznego stosunku do ZSRR. W życiu wewnętrznym ZSRR stalinizm oznaczał: sztywną strategię budownictwa socjalistycznego (narzuconą w miejsce pragmatycznego, leninowskiego dekretowania) i sztuczne przyśpieszenie jego etapów. Mechaniczne ujednolicanie stosunków własnościowych i struktury klasowo – warstwowej społeczeństwa poprzez przymusową kolektywizację rolnictwa i faktycznie upaństwowienie własności formalnie spółdz. Oraz poprzez forsowną industrializację sprężoną z militaryzacją gospodarki. Stalinizm jako orientacja strategiczno – taktyczna w polityce WKP(b), ZSRR, Międzynarodówki Komunistycznej i poszczególnych partii komunistycznych wyróżniał się: ortodoksyjnością ideologiczną, sztywnością programową, sekciarstwem w stosunku do innych nurtów ruchu robotniczego (socjaldemokracji), hegemonizmem w stosunku do potencjalnie sojuszniczych ruchów politycznych (np. chłopskich, demokratycznych, narodowowyzwoleńczych), instrumentalnym stosunkiem do sił lewicowych, zwłaszcza suwerennych (np. Republika Hiszpańska). Podporządkowaniem globalnej strategii ruchu komunistycznego i interesów poszczególnych partii narodowych oraz państw komunistycznych interesom mocarstwowym ZSRR, elastycznością dyplomatyczną w ich realizacji i zaskakującymi (z punktu widzenia deklarowanych zasad) kompromisami, sojuszami, tajnymi porozumieniami (układy sowiecko – niemieckie 1939). Stalinizm jako forma totalitarnego ustroju społeczno – gospodarczego i politycznego, najpełniej urzeczywistniona w realiach ZSRR, najkonsekwentniej i najdłużej był naśladowany w ChRL, KRL-D, Albanii, Rumunii i charakteryzował się : izolacjonizmem (syndrom oblężonej twierdzy) i nastawieniem na autarkię. Sprowadzeniem marksistowskiej idei zniesienia klas do fizycznej eksterminacji rzeczywistych i urojonych przeciwników i programową represyjnością: przekreśleniem elementarnych praw obywatelskich i ludzkich oraz ich gwarancji. Stałym rozszerzaniem kręgu podejrzanych i represjonowanych („wrogów klasowych”, „wrogów ludu”, „szpiegów”, „sabotażystów”) oraz zespoleniem masowych represji z systemem niewolniczej pracy w łagrach.
Jak wiadomo wielokrotnie w prywatne życie milionów ludzi w III Rzeszy i w ZSRR ingerowało państwo.
Już 10-letnie dzieci zmuszano do przynależności do Hitlerjungend i poddawano nazistowskiej indoktrynacji, podobnie jak całe szkolnictwo. Gdy jakiś przeciwnik mówi: nie przejdę na waszą stronę – odpowiadam spokojnie – twoje dziecko już do nas należy – mówił w 1933 roku Hitler.
Przeciwnicy systemu totalitarnego trafiali do obozów koncentracyjnych w Niemczech i łagrów w ZSRR. Ludzie którzy znaleźli się w obozach, byli poddawani różnym formom terroru, zwanego „reedukcją”. Wystarczyły często donosy lub podejrzenia o „wypowiedzi antypaństwowe”, obrazę Wodza, by bez dochodzenia prawdy przed sądem, tylko decyzją administracyjną zostać wcielonym do obozu koncentracyjnego na czas nie określony. Najwcześniej trafili tam komuniści, socjaliści i Żydzi. Obóz koncentracyjny w Dachau, istniejący od 1933 roku, mógł pomieścić pięć tysięcy więźniów.
Z oskarżeniami o wrogą działalność wobec III Rzeszy wystąpił Hitler przeciw opozycji wśród własnych zwolenników, zwłaszcza wśród przejawiających nadmierne ambicje przywódców S.A. W ciągu jednej nocy. 30 czerwca 1934 roku (zwaną później „nocą długich noży”), SS i ściśle związana z nimi policja dokonała masowego mordu na około 300 niczego nie spodziewających się osobach, oskarżonych o przygotowanie rzekomo zamachu stanu, Hitler powiedział że działał jako najwyższy sędzia narodu niemieckiego. Zginął szef sztabu Rohm i generał Kurt von Schleicher oraz niemal cała stara gwardia tej organizacji.
W 1935 roku weszły w życie ustawy norymberskie, zabraniające prawnie zawierania małżeństw między Żydami i Niemcami. Żydów usuwano z administracji i przedsiębiorstw, organizowano bojkot żydowskich sklepów. Punktem kulminacyjnym nastrojów antysemickich była tak zwana kryształowa noc (9 listopada 1938 roku), gdy minister propagandy za przyzwoleniem Hitlera, wezwał do rozprawy z Żydami. Śmierć setek żydów i spalenie wielu synagog tej nocy świadczyły, jak dalece antysemityzm został zaakceptowany przez społeczeństwo niemieckie jako część jego życia.
Obozy były zarówno miejscami pracy niewolniczej jak i terroru fizycznego i psychicznego. Funkcje te wypełniały zarówno hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak i stalinowskie łagry.
Stalin zdystansował jednak Hitlera w tym, co nazwać byłoby można specjalizacją. Były więc łagry etapowe, produkcyjne i takie, w których przymusu pracy nie stosowano; były specjalne łagry dla kobiet, matek z niemowlętami oraz dzieci do lat dwunastu, były wreszcie łagry dla „wrogów ludu” oraz ich rodzin, jako że stosowano odpowiedzialność zbiorową, obejmującą, dzieci i rodziców oraz krewnych „wroga ludu” tak więc wewnętrzne ludobójstwo skierowane było przeciwko całym grupom i kategoriom ludności własnego państwa. Redukcją kierowniczej roli partii komunistycznej do rządów wąskiej grupy, tak zwanej ścisłego kierownictwa, z przewagą aparatu bezpieczeństwa i represji oraz kompleksu wojskowo przemysłowego. Biurokratyczno – wojskowymi wzorami dyscypliny partyjnej, fasadową i indoktrynacją, ale nie kontrolną funkcją partii komunistycznej jako całości, dyktatorską pozycją kierownictwa. Stałą indoktrynacją oraz kampanijnymi (manipulacyjne i przymusowe) formami mobilizacji mas (rutynalna krytyka i samokrytyka, pokazowa demaskacja, publiczna i zbiorowa nagonka na przeciwników). Skrajnym centralizmem biurokratycznym i nakazowym systemem kierowania gospodarką oraz wszystkimi dziedzinami życia społecznego, woluntaryzmem gospodarczym, tendencją do ekonomicznej i ideologicznej uniformizacji społeczeństwa, realizowaną metodami administracyjnymi i represyjnymi, włącznie z eksterminacją, zespoleniem skrajnego, rygorystycznego egalitaryzmu dla mas (tak zwanych urawniłowniki) z rozbudowanym systemem przywilejów dla kadr rządzących. Uniformizację życia umysłowego i kultury duchowej (administracyjna ingerencja w spory naukowe, realizm socjalistyczny jako obowiązujący i jedyny możliwy wzorzec estetyczny i ideowy w literaturze i sztuce).Stalin wprowadził specjalny tryb rozpatrywania spraw uznawanych za przestępstwa terrorystyczne (na przykład sabotaż). Oskarżeni „sabotażyści” byli sądzeni w trybie doraźnym i pozbawieni prawa do obrony, a nawet szans na ułaskawienie. Przyznanie się do winy, wymuszone często torturami, uznawano za dowód winy. W 1934 roku weszło w życie prawo o zdradzie ojczyzny, nakazujące natychmiastowe wykonywanie wyroków śmierci. Stosowana w tym wypadku zasada odpowiedzialności zbiorowej obciążała wszystkich (rodzina, przyjaciele). Obowiązujące od 1932 roku paszporty ograniczały wolność poruszania się obywateli po kraju. Represje nie ominęły także kadry oficerskiej w wojsku. W latach 1937-1938 aresztowano i skazano na śmierć 3 marszałków, 14 komendantów armii, 60 dowódców korpusów,136 dowódców dywizji i itd. W sumie zginęło około 35 tysięcy oficerów (około 40% całego korpusu oficerskiego armii radzieckiej).
W 1939 roku nie było w III Rzeszy i w ZSRR wolnego parlamentu, ani wolnej prasy, nie działały partie polityczne i wolne związki zawodowe. Dwudziestego ósmego lutego wprowadzono zarządzenia „O ochronie narodu i państwa” i „Przeciwko zdradzie”. Zarządzenia stały się podstawą funkcjonowania reżimu nazistowskiego aż do 1945 roku. Ograniczały one wolność osobistą, także wolność prasy, zgromadzeń. Dopuszczały kontrolę korespondencji, konfiskaty i przeszukiwania w domach. W marcu 1933 roku Hitler przedstawił w Reichstagu projekt ustawy O uprawnieniach, która przenosiła prawa ustawodawcze z parlamentu na administrację, jednocześnie poszerzając uprawnienia kanclerza. Ustawa ta, uchwalona głosami prawicy i centrum, właściwie kończyła okres istnienia Republiki Weimarskiej. Wraz z jej upadkiem mówi się o „moralnej śmierci” niemieckiego parlamentaryzmu. Powstał system jednopartyjny, rozbudowany aparat polityczny, zmilitaryzowane społeczeństwo i scentralizowana gospodarka.
Cechą stalinizmu w przeciwieństwie do głoszonych idei był wielki terror, którego doświadczyły różne grupy ludności; kułacy – chłopi broniący swej ziemi przed kolektywizacją, wojskowi, inteligencja, nawet współtowarzysze z partii, mogący zagrozić pozycji „największego człowieka wszechczasów”, jak zamordowany na rozkaz Stalina S.Kirow. Ludźmi z otoczenia Stalina byli; W.Mołotow, przez długie lata minister spraw zagranicznych, K.Worszyłow – ludowy komisarz obrony, M.Susłow – główny ideolog partii. Współczesny historyk rosyjski R.Miedwiediew tak pisał o „ludziach Stalina”: Zdemoralizowała ich jednak nie tylko ogromna władza, jaką rozporządzali sami i której nie mogli się już wyrzec, ale i nieograniczona władza „wodza”, któremu podlegali i który w każdej chwili zlikwidować każdego z nich. Od zbrodni do zbrodni prowadziła tych ludzi nie tylko próżność i ambicja, lecz także strach.
Największe nasilenie terroru stalinowskiego przypadło na lata 1936-1938. Czystki w aparacie władzy, pokazowe procesy na podstawie sfabrykowanych dowodów, masowe wysyłki do obozów pracy, a nawet zmiana kodeksu karnego, by dopuścić wykonywanie wyroków śmierci na dzieciach od dwunastego roku życia – oto świadectwo terroru, który ogarną jedną dwudziestą mieszkańców Rosji.
Było swego rodzaju paradoksem, że komuniści, opuszczający na skutek prześladowań swoje kraje, przybywając do ZSRR tracili wolność, a często i życie. Tak było w przypadku komunistów węgierskich (Bela Kun), polskich (Maria Koszutska, Julian Leszczyński), niemieckich i wielu innych.
Zarówno w polityce wewnętrznej jak i zagranicznej, stalinizm jak i hitleryzm tworzyły dwa z najbardziej wstecznych kierunków w historii ludzkości. Ograniczając elementarne prawa człowieka, szerząc obskurantyzm, przyczyniły się do zahamowania i cofnięcia kultury i wartości duchowych narodów, jednocześnie doprowadzały do masowych zbrodni, powodując wyginięcie milionów ludzi. Najjaskrawszym przejawem polityki hitlerowskiej było wywołanie II wojny światowej, podczas której hitlerowcy realizowali swoje plany podboju świata, ekonomicznego rujnowania okupowanych krajów i fizycznego wyniszczenia innych narodów. Zwycięstwo koalicji antyfaszystowskich, a zwłaszcza ZSRR, oznaczało zwycięstwo międzynarodowe sił demokracji. Po zakończeniu wojny odbyły się procesy głównych zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze, który między innymi uznał NSDAP za organizację przestępczą, oraz przed trybunałami w poszczególnych krajach. Mimo żądań ZSRR, Polski i opinii demokratycznych w wielu krajach nie objęły one jednak wszystkich winnych. W okresie powojennym nazizm, skompromitowany w skali światowej zbrodniami hitlerowskimi, nie odrodził się już w dawnych formach i zasięgu. Systemy nazizmu zachowały się jedynie w Hiszpanii i Portugalii, w wielu jednak krajach istnieją partie, które w swych programach nawiązują bezpośrednio do tradycji przedwojennego niemieckiego.
Geneza, istota i ewolucja stalinizmu wykracza poza „fenomen Stalina”. Za życia i po śmierci Stalina omawiany wzorzec ideologiczny i ustrojowy znalazł odpowiedniki i nowe usposobienia. Rozkład stalinizmu następował bądź poprzez inercję jego poszczególnych, bądź poprzez ewolucję jego form połowiczych.