II Wojna Światowa na Oceanie Spokojnym

1. Układy międzynarodowe dotyczące flot wojennych
w okresie międzywojennym

Pierwszą międzynarodową konferencją morską była Konferencja Wa-szyngtońska zakończona w lutym 1922 r. Udział w tym zjeździe wzięło pięć państw zwycięskiej koalicji z I WŚ to znaczy: Wielka Brytania, Sta-ny Zjednoczone, Japonia, Francja i Włochy. Na konferencji tej ustalono proporcje flot, za której podstawę przyjęto tonaż pancerników. Proporcje wyglądały następująco: 5 : 5 : 3 : 1,67 : 1,67 (w kolejności podanej wy-żej). Pancerniki miały mieć wyporność do 35 000 ton i kaliber artylerii do 406 mm, a lotniskowce wyporność do 27 000 ton i kaliber dział do 203 mm. Krążowniki potraktowano nieco po macoszemu, bo określono ich tonaż maksymalny na 10 000 ton i kaliber dział na 203 mm. Konferencja w Waszyngtonie zabroniła też budowania nowych pancerników do 1936 r.
Następną konferencją była konferencja w Londynie w roku 1930. Jej głównym tematem była sprawa okrętów lżejszych, tj. krążowników (cięż-kich i lekkich) oraz niszczycieli i okrętów podwodnych. W latach 1937-38 odbyła się jeszcze jedna konferencja w Londynie, ale nie wywarła ona jednak żadnego wpływu na stan flot mocarstw światowych, gdyż nie uczestniczyła w niej Japonia i Niemcy, którym w 1935 roku pozwolono posiadać flotę równą 35% floty brytyjskiej i które w kwietniu 1939 ze-rwały to porozumienie oraz ogłosiły nieograniczoną rozbudowę Kriegs- marine.


2. Japoński plan wojny

Japonia jako potęga militarna miała w zasadzie jeden poważny pro-blem – otóż nie miała własnych złóż surowców naturalnych tak potrzeb-nych do prowadzenia wojny. Plan strategiczny zakładał zdobycie boga-tych złóż tych surowców w Indiach Holenderskich (obecnej Indonezji, m.in. wyspy Borneo, Sumatra, Jawa) i na Półwyspie Indochińskim. Za-kładano również rozciągnięcie „zewnętrznych linii obrony wysp macierzy-stych”, a mianowicie zajęcie m.in. Filipin, Karoliny, Wysp Marschalla, Wysp Gilberta oraz część Aleutów. W dalszych planach po zajęciu wyżej wymienionych archipelagów zamierzano uderzyć na południu na Nową Gwineę, a na wschodzie na Hawaje. Ostatecznym celem miało być zajęcie Australii i desant na kontynent północno-amerykański.


3. Plany USA

Społeczeństwo amerykańskie nie było skłonne do prowadzenia wojny, zarówno w Europie jak i na Pacyfiku. Flota amerykańska, mimo że pla-sowała się na drugim miejscu zaraz po Royal Navy, nie była przygotowa-na do działań na rozległych obszarach Pacyfiku. Admiralicja wciąż uzna-wała okręty liniowe (większość z nich pamiętała jeszcze I WW i dawno nie była modernizowana) za trzon floty, posiadane lotniskowce - choć w miarę nowoczesne - wyposażone były w samoloty, których osiągi znacz-nie odbiegały od osiągów japońskich maszyn. Flota amerykańska nie po-siadała ściśle sprecyzowanych planów obrony lub ataku, a jedynym zało-żeniem było niedopuszczenie nieprzyjaciela do kontynentu.


1. Stosunek sił na Pacyfiku
USA Sprzymierzeni (USA,WB,HOL,FR) Japonia
Pancerniki (BB) 8 10 10*
Lotniskowce (CV) 3 3 10
Kr. ciężkie (CA) 13 14 18
Kr. lekkie (CL) 11 22 18
Niszczyciele (DD) 80 100 113
Okręty podwod-ne 56 69 63
*w grudniu ’41 r. wszedł do służby 11-ty: „Yamato”


5. ” Tora, Tora, Tora ... ”

W swoich planach Japończycy przewidzieli, że w końcu USA wtrącą się do wojny by zapobiec dalszym zdobyczom terytorialnym Japonii, więc w rządzie japońskim powstał plan uderzenia na USA z zaskoczenia, tak aby za jednym zamachem zniszczyć całą flotę Pacyfiku stacjonującą w Pearl Harbor. Plan ten zakładał wysłanie wszystkich lotniskowców floty w niewielkiej eskorcie przez Pacyfik na Hawaje. Samoloty z lotniskow-ców miały zaatakować Pearl Harbor i przyległe bazy amerykańskie (lotni-ska : Ewa, Heleiwa, Hickam, Wheeler, Bellows). Między 10 a 18 listopa-da 1941 roku w morze wyszły 32 nowoczesne jednostki Floty Cesarskiej i skierowały się w kierunku Hawajów. W skład zespołu, którym dowodził v-adm. Nagumo, weszły m.in. lotniskowce :
 „Akagi” – okręt flagowy („Czerwony Zamek”),
 „Kaga” - (dawna prowincja Japońska),
 „Hiryu” („Latający Smok”),
 „Soryu” („Szaroniebieski Smok”),
 „Shokaku” („Ulatujący Żuraw”),
 „Zuikaku” („Szczęśliwy Żuraw”),
wraz z pancernikami:
 „Hiei”,
 „Kirishima”
oraz osłoną złożoną z krążowników i niszczycieli.
7 grudnia o godzinie 6.15 z lotniskowców znajdujących się 275 mil morskich na północ od Oahu wystartowały 183 samoloty pod dowódz-twem komandora Fuchidy i skierowały się w stronę Pearl Harbor. O go-dzinie 7.49 w eter poszedł meldunek „TORA...TORA...TORA” oznacza-jący, że zaskoczenie przeciwnika powiodło się i atak został rozpoczęty.
W dniu 7 grudnia 1941 w Pearl Harbor znajdowało się 8 pancerników („California”, „Nevada”, „Oklahoma”, „West Virginia”, „Maryland”, „Tennessee”, „Arizona”, „Pennsylvania”), 2 ciężkie krążowniki, 6 lek-kich, 29 niszczycieli, 5 okrętów podwodnych i ok. 50 innych okrętów. Atak na Pearl Harbor był całkowitym zaskoczeniem dla Amerykanów, co widać było w rezultacie tego ataku. Japończycy stracili 29 z 353 samolo-tów wysłanych nad Oahu, Amerykanie natomiast stracili: 5 pancerników (z których odbudowano: „Nevadę”, „Californię”, „West Virginię”), 424 samoloty, 3300 zabitych i 620 rannych, a większość pozostałych okrętów została mniej lub bardziej uszkodzona.
Podsumowując: tragedia w Pearl Harbor zmobilizowała Amerykanów do przystąpienia do wojny po stronie aliantów. Dziś wiemy, że atak na Pearl Harbor to początek końca Cesarstwa Japońskiego i III Rzeszy. Bez-pośrednio po ataku na Pearl Harbor admiralicja amerykańska przygoto-wała plan wojny. Zakładał on 3 fazy działań :
1. defensywną – głównie obrona linii komunikacyjnych, oraz obrona kontynentu ;
2. równowagi sił – okres głównie działań defensywnych, lecz nie wy-kluczano możliwości sporadycznych ataków ;
3. ofensywy – całkowite przejęcie inicjatywy, atakowanie nieprzyjaciela o czasie i w miejscu dla siebie najdogodniejszym.


6. Koniec ery pancerza

Admiralicja brytyjska jeszcze przed wybuchem wojny z Japonią zdecydowała się wysłać na Daleki Wschód eskadrę złożoną z 2 pancerni-ków: „Prince of Wales” i „Repulse”. 8 grudnia pancerniki w eskorcie 4 niszczycieli opuściły Singapur i udały się w stronę inwazyjnych sił japoń-skich, których celem były Malaje. Okazało się, że Japończycy wpędzili eskadrę brytyjska w pułapkę. 11 grudnia na zespół natarła grupa 96 bom-bowców nurkujących i torpedowych. Wynikiem tego starcia było zatopie-niu obu potężnych okrętów i śmierć 840 ludzi. To wydarzenie całkowicie zaskoczyło sprzymierzonych i pokazało, że to już nie pancernik lecz sa-molot jest teraz najgroźniejszą bronią w walce na morzu.


7. Japoński Blitzkrieg

Po zneutralizowaniu znacznej części floty amerykańskiej Japonia po-siadła na Pacyfiku całkowitą przewagę. Rozpoczęło się rozszerzanie ze-wnętrznego pasa obronnego. Na pierwszy ogień poszedł maleńki atol Wa-ke, następnie nieco większa wyspa Guam - obie te wyspy miały kluczowe znaczenie w komunikacji lotniczej na linii Hawaje – Filipiny. W połowie grudnia Japończycy wylądowali na nieobsadzonych przez Amerykanów wysepkach koralowych: Makin i Tarawa.
Następnym celem japońskiego ataku stały się Filipiny. W między-czasie został sformowany prowizoryczny zespół amerykański składający się z CA „Houston”, CL „Marblehead”, CL „Boise” oraz 13 niszczycie-li. Pierwszy atak został przepuszczony na wyspę Luzon 8 grudnia. Wyspę tę, po zlikwidowaniu obrony powietrznej Amerykanów, Japończycy wkrótce zajęli. W lutym gen. Mac Arthur został ewakuowany i objął do-wództwo na SW Pacyfiku. Filipiny broniły się do kwietnia 1942 roku, a skalista wysepka Corregidor do 5 maja.
Kolejnym celem Japonii był Singapur. Ta potężna forteca została za-jęta 15 lutego 1942 atakiem od strony lądu, gdyż jej potężne działa bro-niły dostępu wyłącznie od strony morza.
Japończycy parli naprzód. Birma została zajęta przez siły japońskie. Wkrótce jej los podzieliły bronione przez Australijczyków Rabaul (Arch. Bismarcka) i Kavieng (Nowa Irlandia), które stały się jednymi z najpo-tężniejszych baz cesarskiej marynarki. Na początku lutego Japończycy zajęli porty Lae i Salamua na Nowej Gwinei. 15 stycznia ’42 roku w celu zatrzymania ofensywy japońskiej, której trzon został skierowany w kie-runku roponośnych terenów wyspy Borneo, powołano wspólne dowódz-two sił sprzymierzonych ABDA (Amer., Bryt., Duth, Austr.). Flota sprzymierzonych liczyła 2 CA („Houston”, „Exeter”), 7CL, 23 DD, 40 okrętów podwodnych. Siły te przez ponad 3 miesiące próbowały zatrzy-mać serie desantów przeprowadzanych w tym czasie przez Japończyków, lecz różnice w wyszkoleniu i brak wspólnego języka, a także przewaga liczebna wroga doprowadziły do tego, że żadna z akcji podejmowanych przez zespół ABDA nie odniosła sukcesu. W końcu to, co pozostało z ABDA, zgrupowano w jeden zespół pod dowództwem kntr-adm. Doorma-na i wysłano przeciw dostrzeżonemu zespołowi japońskiemu zmierzają-cemu w kierunku Jawy. Bitwa, która się wywiązała przeszła do historii jako:
8. Bitwa na Morzu Jawajskim

26 lutego 1942 roku niszczyciel „Electra” wchodzący w skład sił Doormana dostrzegł dym na kursie. Siły japońskie składały się z 2 cięż-kich krążowników (”Nachi”, „Haguro”) 2 CL i 13 DD w trzech zespo-łach. Początkowo bitwa rozgrywała się pomiędzy CA, potem nastąpiła zmiana kursu ABDA, aby nie dopuścić do „T”. Po nieskutecznym ataku torpedowym Japończyków, pierwsze trafienia otrzymał „De Reuter” – okręt flagowy oraz jeden z japońskich CA. Drugi atak torpedowy japoń-czyków przyniósł zatopienie DD „Kortenaer”. „Exeter” otrzymał trafie-nie ciężkim pociskiem w kotłownię, co zmusiło go do wycofania się z bitwy. Doorman w celu osłonięcia odwrotu „Exetera” rozkazał 3 niszczy-cielom brytyjskim atak torpedowy. W ataku tym zatonął DD „Electra”. Trzeci z kolei atak torpedowy Japończyków nie przyniósł rezultatów (24 torpedy). Po tym wydarzeniu przeciwnicy stracili ze sobą kontakt. Około 21.00 ABDA natknął się na krążowniki japońskie podnoszące swoje wod-nosamoloty, lecz nie wykorzystał okazji do ataku. Przed północą krążow-niki ABDA, które zostały bez eskorty niszczycieli (4 USA o paliwo, „Ju-piter” na polu minowym, „Encounter” z rozbitkami z „Kortenaera” do portu) dostały się pod ostrzał ciężkich dział i torped, „De Reuter” i „Ja-wa” zatonęły. Wynik tej bitwy to 2 stracone CL i 3 DD. Japończycy nie ponieśli strat, a lądowanie opóźniono o 1 dzień. 27 lutego resztki ABDA otrzymały rozkaz przedarcia się przez cieśninę między Jawą a Sumatrą i dotarcie do Australii. Tej „ewakuacji” nie przeżył jednak żaden z więk-szych okrętów ABDA. Podsumowując działania w Indonezji: Japończycy stracili 5 niszczycieli, 400 samolotów, 15 tys. ludzi, natomiast ABDA straciła 2 BB, 5 CA i CL, 17 DD, oraz poniosła wysokie straty w lu-dziach. Jak widać Japończycy łatwo zajęli obszar o strategicznej wartości ze względu na surowce mineralne znajdujące się na zajętych wyspach.
9. Działania USA w lutym i marcu ’42
Adm. Nimitz (następca adm. Kimmela) doszedł do wniosku, że naj-lepszą obrona jest atak. Trzon US Navy to 3 lotniskowce („Saratoga”, „Lexington”, „Enterprise”), do których potem dołączył „Yorktown” przerzucony z Atlantyku. Krótko po tym „Saratoga” została storpedowa-na i musiała się udać na remont do USA. Samoloty z pozostałych 3 lotni-skowców wykonywały nieustanne naloty na zajęte przez Japończyków wyspy (viceadm. Halsey, kontradm. Fletcher). Jeżeli chodzi o Japończy-ków, to ich plany przedstawiały się następująco: zajęcie Port Moresby (Nowa Gwinea) i obsadzenie Aleutów, co miało zabezpieczyć Japonię od północy.
18 kwietnia ’42 z pokładu USS „Hornet” wystartowało 16 B-25 Mi-tchell i skierowało się na miasta japońskie. 13 maszyn doleciało do Tokio i zbombardowało je. Atakiem dowodził płk Doolitle. Atak ten zaszokował Japończyków, którzy błędnie sądząc, że samoloty przyleciały z Midway operacji zajęcia tej wyspy nadali bezwzględny priorytet. Lecz zanim ona nastąpiła miała miejsce pierwsza potyczka pływających lotnisk:


10. Bitwa na Morzu Koralowym
Na początku maja Japończycy zaczęli atak na Wyspy Salomona. Ja-ko odpowiedź Amerykanie wysłali flotę z lotniskowcami „Yorktown” i „Lexington”. 6 maja dostrzeżono japońska armadę inwazyjną kierującą się na Port Moresby. Fletcher ustawił swoje lotniskowce tak, aby samo-loty mogły zaatakować przepływającą flotę. 7 maja dostrzeżono CVL „Shoho” i natychmiast wysłano do ataku samoloty, które w pierwszym nalocie zatopiły cel (zatopienie „Neosho” i „Sims” „lotniskowiec i krą-żownik”) Wieczorem 7 maja Japończycy chcieli lądować na amerykań-skich lotniskowcach i stracili 10 maszyn. Dostrzeżono 2 lotniskowce ja-pońskie w odległości 40 mil, lecz zła pogoda uniemożliwiła atak. 8 maja zlokalizowano 2 lotniskowce japońskie („Shokaku”, „Zuikaku”). Amery-kanie wysłali samoloty do ataku. W tym samym mniej więcej czasie z ja-pońskich lotniskowców startowały samoloty do ataku na Amerykanów. Amerykanie stracili „Lexingtona”, a „Yorktown” został uszkodzony. Ja-pończycy musieli wycofać z linii oba lotniskowce: „Shokaku” dla doko-nania napraw, a „Zuikaku” dla uzupełnienia samolotów. Zwycięstwo od-nieśli Amerykanie zapobiegając inwazji na Port Moresby.


11. Midway
Flota japońska : 4 CV, 11 BB (w tym „Yamato”), 13 CA i wiele DD + 3 CVL do osłony armady inwazyjnej:
Adm. Yamamoto – zespół ubezpieczenia ;
Viceadm. Nagumo – zespół uderzeniowy, 293 samoloty ;
Viceadm. Kondo – zespół inwazyjny.
3 cele : Aleuty, Midway, generalna bitwa.
TF 17 – Fletcher: „Yorktown” ;
TF 16 – kontradm. Spruance: „Enterprise”, „Hornet” ;
TF 16 + 17 233 samoloty ;
Amerykanie 320 mil SE od Midway:
3 czerwca: rozpoznanie wykryło Kondo.
4 czerwca: Nagumo wysłał atak na Midway.
Przeżył tylko „Hiryu” ;
5 czerwca: + „Hiryu”, + „Yorktown” ;
W międzyczasie atak na Aleuty.


12. Guadalcanal
7 sierpnia Amerykanie lądują na Guadalcanalu.
Bitwa pod Savo: Japonia 5 CA 2 CL, Amerykanie 6 CA, 2 CL, 14 DD. Bitwa ta była zupełną klęską zespołu amer.-aus.: stracili oni 4 CA, uszko-dzony 1 CL i 2 DD. Desant zajął budowane przez Japończyków lotnisko nazwane „Henderson Field”, co umożliwiło dostarczanie posiłków na Guadalcamal, lecz na morzu panowała flota japońska ciągle dosyłając po-siłki na wyspę.
Bitwa u wschodnich Wysp Salomona: „Shokaku”, „Zuikaku”, 3 BB + osłona, „Saratoga”, „Enterprise”, „North Carolina” + osłona. Wynik zatopienie CVL: „Ryujo”, 90 samolotów, uszkodzenie „Enterprise”, 20 samolotów.
W bitwach koło Guadalcanal „I 19” wysłał salwę: 1 „North Caroli-na”, 1 DD „O’Brien”, 3 „Wasp”, dobity „Tokio Ekspress” i jeszcze kil-ka innych bitew.
Bitwa pod Santa Cruz + „Hornet”. W końcu 1942 Amerykanie przejęli panowanie nad wodami Guadalcanalu. 30 styczeń 1943 ostatni atak samolotów japońskich na flotę amerykańską pod Guadalcanal. Gu-adalcanal został zajęty 8 lutego ’43.
Bilans:
Japonia: 2 BB, 1 CV, 3 CA, 1 CL, 11 DD, 6 SS, 25 tys. żołnierzy ;
USA : 2 CV, 6 CA, 2 CL, 14 DD, 2600 żołnierzy.


13. I 1943 – VI 1944
18 kwietnia o samolocie wiozącym Yamamoto na inspekcję od-działów na Wyspach Salomona dowiedział się wywiad USA i wysłano 16 Lightingów. Zestrzelono samolot, w którym leciał Yamamoto wraz ze swym sztabem. Jego następcą został adm. Koga.
W okresie styczeń – czerwiec ’43 Amerykanie przygotowują ofen-sywę. 30 czerwca lądowanie na Nowej Georgii. Kontynuacja działań na Nowej Gwinei. Na środkowym Pacyfiku postanowiono uderzyć na Wyspy Gilberta. Do zajęcia Wysp Gilberta wyznaczono 5 flotę, w której skład wchodził m.in. TF 50 : 11 CV, 6 BB (nowych), 6 CA, CL, 21 DD oraz TF 51: 7 BB (starych), 8 CVE, 8 CA, CL. Jedną z najzacieklej bronionych wysp była Tarawa, na której walki były jednymi z najkrwawszych w ca-łej wojnie.
Atak na Wyspy Marschalla: główny atak na atol Kuadżalejn (sty-czeń ’44) potem na Eniwetok (luty ’44). Garnizony japońskie na pozo-stałych wyspach pozostawione własnemu losowi były odcięte od zaopa-trzenia. Równolegle postępowała ofensywa na południu kierowana przez gen. Mac Arthura (Nowa Brytania).


14. Żabie skoki
W tej fazie wojny US Navy zyskała już zdecydowaną przewagę wi-dać to na wykazie okrętów wcielonych do służby od Pearl Harbor do koń-ca wojny :
USA Japonia
Pancerniki 8 2
Lotniskowce 27 11
CVE 124(razem z bryt.) 5
Krążowniki 48 4
Niszczyciele 350 64
Okręty podwodne 204 129
Samoloty 24 000 14 000
Atak na Mariany:
5 flota Spruance’a: TF 57 15 CV, 7 BB, 3 CA, 7 CL, 58 DD; Armia inwa-zyjna: 7 BB, 11 CVE, 6 CA, 4 CL, 116 DD, 111 TR, 185 jednostek de-santowych
I bitwa na morzu Filipińskim:
Flota japońska: 9 CV, 5 BB, 11 CA, 2 CL, 28 DD wiceadm. Ozawa.
Amerykanie jak wyżej.
W czasie desantu na Saipanie, 19 czerwca, Ozawa wysłał 354 sa-moloty do ataku na Amerykanów. Ci dostrzegli wroga na radarach w od-ległości 130 mil. Myśliwce amerykańskie zniszczyły 243 samoloty japoń-skie. Mniej więcej w tym samym czasie amerykańskie okręty podwodne zaatakowały flotę Ozawy i zatopiły 2 lotniskowce: „ Shokaku” i „Taiho”. Następnego dnia Mitscher wysłał swoje samoloty na granicy ich zasięgu. Zatopiły one lotniskowiec „Hiyo”, a 4 dalsze uszkodziły. Po bitwie zo-stało tylko 35 samolotów z 354!.. Amerykanie stracili 130 samolotów (80 w czasie powrotu z ataku na lotniskowce). Zwycięstwo w tej bitwie umożliwiło atak na Filipiny. 3 Flota Halseya wykonała rajd na wyspę Riukiu, którego efektem było zatopienie 75 statków i okrętów. Drugi rajd zaowocował kilkudniową bitwa lotniczą: Japończycy stracili 680 samo-lotów i 140 statków i okrętów, Amerykanie 95 samolotów.
II Bitwa na Morzu Filipińskim - 24-25 X 44:
Plan „Sho-go 1” Japończycy: 7 BB, 13 CA, 6 CL, 29 DD, 4 CV.
Bitwa na morzu Sibuyan: zatopiono „Mushahi” i uszkodzono kilka in-nych okrętów. Kontradm. Oldendorf („California”, „Tennessee”, „Penn-sylvania”, „Missisipi”, „Maryland”, „West Virginia” 8 CA, 28 DD).
Bitwa w cieśninie Surigao:
viceadm. Nishimura („Yamashiro”, „Fuso”, 1 CA, 4 DD); z Nishimury ocalał 1 niszczyciel. Starcie z CVE.
Atak Halsey’a na Ozawę (lotniskowce):
Japończycy stracili 4 CV ( „Chitose”, „Zuikaku”, „Zuiho”, „Chiyoda”).
II Bitwa na Morzu Filipińskim była największą bitwą morską w II WŚ.
Straty:
Japonia: 3 BB, 4 CV, 6 CA, 7 CL, 13 DD.
USA: 1 CVL, 2 CVE, 4 DD.
Podczas tej bitwy po raz pierwszy pojawiły się samoloty kamikaze.
Zdobycie Iwo-Dżimy 17 marca 45, desant na Okinawie w IV 45, 1900 kamikaze (36 statków). Japończycy stracili 5900 samolotów, Amerykanie 763 samoloty.
6 kwietnia zatopienie „Yamato”.
W lipcu zaczęły się bombardowania Japonii.
Sierpień ’45: US Navy : 23 BB, 26 CV, 64 CVE, 52 CA, CL, 323 DD, 300 DDE, 1000 jedn. pom., 2800 jedn. desantowych.
29 lipiec „I 58” zatopił CA „Indianapolis” ( z San Francisco na Tinian materiał rozszczepialny).
6 sierpień „Enola Gay” na Hiroszimę.
9 sierpień bomba atomowa Nagasaki.
2 IX 1945 na pokładzie USS „Missouri” zakotwiczonym w zatoce To-kijskiej Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji.

Literatura:
„Burza nad Pacyfikiem” – Zbigniew Flisowski;
„Druga Wojna Światowa na Morzu” – Jerzy lipiński
„Bitwy morskie” – Edmund Kosiarz
„Pancerniki II Wojny Światowej” – Cezary Szoszkiewicz
„Lotniskowce II Wojny Światowej” – Krzysztof Zalewski
„Morze w ogniu” – Jerzy Pertek
„Midway – Historia Japońskiej marynarki wojennej” – Mitsuo Fuchida
„Sensacje XX wieku – Ten okrutny wiek” – Bogusław Wołoszański