Toruń miastem UNESCO

W listopadzie 1972 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization- UNESCO) stworzyła listę na podstawie porozumienia znanego pod nazwą "Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego”. Głównym celem przedsięwzięcia jest zachęcenie do identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom bezcennych obiektów kulturalnych i przyrodniczych "o największej ogólnoświatowej wartości".
Dla urzędników UNESCO Lista jest czymś więcej niż tylko wykazem wspaniałości planety. Status obiektu Światowego Dziedzictwa zobowiązuje państwo, na terenie którego wpisany na Listę zespół zabytkowy się znajduje, do jego ochrony. A gdy- wskutek klęski żywiołowej, wojny, zanieczyszczenia środowiska lub braku funduszy- zaczyna on ulegać niszczeniu, państwa- strony porozumienia- zobowiązane są, na miarę swoich możliwości, do organizowania pomocy. Do dziś sygnatariuszami konwencji stały się 174 spośród 194 krajów świata.
Program Światowego Dziedzictwa bazuje raczej na skuteczności perswazji niż na środkach prawnych, mimo to odniósł sukcesy, o których było głośno. W wyniku nacisku ze strony jego przedstawicieli zaprzestano budowy autostrady w pobliżu piramid w Gizie i kopalni soli w pobliżu miejsca rozrodu wala szarego w Meksyku, a także wycofano projekt budowy zapory powyżej Wodospadów Wiktorii w Afryce.
UNESCO podzieliło obiekty chronione na trzy kategorie:
*kulturalne: spis otwierają dziedzictwa architektury, takie jak Wersal czy Tadż Mahal, albo pomniki starych cywilizacji w rodzaju Wielkiego Muru czy Stonehenge. Aby upamiętnić wydarzenia historyczne na Listę wpisywane są miejsca takie jak Pomnik Pokoju w Hiroszimie.
*naturalne: Alpy Szwajcarskie, Kilimandżaro, Wielka Rafa Koralowa kwalifikują się po prostu ze względu na piękno. Lista uwzględnia też historię naturalną Ziemi- np. Wielki Kanion Kolorado- oraz siedliska zwierząt i roślin, które chronią gatunki i różnorodność biologiczną, takie jak Równina Serengenti.
*mieszane: tę kategorię tworzą obiekty, których walory przyrodnicze i kulturowe łączą się w harmonijną całość, np. Park Narodowy Tikal w Gwatemali chroni zarówno ruiny budowli Majów, jak i część kompleksu puszczy równikowej. Na liście znajdują się też święte góry Chin, Australii i Nowej Zelandii.
*zagrożone: ta kategoria stosowana jest wtedy, gdy obiektowi znajdującemu się na liście grozi zagłada w wyniku kataklizmu naturalnego lub działalności człowieka. Nie jest to kara lecz, znak ostrzegawczy. Ma on na celu uzyskanie pomocy i przywrócenie obiektu do stanu pierwotnego. Wśród obiektów kulturalnych 15 jest zagrożonych, wśród naturalnych 18.
Każdy z krajów, które podpisały Konwencję Światowego dziedzictwa, może proponować swoje kandydatury. Muszą one zawierać plan zarządzania i ochrony zgłoszonego obiektu. Po zasięgnięciu opinii niezależnych
ekspertów Komitet Światowego Dziedzictwa na dorocznym posiedzeniu dokonuje wyboru.

O B I E K T Y
KONTYNENT kulturalne naturalne mieszane zagrożone UWAGI
Europa 289 23 6 3 Liczne katedry, zamki, staromiejskie zespo-ły architektoniczne, ruiny z czasów staro-żytnego Rzymu i Grecji sprawiają, że w Europie obiekty dziedzictwa kulturalnego zdecydowanie królują liczbą nad pozostały-mi. Ostatnio za godne listy uznano obiekty współczesne, takie jak obszar Zagłębia Ruhry wokół Essen.
Azja 132 28 6 9 Chiny, z 28 obiektami (najwięcej na teryto-rium jednego państwa pozaeuropejskiego), przewodzą państwom Azji. Parki narodowe Lorentza w Indonezji i Kinabalu w Malezji wzbogacają Listę rozle-głymi rezerwatami lasu równikowego.
Afryka 57 32 3 16 Niemal czwarta część przyrodniczych obiektów UNESCO znajduje się w Afryce. Jest tu też najwięcej miejsc zaliczonych do zagrożonych. Wojna w Kongu grozi za-przepaszczeniem wysiłków biologów w pięciu parkach narodowych, w których żyją zagrożone goryle, słonie i nosorożce.
Ameryka Pn. 48 29 1 3 Wspaniałe widokowe parki narodowe Kanady i USA z ich lodowcami i gejzerami zdominowały część Listy poświęconą dzie-dzictwu naturalnemu. Wśród obiektów kultulanych przeważają zabytki Meksyku.
Ameryka Pd. 37 19 2 2 Wśród obiektów południowoamerykań-skich na Liście najwięcej jest stanowisk ar-cheologicznych. Wciąż znajduje się na niej niewiele rezerwatów wilgotnych lasów równikowych.
Australia 0 13 5 0 Australia jako pierwsza wysunęła „grupo-we” nominacje, łączące oddalone od siebie obszary w ramach jednej kategorii tema-tycznej- jak to się stało z pasem wilgotnych lasów tropikalnych Queenslandu.
Na podstawie „National Geographic Polska” nr 10 (37) październik 2002

4. grudnia 1997 roku toruński zespół staromiejski został wpisany na Listę UNESCO. Czym sobie zasłużył na to zaszczytne miano? Co takiego, jakie zabytki, znajdują się w Toruniu, że UNESCO postanowiło zaopiekować się nimi? Spróbuję to pokrótce omówić.
Zacznijmy od początku, czyli krótkiej historii miasta.
Toruń jest jednym z najpiękniejszych i najbogatszych w zabytki miast polskich. Leżał na prawym brzegu Wisły, na pograniczu Kujaw i ziemi chełmińskiej, pierwotnie na innym, odległym o ok. 7 km na zachód, dotąd ściśle niezidentyfikowanym miejscu. Po kilku latach został przeniesiony na obecne miejsce, zajmowane wówczas zapewne przez zniszczony gród, a może także osadę. Miasto założyli Krzyżacy, prawa miejskie Toruń dostał w 1233 roku.
XIV wiek to dla Torunia okres pomyślnego rozwoju. Krzyżackie miasto staje się jednym z ważniejszych w tej części Europy. Kwitnie handel: Wisła pełni rolę głównego szlaku komunikacyjnego. Do dziś w Toruniu zauważyć można charakterystyczne cechy średniowiecznego miasta portowego. Stare Miasto wraz z założonym w 1264 r. Nowym Miastem oraz zamkiem krzyżackim stanowi jeden z najlepiej zachowanych zespołów osadniczych w Europie. Całość otoczona była murami obronnymi, które oddzielały także Stare Miasto od Nowego. Ten okres świetności do dziś jest widoczny we wspaniałych zabytkach architektury gotyckiej.
W 1466 roku na mocy pokoju polsko-krzyżackiego podpisanego w Toruniu, miasto wraz z całym Pomorzem Nadwiślańskim przechodzi pod panowanie króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. W XVI wieku Toruń traci na rzecz Gdańska swoją europejską rangę jako centrum gospodarcze, jest jednak ważnym ośrodkiem renesansowego życia kulturalnego, religijnego i naukowego. Ośrodkiem życia umysłowego staje się założone w 1568 r. gimnazjum akademickie.
Kulturalną świetność miasta wieńczy przebudowa Ratusza Staromiejskiego na początku XVII wieku, czyniąca z niego jeden z najwybitniejszych obiektów tego typu w Europie.
Wojny szwedzkie w XVII i na początku XVIII wieku przynoszą załamanie świetności miasta. W 1724 r. na skutek sporów religijnych dochodzi do tzw. tumultu toruńskiego. Miasto podupada i w wyniku II rozbioru Polski trafia pod panowanie pruskie (1793).
Po wojnach napoleońskich Toruń staje się potężną twierdzą broniącą granic pruskich. Dopiero po 1920 r. sytuacja polepsza się: Toruń zostaje stolicą wielkiego województwa pomorskiego w ramach odrodzonej Rzeczpospolitej.
Podczas II wojny światowej w Toruniu znajduje sie obóz jeniecki, a w nim ok. 25 tysięcy więźniów z czego ok. 14 tysięcy zginęło.

Jak wspomniałam, Toruń jest jednym z najlepiej zachowanych zespołów osadniczych w Europie. Wiele lat świetności zostawiło trwały ślad w postaci przepięknych zabytków. Mimo wielu wojen zachowały się one bardzo dobrze.
Stare Miasto, Nowe Miasto i zamek krzyżacki jako całość stanowią unikalny, najlepiej zachowany w Polsce przykład trójczłonowego zespołu urbanistycznego gotyckiej architektury mieszczańskiej, który niemal w nienaruszonym stanie przetrwał do dziś. Charakteryzuje się on ciekawym, XIII-to wiecznym rozplanowaniem ulic i placów, otoczonych pasem ceglanych murów obronnych, z których najlepiej zachowany jest odcinek od strony Wisły, podkreślający wspaniałą sylwetkę średniowiecznego miasta. Pierwotnie miasto otoczone było
umocnieniami drewnianymi. Od połowy XIII wieku sukcesywnie zastępowano je murami ceglanymi. Mur
oddzielał Stare Miasto od Nowego i otaczał podwójnym okręgiem Toruń. W mieście znajdowało się też wiele wież strzelniczych, baszt (ponad 30) i bram (8 w Starym i 4 w Nowym Mieście). Na zewnątrz miasto otaczała fosa, a drewniany zwodzony most (wielokrotnie spalany i odbudowywany na nowo) umożliwiał kontakt z drugim brzegiem Wisły. W Toruniu były również dwa barbakany wysadzone, razem z wieloma basztami, przez Szwedów (1703r.). W ciągu wieków, nie tylko w związku z przestrzennym rozwojem miasta, lecz również na skutek świadomych działań zmierzających do niszczenia zabytkowego charakteru Torunia, zwłaszcza w okresie zaborów, znaczna część średniowiecznej fortyfikacji uległa zniszczeniu.
Bramy stanowiły ważny element średniowiecznych murów obronnych, umożliwiający komunikację miasta z obszarami położonymi na zewnątrz. Do dziś zachowały się jedynie Brama Klasztorna (inaczej Św.Ducha; budowana w XIV wieku- dół i XV- góra), Brama Żeglarska (I połowa XV wieku, zachowana fragmentarycznie), Brama Mostowa (1432r.) i Brama Starotoruńska (II połowa XIX wieku).
Krzywa Wieża jest jedną z baszt malowniczego fragmentu murów obronnych i chyba najbardziej charakterys-tyczną architektonicznie budowlą Torunia. Powstała w pierwszej połowie XIV wieku, a z czasem, w skutek po-sadowienia jej na niestabilnym gruncie, uległa pochyleniu. Przez wiele stuleci, podobnie jak inne toruńskie baszty, posiadała trzy ściany, będąc otwartą od strony miasta. W XIX wieku utraciła walory obronne, adoptowano ją na cele mieszkalne.

Co chroniły mury obronne?
Rynek Staromiejski (plac o wymiarach 109 na 104 m) był centrum życia publicznego całego Torunia aż do początków XIX wieku. Dawniej pełnił on głównie funkcje administracyjno-sądowe, handlowe i reprezentacyjno--kulturalne miasta. Najstarsza- zachodnia część Rynku była miejscem zgromadzeń Torunian, placem turniejo-wym, a także miejscem odbywania się uroczystości szczególnej rangi, np. na cześć królów. Rynek stanowił też główny węzeł komunikacyjny, a z jego południowo- i północno-wschodnich narożników wybiegały po dwie prostopadłe ulice, podczas gdy z narożników południowo- i północno-zachodnich po jednej. Główną, monumen-talną budowlą Rynku jest Ratusz Staromiejski. Przed nim stoi, wzniesiony w 1853r., pomnik Mikołaja Kopernika (projektu F.Tiecka), pod który kamień węgielny (z inicjatywy S. Staszica i Rady Stanu Księstwa Warszawskiego) położono już w 1809r. Ustawiona na wysokim cokole z polerowanego granitu statua przedstawia astronoma w todze akademickiej, prawą ręką wskazującego niebo, a w lewej trzymającego tzw. astrolabium. Na cokole wyryto napis: „Nicolaus Copernicus Thorunensis Terrae motor, Solis Caelique stator”, co oznacza: „Mikołaj Kopernik Torunianin, ruszył Ziemię, zatrzymał Słońce i Niebo”. Przy południowo- -zachodnim skrzydle Rynku stoi, zmieniająca wielokrotnie swoje miejsce, statuetka Flisaka, który miał podobno swoją grą na skrzypcach wygonić z miasta żaby. Statuetkę flisaka otaczają żaby, z których szeroko otwarych ust wypływa woda tworząc fontannę.
Ratusz staromiejski jaki widzimy dziś powstał w XIV wieku z połączenia w jedną budowlę domu kupieckiego, sukiennic, kramów, ław chlebowych i sądu. W 1393 roku rada miejska uzyskała przywilej na budowę nowego ratusza. Powstała dwukondygnacyjna czworoboczna budowla. W podziemiach znajdowały się składy i wyszynk wina. Część parterowa pełniła funkcje handlowe (sukiennice, ławy chlebowe, kramy) a także znajdowała się tu izba sądowa i waga. Pomieszczenia Rady Miejskiej, z wielką salą reprezentacyjną znajdowały się na pierwszym piętrze. W każdym z czterech boków ratusza znajdowała się brama prowadząca na dziedziniec wewnętrzny. Prawdopodobnie w połowie XV wieku na wieży, w której znajdowała się zbrojownia, skarbiec i archiwum, zainstalowano zegar. W latach 1602-1604 podwyższono budynek o trzecią kondygnację. Dodano również manierystyczne narożne wieżyczki. Ratusz, symbol bogactwa handlowego, nierzadko gościł polskich królów. W sali Królewskiej zmarł Jan Olbracht. Ostatnia gruntowna przebudowa miała miejsce w latach 1722-37. Ratusz łączy więc w sobie cechy gotyckie, renesansowe i barokowe. Był też kilkakrotnie renowany.
Ruiny zamku krzyżackiego, założonego w 1236 r., mają nietypowy kształt podkowy. Zamek został zburzony w 1454 r. podczas powstania. Zachowana wieża "gdanisko" połączona była z zamkiem krytym, wspartym na

arkadach gankiem i pełniła funkcję ustępu. Zamek był bardzo piękny. Gdanisko znajdowało się poza murami zamku; wewnątrz otoczonego murami przedzamacza znajdowały się m.in. młyn (nad Strugą Toruńską), piekarnia, browar, spichlerz zbożowy, wozownia, siodlarnia, mastarnia, stajnie, itp. Główne budynki zamku były siedzibą komtura i rycerzy zakonnych. Mieszkalne i reprezentacyjne piętro zamku, piwnice, budynek południowy z kaplicą, refektarzami i dormitorium, budynek wschodni z kapitularzem, krużganek, wielka ośmioboczna wieża na dziedzińcu tworzyły malowniczy widok- dziś pozostało po nich tylko parę cegieł. Z trudem rozpoznajemy poszczególne elementy fortyfikacji- ruiny zamku głównego, zarys domu zakonnego. Doskonale widoczne jest jedynie wspomniane gdanisko, a także śluza rzeczna (I połowa XIV wieku) i fragmenty obwarowania fortecznego.

Kościoły toruńskiej starówki
Katedra Świętych Janów jest to najstarsza z trzech przetrwały do dziś, a ośmiu istniejących w XIV wieku toruńskich świątyń. Budowę dawnej fary Starego Miasta zaczęto w 1260r. Swój obecny kształt, wysokiej trójnawowej hali z charakterystyczną, monumentalną wieżą, uzyskał w XV wieku. Najstarszą częścią jest prezbiterium. Obecną wieżę, wzniesioną do 2/3 planowanej wyskości, budowano w latach 1407-1433. Na wieży znajduje się trzeci co do wielkości dzwon w Polsce, odlany w 1500 r. Tuba Dei (Trąba Boża). Wnętrze kryje wiele monumentalnych malowideł ściennych, drewniane figurki świętych, piękne witraże, a także wykonaną z brązu, gotycką chrzcielnicę, w której w 1473r. sakrament chrztu otrzymał Mikołaj Kopernik. Wnętrze kościoła, wielokrotnie upiększane, łączy w sobie cechy różnorodnych stylów, głównie: gotyckiego, renesansowego, barokowego i rokokowego.
Kościół Najświętszej Marii Panny został wzniesiony między 1350 a 1370 rokiem jako kościół klasztorny franciszkanów. Jest to monumentalny, wykonany z cegły, trójnawowy kościół. Nawy i prezbiterium przykrywa gwieździste sklepienie, a smukłe okna zdobią barwne witraże. Kościół nie posiada wieży, ponieważ nie pozwala na to reguła zakonu. W środku znajdują się malowidła ścienne z końca XIV wieku, bogato zdobione, późnogotyckie stalle dębowe z I połowy XV wieku oraz liczne epitafia z XVII i XVIII wieku. W kościele znajdują się również misternie rzeźbione organy z 1609 roku i ambona z 1605 roku, a także dobudowane do prezbiterium w latach 1636-7 mauzoleum Anny Wazówny. Obecny ażurowy, rokokowy ołtarz pochodzi z 1731r.
Kościół Świętego Jakuba wybudowany został w XIV wieku i pełnił rolę głównej fary Nowego Miasta. Jest to trójnawowa, bazylikowa (nawa główna wyższa od naw bocznych), gotycka budowla o charakterystycznym podwójnym dachu siodłowym. Wnętrze zdobią malowidła z XIV i XV wieku oraz wielki obraz pasyjny pochodzący z II połowy XV wieku. Wszystkie ołtarze i obrazy przyścienne pochodzą z XVIII wieku. Przy wejściu na teren przykościelny zachowała się gotycka brama. Początkowo kościół użytkował zakon cystersek, później benedyktynek, przez 110 lat był kościołem protestanckim.

Toruńskie kamienice
Zachowało się wiele pięknych, starych kamieniczek w Toruniu. Najstarsza pochodzi z XIV wieku. Najczęściej doskonale zachowują się tylko niektóre części kamienic, np. fasady, portale, szczyty. Chyba najsławniejszą kamieniczką jest Dom Kopernika pochodzący z połowy XV wieku. W latach 1960-3 kamienica była restaurowana, odtworzono ją zgodnie ze stanem XV-wiecznym.
Kamienica pod gwiazdą jest jednym z najokazalszych, najbogatszych i najlepiej zachowanych barokowych domów mieszczańskich w Polsce. Została zbudowana w 1697 roku z wykorzystaniem wcześniejszej kamienicy gotyckiej.
Dwór Artusa skupiał w swych murach życie kulturalne mieszkańców. 1466r zakończył wojnę 13-letnią, a pokój podpisano na Dworze. Obecny, neorenesansowy gmach wzniesiono w latach 1889-91. Wcześniej w tym miejscu istniały trzy inne budynki: po lewej była kamieniczka zwana Kancelarią, pośrodku dawny Dwór Artusa, jeden z najokazalszych wówczas budynków, będący siedzibą Bractwa Św. Jerzego, oraz po prawej kamienica, w której od początku XIX wieku mieściła się faktoria solna.
Dwór Mieszczańśki zbudowano w 1489 roku prawdopopdobnie z cegieł zburzonego zamku krzyżackiego. Był on domem letnim Bractwa Św. Jerzego. Usytuowany jest pomiędzy dawnym międzymurzem a dawną tamą zamkową.
Spichrze należą do jednych z najbardziej charakterystycznych architektonicznie obiektów Torunia, przetrwałych od czasów kiedy miasto było żywym ośrodkiem handlowym, zwłaszcza zboża. Większość z nich znajduje się w południowej, nadwiślańskiej części Starego Mista, są to budowle barokowe, renesansowe, gotyckie.

Wymieniłam wyżej ważniejsze zabytki toruńskiej starówki, jest ich oczywiście więcej, chociażby pałac Dąbskich, pałac Eskenów czy dawny arsenał, a obecnie Muzeum Etnograficzne. Malowniczość toruńskiego zespołu staromiejskiego sprawiła, że UNESCO zainteresowało się tym miastem i postanowiło wziąć je „pod swoje skrzydła”. Co to oznacza dla miasta? Zostało docenione, ale nie może teraz zmarnować tego daru. Musimy dbać o nasze piękne miasto i starać się by było jeszcze lepsze. W 1999 roku odnowiono wiele kamienic, szczególnie tych na trasie przejazdu Jana Pawła II. Obecnie remontowany jest Ratusz. Mam nadzieję, że wkrótce wszystkie cudowne zabytki Torunia doczekają się renowacji.


Bibliografia:
* Henryk Rochnowski „Toruń- przewodnik turystyczny” Oficyna Wyd. „Turpress”, Toruń 1996
* „National Geographic Polska” nr 10 (37) październik 2002
* Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1999
* „Toruń- miniprzewodnik” Wyd. VIA 1996