Mniejszości narodowe

Mniejszości narodowe to społeczności trwale zamieszkujące na pewnym terytorium (zwł. państwa), różniące się od większości jego mieszkańców (lub od społeczności panującej politycznie) cechą (lub cechami), które powodują uznawanie ich w świadomości społ. za odmienne, a w stosunkach społ. wywołują nieraz dyskryminację; cechą taką bywa religia, język, świadomość nar., kultura itd. Współcześnie pojęcie mniejszości jest rozumiane coraz szerzej, np. mniejszości seksualne, kobiety jako mniejszość upośledzona.

W Europie do końca XVIII w. wyróżniano głównie mniejszości religijne. Kościół katol. bezwzględnie zwalczał herezje; służyła temu inkwizycja, korzystano z pomocy władzy świeckiej. Podobnie postępowały wówczas Kościoły reformowane i Kościół prawosł. (np. prześladowanie staroobrzędowców). W większości państw od 1555 panowała zasada  cuius regio eius religio (panujący narzucał swą religię poddanym); często tron mógł objąć tylko wyznawca określonej religii (np. do dziś w W. Brytanii). Niektóre traktaty międzynar. dawały jednak poddanym możliwość zachowania wyznania odmiennego niż wyznanie monarchy. W Polsce panowało wyznanie rzymskokatol.; liczna (od XIV w.) ludność prawosł. korzystała z praw (lecz do senatu wchodzili tylko biskupi katol.), a w XVI w. ukształtowała się wyjątkowa w Europie tolerancja wyznaniowa ( konfederacja warszawska). Tolerowano także wyznawców judaizmu oraz islamu. W miastach zdarzały się jednak tumulty i procesy na tle rel. przeciw Żydom, inspirowane często przez duchownych i studentów, także przez mieszczan obawiających się żyd. konkurencji. W XVII w. w następstwie  kontrreformacji i unii  brzeskiej katolicyzm umocnił swą dominującą pozycję (m.in. nastąpiło wygnanie braci pol., zw. arianami); ograniczanie praw tzw. innowierców stało się w XVIII w. pretekstem do interwencji Rosji.

Kongres wiedeński (1815) ustanowił ochronę mniejszości religijnych w niektórych krajach, lecz w XIX w., wraz ze zwycięstwem zasady swobody sumienia oraz rozwojem świadomości nar., kwestia mniejszości religijnych zeszła na plan dalszy (z pewnymi wyjątkami, np. konflikt w Ulsterze, konflikty na Płw. Bałkańskim, sytuacja w niektórych państwach, gdzie panował islam). W Europie na plan pierwszy wysunęły się różnice świadomości narodowej. Świadomość ta jest zjawiskiem hist., toteż — także w XX w. — zachowały się lokalne społeczności określające się nazwami miejscowymi (np. przed 1939 na Śląsku — Ślązacy, w Prusach Wsch. — Mazurzy), czasem słowem „tutejszy”. Niektóre pojęcia powstałe na gruncie eur. nie odpowiadają stosunkom ukształtowanym w odmiennych warunkach. Czasem — także w Europie — różnice rel. mają nadal decydujące znaczenie. Utrudnia to badanie struktury nar., gdyż układ stosunków nierzadko nie daje się opisać kategoriami narodu ani klasyfikacją spisów ludności. Niekiedy opracowania spisowe stosują dodatkowe kategorie (np. pol. spis z 1931 w woj. poleskim wyodrębnił „tutejszych”). Świadomość nar. może ulegać ewolucji, a więc badania prowadzone w różnych latach przynoszą odmienne wyniki. Bywają też obciążone błędami z powodu stronniczego przeprowadzenia spisu albo fałszerstw. Zmiany granic państw, różne drogi formowania świadomości nar. oraz migracje spowodowały powstanie mniejszości narodowych. Zjawisko to występuje od XIX w. zwł. w środk. i wsch. Europie, gdzie świadomość nar. kształtowała się pod dominacją Turcji, Rosji, Prus (następnie Niemiec) oraz monarchii habsburskiej. W XIX w. i na pocz. XX w. wiele narodów uzyskało niepodległość, lecz w nowych państwach pozostały mniejszości, dążące do rzeczywistego równouprawnienia, niektóre do zmian granic (nieraz z inspiracji państw sąsiednich). Na tym tle powstawały konflikty. Natomiast w zach. Europie niektóre społeczności, traktowane dotąd jako regionalne grupy należące do narodu większościowego, ujawniły aspiracje nar. aż do postulowania niezależności państw. włącznie (np. Baskowie, Korsykanie, Bretończycy, Szkoci). Migracje zarobkowe stały się kolejną przyczyną powstawania mniejszości (np. Algierczycy we Francji, Turcy w Niemczech). Grupy skrajnie nacjonalistyczne podejmują przeciwko nim ataki. W wielu państwach trudnym do rozwiązania problemem jest położenie Cyganów, usiłujących zachować tradycyjne obyczaje w obcym dla nich świecie. Poza Europą nadal istnieją narody domagające się niepodległości, traktowane jak dyskryminowane mniejszości przez państwa, które nad nimi panują (np. Tybetańczycy w Chinach, Kurdowie w Iraku, Syrii i Turcji). Zatargi i konflikty wokół praw mniejszości narodowych oraz postulatów zmian granicznych doprowadziły m.in. do wybuchu wojny między państwami powstałymi na obszarze dawnej Jugosławii. Nacjonalistyczni politycy rozpoczęli tzw. czystki etniczne: mordowanie osób innej narodowości lub ich wypędzanie ze zdobytego terytorium.

Dane o strukturze narodowościowej ludności Polski pochodzą ze spisów ludności. Przed 1918 przeprowadzały je państwa zaborcze. Pierwszy spis w RP (30 IX 1921) nie objął całego obszaru (Wileńszczyzna oraz Górny Śląsk były poza granicami), miał też inne wady. Drugi (9 IX 1931) uległ zafałszowaniu w województwach pd.-wsch., więc niezbędne są szacunki. Dane te zapewne zbyt nisko oceniają liczbę Białorusinów, nieco zbyt wysoko liczbę Żydów i Polaków; brak danych do oszacowania liczebności grup znajdujących się na pograniczu etnicznym, o niesprecyzowanej lub regionalnej świadomości. Różnice nar. łączyły się często z różnicą wyznania. Mniejszości narodowe miały odrębną strukturę społ., co m.in. wynikało z ich geogr. rozmieszczenia oraz ich historii. Spisy po 1945 z reguły nie uwzględniały danych o narodowości i dysponujemy tylko liczbami szacunkowymi. Szacunki te są zbyt niskie, m.in. z powodu obaw przed ujawnieniem narodowości innej niż polska. Brak też nawet przybliżonych danych o stosunkach bezpośrednio po wojnie, gdy trwały (do 1950) wielkie ruchy migracyjne: wysiedlanie Niemców, wyjazdy Ukraińców (w części pod przymusem), Białorusinów i Litwinów do republik sowieckich, emigracje Żydów (do Palestyny, następnie do Izraela). Obecnie w Polsce mieszkają  Białorusini (Białorusini w Polsce),  Niemcy (Niemcy w Polsce),  Ukraińcy (Ukraińcy w Polsce),  Litwini (Litwini w Polsce); są także  Cyganie (Cyganie w Polsce), Czesi, Grecy, Macedończycy, Słowacy i nieliczne inne grupy. Zmalała liczba  Żydów (Żydzi w Polsce).

Międzynarodowa ochrona mniejszości narodowych została zapoczątkowana 1878 (traktat berliński przewidywał równe prawa dla Greków, Rumunów i Turków w Bułgarii oraz dla Żydów w Rumunii). W 1919 Albania, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Grecja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia podpisały traktaty lub złożyły deklaracje zobowiązujące do szanowania praw mniejszości narodowych; na straży systemu miała stać Liga Narodów. Także niektóre inne traktaty przewidywały ochronę mniejszości System ten nie zdał egzaminu (m.in. możliwości interwencji wynikające z traktatów wykorzystały Niemcy do nacisku na Polskę) i nie został przywrócony po 1945. Kraje eur. z reguły gwarantowały prawną równość obywateli, lecz nie uwzględniały praw mniejszości jako zbiorowości o specyficznej kulturze. Niemcy po 1933 ustanowiły system prawnej i faktycznej dyskryminacji Żydów, a jego wzór naśladowały państwa sojusznicze (m.in. Węgry, Słowacja). Formalna równość narodów i swoboda rozwoju ich kultur w ZSRR stała się w 2 poł. lat 30. fikcją i faktycznie rozwinęła się rusyfikacja. Mniejszości narodowe w wielu krajach utworzyły własne organizacje. W 1925–36 w Genewie odbywały się kongresy mniejszości narodowych, które miały koordynować współpracę tych reprezentacji. W praktyce kongresy znalazły się pod wpływem polityki niemieckiej. Po 1945 dokumenty ONZ (m.in. Karta Narodów Zjednoczonych z 1945) ustanawiały poszanowanie praw człowieka i zakazały dyskryminacji, lecz dopiero międzynar. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (uchwalony 1966) określił prawa mniejszości narodowych. Zobowiązania dotyczące praw mniejszości zawiera Akt końcowy KBWE (1975), a Rada Europy 1990 przyjęła rekomendację o prawach mniejszości Prawa mniejszości chronią też (od 1989) inne wielostronne i dwustronne dokumenty, m.in. deklaracje pol.-ukr. (1990), pol.-białorus. (1991), pol.-litew. (1992), układy Polski z Niemcami, Czechosłowacją, Węgrami (1991), Ukrainą, Rosją, Białorusią, Łotwą i Estonią (1992).

W Polsce ustawodawstwo 1918–39 przewidywało równość obywateli niezależnie od wyznania, narodowości lub języka; normy takie znalazły się w konstytucjach z 17 III 1921 i 23 IV 1935 oraz w tzw. małym traktacie wersalskim z 28 VI 1919; nie oznaczało to automatycznego zniesienia dyskryminacji pozostałej po państwach zaborczych (dyskryminacja mniejszości narodowych i rel. — zwł. wyznawców judaizmu — w ustawodawstwie ros.); dopiero 13 III 1931 Sejm uchwalił ustawę znoszącą wszystkie przywileje lub ograniczenia związane z pochodzeniem, narodowością, językiem, rasą lub religią sprzed 1918. Praktyka była jednak odmienna, władze stosowały rozmaite metody ograniczania praw mniejszości (m.in. w obawie przed dążeniami niepodl. białorus., litew., niem. i ukr., podsycanymi przez sąsiadów), zwł. stopniowo likwidowały szkoły w językach mniejszościowych. W latach 30. ugrupowania skrajnie prawicowe postulowały ograniczenie praw mniejszości narodowych, zwł. Żydów. Niektórzy wzorowali się na ustawach norymberskich III Rzeszy. Projektów tych nie zrealizowano, lecz wprowadzono pewne postanowienia formalnie dotyczące wszystkich obywateli, faktycznie dotykające Żydów, np. ustawa z 20 III 1936 ograniczająca ubój rytualny (szechitę) nakazany przez judaizm oraz islam. Położenie poszczególnych mniejszości było różne, zróżnicowany był także stosunek do nich państwa. Niemcy w województwach zach. znajdowali się w stosunkowo najlepszej sytuacji; w dużej mierze było to następstwem uprzywilejowania przed 1918. W znacznie trudniejszym położeniu były mniejszości w województwach wsch.; zaciążył na tym niższy poziom rozwoju gosp. tych ziem, zwł. poprzednio należących do Rosji. W nieco lepszej sytuacji znajdowali się Ukraińcy z dawnego zaboru austriackiego. Specyficzna struktura społ. i zaw. ludności żyd. spowodowała, że społeczność ta ulegała pauperyzacji; podstawową przyczyną była modernizacja gospodarki pol. oraz zmiany na wsi. W 2 poł. lat 30. władze pol. starały się zwiększyć emigrację, by złagodzić bezrobocie i przeludnienie wsi, kładły nacisk na wychodźstwo mniejszości, gł. Żydów i Ukraińców; efekty tej polityki były niewielkie. W czasie okupacji niem. większość Żydów i Cyganów w Polsce została wymordowana przez Niemców, co spowodowało zasadnicze zmiany w strukturze nar. ludności.

Po 1944 układy Polski z republikami sowieckimi dały prawo dobrowolnej emigracji (nazywanej repatriacją) do ZSRR; skorzystało z niego niewielu Białorusinów i Litwinów, natomiast stosunkowo wielu Ukraińców (dobrowolność ich wyjazdu była często fikcją). Następstwem uchwał konferencji poczdamskiej 1945 było wysiedlenie większości Niemców z Polski (także z Czechosłowacji, Jugosławii, w pewnym stopniu z Węgier); deportowani przejściowo przebywali w obozach pracy lub korzystano z ich siły roboczej w innych formach; powodowało to ukrywanie narodowości niem. przez zagrożonych deportacją; ze Śląska, Mazur i Warmii wysiedlono wiele osób związanych z kulturą pol., natomiast innych — choć byli związani bardziej z kulturą niem. — kwalifikowano jako Polaków (tzw. weryfikacja) i ci pozostali. Deportowano także Ukraińców (nieraz jako kryterium służyło wyznanie) z woj. rzesz. na Ziemie Zach. i Pn. ( akcja „Wisła”), uzasadniając to koniecznością walki z UPA. Osoby uznane za niebezpieczne (m.in. księża, nauczyciele) osadzono przejściowo w obozie koncentracyjnym w Jaworznie. Po 1945 władze lansowały pogląd o jednolitości etnicznej Polski, co spowodowało faktyczne ograniczenie praw mniejszości, wbrew propagandzie tzw. internacjonalizmu. Przejściowo 1945–46 działały szkoły białorus., 1945–68 szkoły żyd., od 1947 powstawały szkoły słowac., od 1950 — niem. (do 1963), od 1952 — białorus. (do 1972), litew. i ukr.; tworzono też szkoły z dodatkową nauką języków mniejszości Po 1953 powstawały — finansowane przez Minist. Spraw Wewn. i pod jego kontrolą — organizacje mniejszościowe (najstarsza — Tow. Społ.-Kult. Żydów w Polsce 1950), lecz po 1960 władze stopniowo ograniczały ich działalność; na pracy organizacji ujemnie odbiła się zwł. fala nacjonalizmu (pod hasłem walki z syjonizmem) 1968, następnie zaś propaganda etnicznej jednolitości ludności Polski w latach 70.

W 1955 pojawiła się możliwość wyjazdu na stałe do RFN w ramach akcji łączenia rodzin, co zapoczątkowało emigrację oraz bardziej otwarte deklarowanie narodowości niem.; stosunek władz lokalnych do emigracji zależał nieraz od względów ekon.: utrudniano wyjazdy osób o kwalifikacjach uznanych za potrzebne, natomiast zdarzała się presja, by wyjeżdżali właściciele zamożnych gospodarstw. Po 1956 rozpoczęła się repatriacja z ZSRR, m.in. Żydów — dawnych obywateli pol.; większość z nich w następnych latach opuściła Polskę; fala sprowokowanej emigracji osób uznanych przez władze za Żydów nastąpiła po 1968.

Zmiany polit. po 1989 przyniosły swobodę działalności także mniejszościom, których organizacje — wyzwolone spod kontroli Minist. Spraw Wewn. — przeszły reorganizację; powstały także nowe stowarzyszenia (poprzednio nie zezwalano na ich istnienie). Polska przystąpiła do traktatów gwarantujących prawa mniejszości, lecz trudne warunki materialne stowarzyszeń mniejszości (łagodzone subwencjami państwa) są istotną przeszkodą w rozwoju ich działalności. Ujawniły się także grupy głoszące hasła przeciw mniejszościom (najczęściej antysemickie), a nawet zdarzają się wypadki agresji (zwł. przeciw Cyganom). Nowa ordynacja wyborcza (1993) przewiduje pewne ułatwienia wyboru posłów i senatorów mniejszościowych. W II 1995 Polska podpisała konwencję o ochronie mniejszości narodowych. Jednocześnie Polska podejmuje działania na rzecz wsparcia mniejszości polskich w innych krajach.

Specyficznym zagadnieniem jest sytuacja niekatol. wyznań rel.; ustawodawstwo gwarantuje swobodę ich działania, nastąpiła legalizacja związków wyznaniowych poprzednio uważanych za zakazane, lecz wiele problemów nie doczekało się formalnego uregulowania; niektóre kwestie (np. sposób organizacji nauczania religii) zostały rozstrzygnięte najpierw w porozumieniu z Kościołem katolickim. Konkordat ze Stolicą Apostolską stworzył potrzebę wprowadzenia nowych rozwiązań prawnych także dla innych wyznań.