Romantyzm

Romantyzm jako prąd umysłowy i literacki rozwijał się w Europie od czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789-1799) do końca lat czterdziestych XIX wieku, a w wielu literaturach narodowych nieco dłużej.

Fundamentalnym składnikiem romantycznego myślenia o świecie i człowieku było zaufanie do pozarozumowych źródeł poznania, takich jak wiara, uczucie, intuicja, moce wewnętrzne. Postawa taka wynikała zarówno z chrześcijańskiej religijności, jak i swobodnych inspiracjach różnych filozofii (np. panteizmu), czy też tzw. nauk tajemnych, okultyzmu, magii, doktryn teozoficznych.

Funkcjonujący w oświeceniu podział na przyrodę żywą i martwą, został zastąpiony inną opozycją: świata widzialnego i niewidzialnego,
materii i ducha. Wytworzyły się postawy nacechowane heroizmem i aktywizmem, buntem w imię idei, skrajnymi postawami religijnymi i egotycznymi lub tragizmem, wynikającymi ze starcia dwu racji: społeczno-normatywnej i indywidualno-progresywnej:

Werteryzm (wrażliwość, nieszczęście) - model postawy bohatera literackiego utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i pierwszej
ćwierci XIX wieku za sprawą “Cierpień młodego Wertera” J. W. Goethego. Cechowała go: wybujała uczuciowość, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia, wyraża się w tzw. weltschmerz, kulminującym się najczęściej w geście samobójczym. Utwór Goethego oddziaływał na ukształtowanie się swoistego stylu życia, a nawet na modę (żółte spodnie, pantofle, niebieski frak - strój Wertera).

Byronizm (bunt, tajemniczość) - zespół tendencji literackich, ideowych, obyczajowych ukształtowanych za sprawą twórczości i biografii
reprezentanta angielskiego romantyzmu J. G. Byrona. Otoczony aurą skandalu, legendą niezwykłości i tajemniczości lord stworzył w swoich dziełach podobny typ bohatera: jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych.

Wallenrodyzm (spisek, walka nieetyczna) - postawa człowieka, który poświęcając swe życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny ucieka
się w swym działaniu do metod podstępu i zdrady, skądinąd moralnie nagannych. Wzorem takiej postawy był tytułowy bohater Mickiewiczowskiego “Konrada Wallenroda”.

Miłość

To wielki romantyczny temat zapoczątkowany przez utwór “Cierpienia młodego Wertera”, którego bohater: wrażliwy, nieszczęśliwy, zakochany, wreszcie samobójca stał się wzorem dla większości kochanków i poetów.

- młodzi kochają się, ale konwenanse i układy społeczne uniemożliwiają związek: “Dziady” cz. IV, “Pan Tadeusz”
- opis uczucia zakochanego: “Na Alpach...”, “Rozłączenie”
- motyw miłości odrzuconej: “Kordian”, “Na Alpach w Splgen”
- miłość spełniona, ale zerwana: “Konrad Wallenrod”
- miłość związana ze zbrodnią: “Giaur”, “Balladyna”
- miłość szczęśliwa, zakończona ślubem: “Pan Tadeusz”, “Śluby panieńskie”

Ojczyzna

Temat prezentowany przez najwybitniejsze polskie utwory tej doby:

- “Dziady” cz. III, “Pan Tadeusz”, “Reduta Ordona”, “Konrad Wallenrod”.
- tęsknota wygnańców: “Epilog” “Pana Tadeusza”, “Hymn”, “Do kraju tego...”
- mesjanizm metafizyczny - “Polska Chrystusem narodów”
- mesjanizm historyczny - “Polska Winkelriedem narodów”
- oceny społeczeństwa polskiego - “Dziady” cz. II (motyw lawy), “Grób Agamemnona” (motyw duszy anielskiej w czerepie rubasznym)
- obrazy wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych: “Pan Tadeusz” (czasy napoleońskie); “Dziady” i “Kordian” (powstanie listopadowe)
- losy powstańców, spisków, konspiratorów: “Konrad Wallenrod”, “Kordian”, “Dziady” cz. III
- obrazy męczeństwa Polaków i despotyzmu wroga: “Dziady” cz. III, “Kordian”, “Fortepian Szopena”, “Fantazy"

Poezja
- jako moc kreacyjna: “Wielka Improwizacja”
- jako siła zdolna “zwykłych zjadaczy chleba w aniołów przerobić”: “Testament mój”
- jako urna pamięci narodowej: “Kordian”
- jako arka przymierza pomiędzy pokoleniami: “Konrad Wallenrod”
- jako przekleństwo i błogosławieństwo: “Nie-boska komedia”
- jako moc tyrtejska: “Konrad Wallenrod”

Koncepcje historiozoficzne:
- mesjanizm narodowy metafizyczny i historyczny
- towianizm jako ciągła reinkarnacja
- filozofia genezyjska “cierpienia ofiarą na drodze postępu”
- prowidencjalizm - historia to dzieło wyroków boskich

Historia: “Konrad Wallenrod”, “Grażyna”, “Grób Agamemnona”, powieści Kraszewskiego, “Pan Tadeusz”

Ludowość “Ballady i romanse”, “Dziady” cz. II i IV, “Balladyna”, “Promethidion”

Orientalizm: tłumaczenia Byrona, “Sonety krymskie”, “Beniowski”, “Grób Agamemnona”, “Irydion”

Natura: “Ballady i romanse”, “Pan Tadeusz”, “Hymn”, “Sonety krymskie”

Szekspiryzm: “Kordian”, “Balladyna”, motto “Romantyczności”, “Żeglarz”

ADAM MICKIEWICZ

1. “Ballady i romanse”

Romantyczna wizja Mickiewicza pełna niezwykłości, ludowej magii. Manifestem cyklu jest “Romantyczność”, której treść rozpada się na dwie
części: opowiadanie o przeżyciach obłąkanej Karusi, (motyw fantastyki ludowej w postaci ducha zmarłego Jasia, wiara ludu w związek istniejący między światem żywych, a światem umarłych.

Typowy dla romantyzmu jest także motyw obłąkania Karusi (często wprowadzano do utworów postacie ludzi obłąkanych widząc w ich przeżyciach i uczuciach wykraczających poza granice normalności - przejawy życia duchowego, nie chorobę), polemikę opowiadającego ze Starcem (narrator przeżyć Karusi wypowiada niewątpliwie poglądy Mickiewicza). Mamy tu przeciwstawienie “prawd żywych” - “prawdom martwym” oraz rozumu - miłości.

Pierwsze z nich jest w pewnym sensie uzupełnieniem przeciwstawienia “świata rzeczy” i “Świata ducha” z “Ody do młodości”, bo “prawdy żywe” prowadzą ku poznaniu tajemnic świata duchowego, “prawdy martwe” zaś dotyczą realnej rzeczywistości.

Ten właśnie pogląd, wynoszący doznania związane ze światem ducha nad poznanie naukowe, w powiązaniu z ludowymi wierzeniami, stanowi o
romantycznym programie ballady.

Pozostałe ballady, między innymi: “Świteź”, “Świtezianka”, “Rybka”, “Lilie” charakteryzuje swoisty ludowy pejzaż, którego źródłem miały być “pieśni gminne”. Swoisty dystans wobec świata balladowego, podkreślony został przez humor (“Pani Twardowska”, “To lubię”), jednak bogata różnorodność tomiku scala sfera prawd i wartości moralnych nie ujmowanych w cudzysłów humoru.

2. Okres wileńsko-kowieński

a). “Oda do młodości”.

Utwór uznany za szczytowe osiągnięcie poezji filomackiej. Entuzjastyczna pochwała młodości jako boskiej siły, która
stworzy “świat ducha”.

Wiersz łączy elementy oświeceniowe: gatunek literacki, sposób obrazowania (motywy mitologiczne, personifikacja gwałtu i słabości, alegorie), idee (wiarę w postęp, podporządkowanie jednostki zbiorowości, rewolucyjny jakobinizm) z romantycznymi: temat utworu (pochwała młodości); podmiot liryczny (“ja” utożsamiane ze zbiorowością); idee (przeciwstawienie “młodych” - “starym”, ubóstwienie młodości, ukazanej nie jako kategoria biologiczna czy socjologiczna, ale jako siła kreacyjna o boskiej potędze; wyższość “świata ducha” nad “światem rzeczy”, odrzucenie racjonalizmu).

b). “Dziady”

Powstała w Kownie w latach 1820-1821, ogłoszona w tomie 2. “Poezji” II część “Dziadów” kontynuowała dwojako intencje tomiku ballad.
Podejmowała polemikę poznawczą zainspirowaną w “Romantyczności” (motto z Hamleta: “Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom”) i rozwijała moralną problematykę rozbudowaną i uwyraźnioną poprzez formę ciągu uroczystych sentencji. Część ta wprowadziła również swoiste novum - wskazała na wspólnotę żywych i umarłych, złączonych starodawnym, jak sugeruje autor, obrzędem, w czasie którego żywi spieszą z pomocą umarłym, a ci z kolei udzielają żywym przestróg i nauk moralnych, wysnutych z własnego losu na tym i tamtym świecie. Powołana do istnienia mocą magicznego obrzędu nadzmysłowa rzeczywistość “Dziadów” podporządkowana jest prawom moralnym obowiązującym człowieka zarówno jako reprezentanta gatunku, jak i jako członka społeczności. Stąd pojawiają się dusze dzieci, które nie zaznały w życiu goryczy, nie mogą więc być zbawione, bo nie dopełniły pełni człowieczeństwa, którego niezbędnym elementem jest cierpienie. Zjawi się “pierzchliwa” Zosia, ukarana za to, że nie potrafiła kochać, ale na koniec przybędzie Widmo złego pana, okrutnika winnego mąk i śmierci poddanych.

Scena ostatnia, dodana po napisaniu cz. IV i przez autora nazwana “przejściem”, ukazuje pojawienie się milczącego widma połączonego
tajemniczą więzią z uczestniczącą w obrzędzie pasterką. Widmo nie jest aktywnym uczestnikiem ceremoniału, nie prosi o pomoc, ani nie udziela przestróg. Być może ono i Upiór, bohater wiersza poprzedzającego część II, to ta sama postać, o której krąży wieść, że “podobno zabił sam siebie”. Można zatem przypuszczać, że jego historię opowiada Gustaw w IV części “Dziadów”.

IV część “Dziadów”, powstała pomiędzy rokiem 1821 a 1822, opublikowana została również w 2. tomie “Poezji” Mickiewicza. Jest to
właściwie opowieść Gustawa o niebie i piekle miłości, a zarazem jakby porwana i pełna luk biografia romantycznego młodzieńca. W biografii tej wyeksponowana została romantyczna edukacja, rola “książek zbójeckich” (“Nowa Heloiza”, “Cierpienia młodego Wertera”), formujących duchową osobowość bohatera - romantycznego indywidualisty.

Kulminacyjnym momentem opowieści jest opis miłości do kochanki, uwznioślonej i uświęconej, określanej mianem “nadludzkiej dziewicy”, istoty boskiej. Miłość taka, łącząca bliźniacze dusze, ma zdaniem Gustawa sankcję wyższych przeznaczeń i niemożliwe jest jej zniszczenie. Jednak więzy zostały zerwane - ukochaną poślubił ktoś utytułowany i bogaty. Od tego momentu zaczyna się Gustawa “godzina rozpaczy”, pełna udręki, zazdrości egzaltacji uczuć przechodzących od uwielbienia po oskarżenie.

Udręczony zwraca się o pomoc do księdza (z powołania i zawodu jest znawcą spraw ludzkiego sumienia; był nauczycielem Gustawa i wpoił
mu wiarę w ideały). Ich dialog należy do najdramatyczniejszych w polskiej literaturze dramatycznej. Ksiądz - racjonalista pełen wiary w rozumny porządek świata i społeczeństwa, potrafiący pogodzić to przekonanie z zasadami religii, traktuje go jako szaleńca. Gustaw przebija się sztyletem, ale pozostaje żywy. Ksiądz ociera się o sferę niesamowitości i wobec tych zjawisk jest bezsilny. Jego postawa zostaje skompromitowana.

Gustaw na koniec, niczym duchy z “Dziadów” cz. II, wygłasza maksymę:
“Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ Że według bożego rozkazu:/ Kto za życia choć raz był w niebie,/ Ten po śmierci nie trafi od razu.” i z wybiciem godziny dwunastej - znika. Okazuje się więc, że był Upiorem.

“Dziady” cz. III jest arcydziełem dramatu narodowego. Napisał ją Mickiewicz w ciągu wiosny roku 1832 roku w Dreźnie (stąd określenie “Dziady drezdeńskie”).

Od wydarzeń wileńskich, będących przedmiotem utworu, upłynęło prawie dziewięć lat: Mickiewicza i innych filomatów aresztowano w październiku 1823 roku, proces trwał prawie rok. Następne pięciolecie spędził poeta na zesłaniu w Rosji, skąd, dzięki staraniom przyjaznych mu Rosjan zdołał wyjechać w końcu 1829 roku. Lata do wybuchu powstania listopadowego zeszły mu na podróżach po Europie zachodniej, rok 1831 spędził w Wielkopolsce, skąd wrócił do Drezna.

“Dziady część III” prezentują dramat romantyczny i cechują go:

a). Brak jedności:
- czasu (trwa ponad rok, między poszczególnymi scenami są różne, nieraz kilkumiesięczne luki czasowe),
- miejsca (Wilno: cela Konrada, cela księdza Piotra, apartamenty Nowosilcowa, cmentarz pod Wilnem; dworek pod Lwowem; Warszawa; Petersburg),
- akcji (każda scena ma odrębną tematykę i własną dramaturgię);

b). Wieloprzestrzenność:
- realistyczna (wiele autentycznych szczegółów, np. w opisie celi Konrada) obok
- symbolicznej (cmentarz jako magiczna przestrzeń obrzędu, cela Konrada jako grób-kolebka). Zbliża to tekst do średniowiecznego misterium: — pozioma

c) organizacja: strona lewa to Zło, strona prawa to Dobro, — pionowa organizacja: Niebo, Ziemia i Piekło;

e) Wieloczasowość:
- czas historyczny (konkretne daty: np. 1 listopada 1823 roku i autentyczne wydarzenia, w których uczestniczą postacie historyczne),
- czas mitu religijnego (cykliczny, mierzony świętami: cykl od Dziadów do Dziadów; Wielkanoc - Widzenie Księdza Piotra; Boże Narodzenie -

Wielka Improwizacja, powtórzenie losów Chrystusa)
- czas mitu agrarnego (cykl wegetacji roślinnej - bajka Żegoty; zima, obumieranie - niewola; wiosna, zapowiedź wolności - zmartwychwstanie; ziarno - młodzież;
- utajone życie posianego ziarna przygotowującego się do kiełkowania - więzienie);

Nawiązania do Biblii w myśli moralno-religijnej i filozoficznej, wzorach osobowych, wątkach i motywach fabularnych, symbolice, stylu: — symbol krzyża (Wasilewski), zestawienie Podniesienia w czasie mszy z wyjazdem więźniów na zesłanie (tożsamość znaczeń), dzieje Polski jako powtórzenie biografii Chrystusa, studenci jako niewiniątka, car jako Herod, Konrad jako Samson, Petersburg jako wieża Babel i Babilon,
zapowiedź powodzi (“Oleszkiewicz”), naśladowanie stylu Ewangelii i Apokalipsy św. Jana w Widzeniu księdza Piotra.

Kompozycja: otwarta, luźna, zacierająca związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi częściami, w której poszczególne sceny ukazują jakiś nowy aspekt świata; połączenie elementów cechujących różne rodzaje literackie:
- dramatu (“Pan Senator”),
- epiki (“Ustęp”)
- liryki (“Wielka Improwizacja”);
- operowość (partie śpiewane);
- stylistyka misterium (usytuowanie człowieka pomiędzy dobrem
- a złem, alegoryczność);

Różnorodność konwencji i kategorii estetycznych:
— fantastyki z realizmem,
— języka potocznego (sc. I, VII i VIII) z symbolicznym językiem mistyki (sc. IV i V),
— tragizmu z komizmem (wisielczy humor więźniów),
— patosu (Wielka Improwizacja) z groteską (sceny z diabłami) i satyrą (sc. VII);

III cz. “Dziadów” jest próbą odnalezienia optymistycznego sensu cierpień i klęsk Polaków. Uniwersalność sensów i szerokość uogólnień zawartych w dramacie stwarzają możliwość uaktualnienia utworu w świadomości kolejnych pokoleń.

I część cyklu nigdy nie ukazała się za życia autora. Wydano ją po jego śmierci w 1860 roku w Paryżu (w wydaniu zbiorowym “Pism” Mickiewicza). Składają się na nią luźne sceny nie dające jednoznacznej całości.

c). “Pan Tadeusz”

Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 roku. Pomysł “poematu sielskiego” zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat “lat dziecinnych”, pisze poeta w Epilogu (“O tym że dumać na paryskim bruku,/ Przynosząc z miasta uszy pełne stuku,/ Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,/ Za późnych żalów, potępieńczych swarów”). Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie: “O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,/ Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy”, tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci “...zawsze zostanie/ Święty i czysty jak pierwsze kochanie”.

Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata).

Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 roku oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812. Liczne epizody sięgają do wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta (mowa Podkomorzego o modzie, ks. I).

Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska (sytuacja przed wkroczeniem Napoleona na Litwę: ks. I; wieści o zbliżających się
wojskach: ks. VI; radosny opis wiosny 1812 r.: ks. XI). Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).

Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątekgłówny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.
Historia konfliktu sięga roku 1792, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie “kościuszkowską”, Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadali jego rodzinie, a resztę rozdzielili między wierzycieli. Nikt wówczas nie kwapił się z przyjęciem zamku, którego remont i utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Wreszcie romantyczny “Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki”, bo “po kądzieli” (po matce), upodobał sobie ruiny. Wówczas jednak Sędzia (brat Jacka, zarządzający majątkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie równie gorąco zapragnął pozostać jego właścicielem. Rozpoczął się więc męczący proces.

Z wątkiem tym nierozerwalnie związane są: dzieje Jacka Soplicy, który konflikt wywołał. Wraz z rozwojem akcji pojawia się kolejny wątek - pogmatwane losy miłości Tadeusza i Zosi przeplatające się z “polowaniem” Telimeny na męża. Watek poboczny stanowi spór o charty.

W utworze mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym reprezentującym jednolity stan społeczny - szlachtę. Obraz szlachty w dziele jest wszechstronny i wyczerpujący, ponieważ znajdujemy tu przedstawicieli wszystkich “szczebli ekonomicznych”:
- magnaterię (Stolnik Horeszko);
- szlachtę średnią, folwarczną (rodzina Sopliców);
- szlachtę zagrodową, zaścianek Dobrzyński (Matyjasz Dobrzyński, Bartek zwany Prusakiem, Maciej zwany Kropicielem, Bartek zwany Brzytewką, Maciej zwany Konewką).

W “Panu Tadeuszu” Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:

- dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem, do którego go wcześniej sprowokował),

- warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),

- anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego),

- przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy),

- kłótliwość (ks. V “Kłótnia”, ks. VII “Rada”).

Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej:

- ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania “ostatniego Horeszkę” i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu),

- rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego Stolnika, który wybacza Jackowi; reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka), umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki w wojnie o Konstytucję 3 maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie),

- solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami),

- młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię).

W efekcie tych zabiegów “Pan Tadeusz” przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humor osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę.

Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik “ostatni” (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.).

Utwór jest dziełem łączącym cechy wielu gatunków literackich:
- gawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów przyjmując punkt widzenia jednego z nich),

- baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),

- powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno-historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów),

- poezji lirycznej (narrator zamienia się w podmiot liryczny wyrażający swoje uczucia. Tu: oda),

- parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),

- powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych),

- poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami).

Łączy tragizm (spowiedź Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zaścianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody). Nie można więc nazwać “Pana Tadeusza” epopeją w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten stał się nią dzięki temu, że za takową zechciał go uznać naród.

Ukazuje bowiem:
- bohaterskie czyny wybitnych postaci,
- rysuje wielobarwną panoramę życia,
- bohaterem zbiorowym uczyniony w nim został naród polski,
- przełomowy moment w życiu owego narodu: zwaśniona społeczność rodowa jednoczy się przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chłopi podniesieni zostają do godności członków narodu,
- znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla społeczności kult.

SŁOWACKI

W rozwoju liryki Słowackiego można wyróżnić trzy etapy:

1. Młodzieńczy (po roku 1832) dorobek liryczny poety zebrany został w dwu tomach, wydanych już na emigracji, w Paryżu. Wiersze te cechuje sentymentalizm. Na uwagę zasługują utwory związane z powstaniem listopadowym: “Oda do wolności”, “Kulik”, “Hymn” (“Smutno mi, Boże...”), tytuł podkreśla polemiczność rysowanego obrazu wobec, zazwyczaj tym gatunkiem wysławianej, wizji świat jako harmonijnego i celowego boskiego dzieła, rządzonego przez sprawiedliwego i miłosiernego Pana. Podmiot liryczny: wygnaniec, tułacz i pielgrzym w jednej osobie, w pełnym goryczy i beznadziejnego smutku monologu wyraża ból człowieka świadomego własnego przemijania. Utwór stanowi swoiste podjęcie dyskusji z romantyczną koncepcją cierpienia i ofiary jako odkupienia zaprezentowaną w III cz. “Dziadów”.

“Testament mój” wiersz oparty na dysonansie wynikającym z dwojakiej roli, jaką życie przypisało podmiotowi. Jako osoba prywatna umierający bohater zwraca się do przyjaciół i ludzi sobie życzliwych, dając symboliczne dyspozycje, co do pogrzebu i stypy, zwierza się również z poczucia osamotnienia, wyobcowania i niezrozumienia, w jakim przypadło mu spędzać ostatnie lata życia. Natomiast jako poeta-wieszcz nakazuje narodowi bezkompromisową walkę o wolność, a całej ludzkości zapowiada pośmiertny tryumf swej poezji, która “zjadaczy chleba - w aniołów przerobi”.

“Kordian”
Kiedy w 1830 roku wybuchło powstanie listopadowe, dwudziestojednoletni Juliusz Słowacki był jedynym spośród wielkich polskich romantyków obecnym w tych dniach w Warszawie. Zaznał wtedy po raz pierwszy sławy i sympatii czytelników, a przyniosły mu ją patriotyczne wiersze wzywające do walki. Przyjął w nich Słowacki nową dla siebie rolę poety politycznego, bezpośrednio wpływającego na historyczną rzeczywistość. Nie wstąpił jednak do wojsk, a w marcu 1831 roku wyjechał do Londynu z misją dyplomatyczną od rządu powstańczego. Z powodu tego wyjazdu do końca życia dręczyły go potem wyrzuty sumienia. Po upadku powstania nie mógł już wrócić do kraju i do śmierci pozostał na emigracji.

“Kordian” napisany został w Genewie w 1833 roku (wydany rok później). Był on początkowo zaplanowany jako trylogia opowiadająca o
dojrzewaniu, walce i klęsce pokolenia powstańców. Imię głównego bohatera należy do kategorii imion znaczących (takich, które swoim brzmieniem i pokrewieństwami znaczeniowymi nasuwają skojarzenia z określonymi ideami lub pojęciami): “cor” - serce; skojarzenia:
odwagi, tęsknoty, nieco chorobliwego niezrównoważenia duchowego.

Omawiany dramat miał stanowić pierwszą część cyklu zatytułowaną “Spisek koronacyjny” (nawiązanie do sprawy spisku, którego uczestnicy mieli zgładzić cesarza Mikołaja I przybyłego wraz z rodziną do Warszawy w 1829 roku na uroczystość koronacji). Otwierające go sceny, pozornie nie związane z losami głównego bohatera, zostały pomyślane jako wstęp do całości trylogii. Ostatecznie jednak nigdy ona nie powstała.

Słowacki o swoim bohaterze powiedział, że jest “obrazem wieku naszego, bezskutecznych jego usiłowań”. Kordiana cechuje bowiem głębokie
poczucie bezsensu życia. Chciałby dokonać czegoś wielkiego i niezwykłego, a jednocześnie zdaje sobie sprawę z nierealności swoich pragnień. Paraliżuje to jego wolę i budzi myśli samobójcze. We wczesnej młodości przeżywa nieszczęśliwą miłość. Sentymentalne, arkadyjskie, wykoncypowane uczucie, które ma być ukojeniem “jaskółczego niepokoju”. Konsekwencją niespełnionej miłości jest próba samobójstwa.

Nie udało się bohaterowi znaleźć ideału wykraczającego poza codzienność, w którym zamanifestowałby i potwierdził swoją tożsamość i wyjątkowość osobowości. Nie do przyjęcia okazała się przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szył buty, nie do powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej są żołnierskie czyny z opowieści Grzegorza. Podejmuje więc poszukiwania właściwej tylko sobie drogi
życiowej i wyrusza w podróż po Europie. W jej trakcie poznaje świat (Anglia, Włochy), konfrontuje marzenia i ideały z rzeczywistością, uczy się odróżniania wartości prawdziwych od fałszywych:
- świat realny a literatura,
- życie społeczne, a idealistyczne traktowanie nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalnej miłości, moralnego autorytetu papiestwa.

Kres wędrówki stanowi szczyt Mont Blanc. Tu, na podobieństwo Hamleta i jego słynnego monologu: odczuwa szczyt własnej mocy, wadzi się z samym sobą (prowokacja wewnętrzna), doznaje braku pewności (rozdarcie między pragnienie czynu a niemoc), Kordian rozważa swoje możliwości i podejmuje decyzję. Dojrzał do realizacji wielkiej idei i z okrzykiem - “Polska Winkelriedem narodów!”- przeniósł się do Polski.


2. Następuje kolejny etap: romantyczne wcielenie w bojownika o wolność, przemienia się w spiskowca.

Jednak nieudana próba pełnienia roli przywódcy i złożenia jednostkowej ofiary na ołtarzu ojczyzny, pokazują, że Kordian nie dorósł do czynu. Bohater okazuje się niedojrzały psychicznie (nie umie opanować bujnej wyobraźni), moralnie (nie potrafi złamać tradycyjnej etyki: zabijając cara popełniłby śmiertelny grzech zabójstwa i królobójstwa) i politycznie (nie ma żadnego programu). Kordian zostaje pojmany i skazany na śmierć, dokonuje jednak wyjątkowego czynu żołnierskiego - przeskakuje konno szpaler szwoleżerów. Ostatnia scena to chwila, gdy Kordian stoi przed plutonem egzekucyjnym, a adiutant nadjeżdża z rozkazem odwołującym egzekucję. Czy zdąży, nie wiadomo. Jedynie fakt, że dramat miał być pierwszą częścią trylogii, pozwala mieć nadzieję, że bohater pozostał przy życiu.

Dyskusja nad przyczynami klęski powstania była jednym z głównych tematów polskiej literatury polistopadowej. “Kordian”, trzeci z kolei utwór dramatyczny Słowackiego, tym przede wszystkim różni się od poprzednich, że dotyczy współczesnych autorowi wydarzeń.

Temat powstania bezpośrednio podejmuje Słowacki już we wstępie, w “Przygotowaniu”. Z diabelskiego kotła wyłaniają się przywódcy “z
piekła rodem”: przerażeni republikańskim charakterem powstania i dążący do zahamowania zrywu. Chłopicki (o ambicjach Napoleona, ale bez jego rozumu, stary i odizolowany od ludu); Skrzynecki (tchórz, kunktator, niezdecydowany i powolny); Niemcewicz (stary i zapatrzony w przeszłość, zajęty jedynie problemami rodzinnymi); Lelewel (teoretyk, skłonny jedynie do jałowych rozważań); Krukowiecki (zdrajca).

W scenie “Spisku koronacyjnego” widzimy podzielone społeczeństwo: młodzi oficerowie pragną walki, prezentują patriotyzm i
nienawiść do wroga, lecz są niedojrzali moralnie (niemożność stworzenia nowej etyki walki i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczającego podstęp; narodowa tradycja czci dla króla-pomazańca silniejsza niż nakaz bezwzględnej walki z zaborcą; teatralna oprawa spotkania: maski, hasło, bliskość grobów królewskich); kler jest zachowawczy, proponuje cierpiętniczą ideologię i modły jako sposób działania. Lud, reprezentowany przez żołnierza, starca i nieznajomego, co prawda nienawidzi cara, ale potrzebuje mądrych przywódców.

Wynik głosowania, które ma przesądzić o zamachu wypada negatywnie, Kordian wyrusza więc sam, lecz ponosi klęskę (niedojrzałość psychiczna pokolenia powstańców). Pomimo jednak negatywnej oceny powstania, jako zrywu powstańczego z góry skazanego na klęskę, Słowacki z szacunkiem i podziwem wyraża się o młodych powstańcach. Wskazuje wielkość i szlachetność idei, romantycznego patriotyzmu powstańców, uznania przez nich wolności ojczyzny za najwyższą wartość.

“Kordian” to dramat romantyczny. Cechuje go:

- otwarta konstrukcja: oś kompozycji stanowi biografia postaci głównej, przedstawiona w luźnych obrazach odległych wobec siebie w czasie i przestrzeni;

- połączenie różnych konwencji i kategorii estetycznych: realizm obok fantastyki, symbolizmu i wizyjności; patos w połączeniu z komizmem, groteską i satyrą;

- prezentowanie konfliktu racji moralnych, który przeżywa bohater tytułowy poprzez: ich rozdzielenie pomiędzy dwie odrębne postacie (Kordian, Prezes); ukazanie stanów emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach, Imaginacja),

- synkretyzm: cechy poematu lirycznego (partie liryczne: np. list do Laury, monolog na Mont Blanc), w połączeniu z epicką fabułą; epizodyczność fabuły (nie ma przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń, zmierzającego do punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrębnych punktów szczytowych napięcia, np. próba samobójstwa, monolog na Mont Blanc); różne formy podawcze: monolog; obraz sceniczny; dialogi.


Zygmunt (Napoleon Stanisław Adam Ludwik) Krasiński był poetą, powieściopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza
i Słowackiego - do kanonu “trzech wieszczy”.

Arystokratyczne pochodzenie wywarło decydujący wpływ na postawę poety, który niezmiernie żywo reagował na epokę wielkich wstrząsów społecznych i kryzys tradycyjnych wartości moralno-obyczajowych, zarysowujący się na przełomie XVIII i XIX wieku.

Tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji, powiązana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne wątki ideowe znalazły swój wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego młodzieńca, w 1835 roku “Nie-boskiej komedii”.

“Nie-Boska komedia”

Pierwotnie utwór miał być zatytułowany “Mąż” (tak nazwany jest hr. Henryk jako osoba dramatu). Wieloznaczność tego słowa (“mąż”: — małżonek, ojciec rodziny; — wojownik, heros, mąż stanu, przywódca) wskazuje na podział tekstu na dwie partie: części 1 i 2, przedstawiające prywatne życie bohatera oraz 3 i 4, opisujące jego udział w życiu społeczno-historycznym.

Część 1.

Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi “fałszywa poezja”. Chór Złych Duchów nasyła na
bohatera piekielne majaki.

Reprezentują one złudne i niszczące idee:
- Dziewica - absolutyzację miłości,
- Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właściwe wybujałemu indywidualizmowi,
- Eden - utopijne marzenia o życiu szczęśliwym i wolnym na łonie natury.

Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiązki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i śmierci, zaś syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia).

Część 2.

Ostateczne rozwiązanie wątku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginąć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków). Ojcu głos Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłość “biednych bliźnich” - praktykowanie ewangelicznej moralności. Mąż nie podporządkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, jego postawie nadał cechy tragicznej wzniosłości).

Część 3.

Hrabia Henryk staje na czele ginącej arystokracji rodu i pieniądza, skupionej w Okopach Świętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojący na czele zwycięskiej rewolucji “biednych i głodnych”, wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mąż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, ogląda bluźniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji świata odchodzącego w przeszłość i świata nowego) osądza, że są to “wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże”. Natomiast Pankracy przeświadczony jest, że powstaje nowy świat, swoisty raj sprawiedliwości. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa.

Część 4.

Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ludzie słabi, tchórzliwi i podli, Henryk potępiony, bowiem “nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie”. Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z
okrzykiem “Poezjo, bądź mi przeklęta”) Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): “Galilaee, vicisti!” (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).

Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię.

Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:

a). optymistycznie - nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła,

b). pesymistycznie - dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.

“Nie-boska komedia” jest dramatem o różnorodnej problematyce:

a). Jest to dramat rodzinny:

hr. Henryk o małżeństwie: “Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem” (śluby ziemskie jako zniżenie się do ziemskiej rzeczywistości); rozczarowanie “żoną dobrą i skromną”, zmęczenie prozą życia (przygotowanie do chrzcin, puste
rozmowy gości, codzienność jako “sen fabrykanta Niemca”). Egoizm i marzycielstwo Męża stają się przyczyną tragedii całej rodziny.

b). Dramat o poecie i poezji:

poeta “fałszywy” - hr. Henryk (konfrontacja wyjątkowej misji poety w świecie ze sposobem, w jaki wywiązuje się ze swoich obowiązków; rewizja głównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieżność między postawą moralną bohatera a pięknem jego poezji), poeta “prawdziwy” - Maria, Orcio (życie na granicy świata widzialnego i niewidzialnego; nadwrażliwość opłacona cierpieniem, szaleństwem, ślepotą, wreszcie śmiercią),

c). dramat o historii:

bohaterowie to przedstawiciele społeczeństwa; przełomowy moment historii: agonia świata feudalnego; walka klas; historia jako ścieranie się przeciwstawieństw - tragizm historii i z tego wynikająca konieczność ingerencji Opatrzności (prowidencjalizm),

d). dramat metafizyczny:

współistnienie świata fantastycznego (wyobrażenia chrześcijańskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wpływ sił nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co człowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ciągła walka Dobra ze Złem o dusze ludzi (moralitet).