II Wojna światowa (zimna wojna), żelazna kurtyna.

ŻELAZNA KURTYNA, termin używany na określenie narzuconej izolacji obszarów pozostających pod dominacją ZSRR od niekomunistycznego świata; pochodzi z przemówienia W. Churchilla wygłoszonego w Fulton w USA (III 1946)

II WOJNA ŚWIATOWA 1939–45, konflikt między grupą demokratyczną państw Europy zachodniej, do których później przyłączyły się USA i ZSRR, występujące w obronie własnych pozycji w Europie i na świecie, a państwami faszystowskimi (oraz ich sojusznikami), zmierzającymi do zdobycia hegemonii w świecie. Konflikt w warunkach wielkiego skoku naukowo-technicznego, który doprowadził do rozwarstwienia sił zbrojnych na nowoczesne armie (gł. Niemiec) wyposażone w najnowsze typy uzbrojenia i tradycyjne armie przede wszystkim państw średnich i małych. W okresie narastania konfliktu wojennego wystąpiły sprzeczności społeczeństwa, które znalazły wyraz w ukształtowaniu się ruchów faszystowskich, odwołujących się do wzorów niemieckich lub włoskich, oraz ruchu komunistycznego podporządkowanego ZSRR. Wybuch II wojny światowej poprzedziły wojny lokalne: hiszpańska wojna domowa 1936–39 (zakończyła się zwycięstwem frankistów wspieranych przez Włochy i Niemcy) oraz trwająca od 1937 wojna chińsko-japońska, która z czasem stała się częścią konfliktu światowego (pod okupacją japońską znalazła się wschodnia, nadbrzeżna część Chin, pozostałą część kontrolował Kuomintang, wspierany przez ZSRR i państwa zachodnie). Doszło też do — przerwanego przez wybuch wojny w Europie — lokalnego konfliktu sowiecko- japońskiego na pograniczu Mandżurii (marionetkowe cesarstwo pod protektoratem Japonii) i Mongolii (marionetkowa republika pod protektoratem ZSRR).

Początek wojny. Niemcy, po włączeniu wiosną 1938 Austrii do III Rzeszy , jesienią 1938 na konferencji w Monachium uzyskali zgodę na anektowanie części Czech i Moraw (marzec 1939 zajęli całe terytorium Czech i Moraw, jednocześnie powstało Państwo Słowackie); wystąpili wobec Polski z żądaniami dotyczącymi Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza. Odrzucenie tych żądań przez rząd polski, jednoczesne potwierdzenie sojuszu francusko-polskiego i wzajemne gwarancje polsko-brytyjskie (porozumienie polsko- francusko- brytyjskie miało charakter polityczny, a nie wojskowy) spowodowały, że 31 marca Hitler postanowił rozpocząć bezpośrednie przygotowania do wojny z Polską. W sierpniu zawarł porozumienie ze Stalinem, w którym obaj dyktatorzy dokonali podziału strefy wpływów w środkowo-wschodniej Europie.
Niemiecki plan wojny przewidywał uderzenie na Polskę z jednoczesną osłoną na zachodzie. Plan polski zakładał obronę na pograniczu, później odwrót na linię ostatecznego oporu. Plan francuski — rozwinięcie obrony na granicy północno-wschodniej i wschodniej, później przegrupowanie między rzeki Ren i Mozelę oraz podjęcie ograniczonej akcji zaczepnej. Plan rosyjski — osiągnięcie linii Wisły.
1 wrzesień Niemcy zaatakowały Polskę, 3 wrzesień w stanie wojny z nimi znalazły się Wielka Brytania i Francja — konflikt z lokalnego przekształcił się w światowy.

Na froncie polskim Niemcy mieli przewagę liczebną i materiałową, z wyprzedzeniem dokonali mobilizacji i siłami pancerno-motorowymi, wspieranymi przez lotnictwo, w ciągu kilku dni przełamali opór wojsk polskich w bitwie granicznej, 8 września doszli do Warszawy. Polski zwrot zaczepny doprowadził do bitwy nad Bzurą, która odciążyła stolicę. Nim bitwa dobiegła końca, 17 września od wschodu uderzyła Armia Czerwona, zmierzając ku Wiśle (po umowie moskiewskiej z 28 września cofnęła się na linię rzeki Bug). Władze Polski opuściły kraj. Pod koniec września opór polski wygasł, 28 września skapitulowała Warszawa, 2–5 października pod Kockiem rozegrała się ostatnia bitwa kampanii.
Na froncie zachodnim 10 września Francuzi podjęli lokalne akcje zaczepne w rejonie Saary, ale przerwali je po kilku dniach. Później na froncie zachodnim panowała cisza. Niemcy planowali podjęcie ofensywy na zachodzie jeszcze 1939, ale ostatecznie odłożyli ją na termin późniejszy. Na morzu działania rozpoczęły się 3 września i przyniosły powodzenie niemieckiej broni podwodnej. Na Wschodzie wrzesień 1939 zgodnie z umowami sowiecko- niemieckimi ZSRR utworzył bazy wojskowe na Litwie, Łotwie i w Estonii i wystąpił z ultimatum wobec Finlandii. Po odrzuceniu żądań przez rząd fiński 30 września wojska sowieckie przekroczyły granicę fińską , utknęły na Przesmyku Karelskim i w Karelii. W Laponii okupowały rejon Petsamo. W Chinach Japończycy 17 września uderzyli na miasto Changsha, 2 października Chińczycy przeszli do przeciwnatarcia.

W 1939 na zajętych terytoriach przez Niemcy i ZSRR, poczynając od Czechosłowacji i Polski wprowadzono administrację okupacyjną stosującą terror: eksterminacje, areszty i deportacje, które dotknęły setki tysięcy ludzi. Jednocześnie zaczęły powstawać zalążki ruchu oporu i konspiracji, a także rządy na uchodźstwie.

Działania 1940r.W Skandynawii w lutym wojna sowiecko-fińska weszła w stadium krytyczne. ZSRR skierował na front blisko 1 mln żołnierzy. Obrona fińska na Przesmyku Karelskim została przełamana. Francja i Wielka Brytania wspierały władze fińskie, planowały wysłanie do Finlandii korpusu ekspedycyjnego (z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich). Nim do tego doszło, 12 Marca w Moskwie został podpisany sowiecko- fiński traktat pokojowy. Finlandia utraciła Przesmyk Karelski i część Karelii, ale zachowała niepodległość.
Niemcy zaplanowali szerszą akcję na południe, 9 kwietnia ich wojska zajęły Danię (która nie stawiła oporu) i wylądowały w głównych portach Norwegii. Zaskoczeni Norwegowie stawili nieskoordynowany opór, a nieliczne posiłki brytyjskie i francuskie nie zmieniły sytuacji i zostały ewakuowane. 30 kwietnia podpisano kapitulację armii norweskich w północną części kraju. Dłużej trwały walki w północnej części Norwegii, wokół Narwiku, 9 kwietnia opanowanego przez Niemców. Norwegów wsparł brytyjsko- francusko- polski korpus posiłkowy. Francuzi i Norwegowie odbili Narwik, 29 maja Polacy — Ankenes. 10 kwietnia wojska norweskie skapitulowały. Alianci wycofali się.

Na froncie zachodnim 10 maja armia niemiecka uderzyła na Holandię i Belgię. 14 maja holenderskie siły zbrojne skapitulowały. Siły lewego skrzydła wojsk sprzymierzonych weszły w tym czasie do Belgii, ale niemieckie zgrupowanie pancerno-motorowe, nacierające przez Ardeny, 14–15 maja sforsowało środkową Mozę, 19 maja osiągnęło brzeg cieśniny La Manche, odcinając główne siły sprzymierzonych we Flandrii. 28 maja skapitulowała armia belgijka, do 6 czerwca wojska brytyjskie i część armii francuskiej z Dunkierki ewakuowały się do Wielkiej Brytanii. Francuzi odtworzyli front na linii rzek Somma i Aisne, ale przeważające siły niemieckie 5 czerwca wznowiły natarcie, przełamały front i przeszły do pościgu. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, 14 VI Niemcy wkroczyli do Paryża. 25 czerwca weszło w życie zawieszenie broni, Niemcy rozpoczęli okupację północnej i zachodniej części Francji i narzucili jej ograniczenia wojskowe, w części nie okupowanej utworzono tzw. Wolną Francję z rządem w Vich. Działania wojenne na lądzie ustały, nasiliły się walki w powietrzu i na morzu. Niemcy przygotowywali desant na Wielką Brytanię, dążąc do uzyskania panowania w powietrzu .

Na Oceanie Atlantyckim w 1. połowie 1940 niemiecka marynarka wojenna i lotnictwo nie osiągnęły większych sukcesów, po zdobyciu baz w Norwegii i Francji skuteczność działań niem. przeciwko liniom zaopatrzeniowym aliantów wzrosła. Na Morzu Śródziemnym działania mor. przez blisko 3 lata stanowiły gł. część operacji wojennych na tym obszarze, zwł. na liniach komunik. — wł. (Włochy–Libia, później Włochy–Bałkany) i bryt. (Gibraltar–Egipt, później Egipt–Grecja, zaopatrywanie Malty); działania sił nawodnych doprowadziły do starć koło przylądków Teulada i Spartivento (Sardynia); bryt. lotnictwo pokładowe zaatakowało bazę wł. floty w Tarencie i wyeliminowało z działań większość floty liniowej, ale nie ograniczyło przewozów mor. przeciwnika.

W Afryce Północnej wł. 10. armia IX 1940 dotarła z Libii do Sidi Barrani w Egipcie i została zatrzymana, 9 XII wojska bryt. rozpoczęły ofensywę, w ciągu kilku dni rozbiły większość sił 10. armii, wkroczyły do Cyrenajki, obległy Bardiję.

Na Półwyspie Bałkańskim 28 X Włosi uderzyli na Grecję, licząc na szybkie zwycięstwo; Grecy powstrzymywali przeciwnika, 14 XI przeszli do ofensywy i wyparłszy nieprzyjaciela z własnego terytorium wkroczyli do Albanii. W Afryce Wschodniej w Etiopii Włosi zajęli tereny na pograniczu z Sudanem (Kassalę) i Kenią (Moyale), w sierpniu obsadzili też Somali Bryt. (Berbera).

W Europie Wschodniej rząd sowiecki wykorzystał zaangażowanie Niemiec na zach. i latem inkorporował Litwę, Łotwę i Estonię, przekształcając je w republiki związkowe ZSRR, od Rumunii uzyskał Besarabię i pn. Bukowinę, sięgając wpływami na Płw. Bałkański. Niemcy z Włochami i Japonią utworzyli Pakt Trzech (27 IX), do którego dołączyły Słowacja, Węgry i Rumunia. Obie strony (sowiecka i niem.) rozpoczęły przygotowania do zbrojnego rozstrzygnięcia, którego gł. obszarem miały być okupowane ziemie polskie.

W Chinach wojska Kuomintangu odbiły Nanning (12 III), otwierając połączenie lądowe z Indochinami; na froncie centr. wojska jap. opanowały Yichang i rozpoczęły bombardowania Chongqing; w grudniu Japończycy podjęli kolejną próbę opanowania linii kol. Hangzhou–Kanton. Po klęsce Francji 22 IX uzyskali prawo założenia baz w Kochinchinie. W 1940 państwa Osi opanowały niemal całą zach. i pn. Europę; W. Brytania utrzymała się na wyspach i w strefie śródziemnomor., gdzie działania wojenne ponownie przeniosły się na teren Europy; w krajach okupowanych przez III Rzeszę i ZSRR zaczął organizować się ruch oporu; nastąpiło zbliżenie Stanów Zjedn. i W. Brytanii.

Działania 1941. W strefie Morza Śródziemnego w Afryce Pn. wojska bryt. w początkach roku kontynuowały natarcie, zdobyły Bardiję, Tobruk i Bengazi, niszcząc całkowicie wł. 10. armię i zajmując całą Cyrenajkę; Niemcy skierowali w rejon walk lotnictwo i wojska lądowe (Korpus Afrykański).

Półwysep Bałkański. Na froncie alb. ofensywa gr. utknęła w górach. Niemcy, przygotowując się do interwencji w Grecji, w styczniu skierowali wojska do Rumunii i 2 III wkroczyli do Bułgarii; Brytyjczycy, osłabiając swe siły w Afryce Pn., wysłali do Grecji korpus ekspedycyjny; 6 IV wojska niem., wspierane przez jednostki wł., a później węg., uderzyły na Jugosławię i Grecję; armia jugosł. rozpadła się bez udziału w znaczniejszych walkach, gr. broniła się dłużej; 20 V–1 VI Niemcy za pomocą desantu powietrznego opanowali Kretę.

W Afryce Północnej na Pustyni Libijskiej w marcu i kwietniu wojska niem.-wł. pokonały Brytyjczyków, odbiły Cyrenajkę (oprócz Tobruku obronionego przez Australijczyków, których od sierpnia zastępowała m.in. pol. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich); 19 XI bryt. 8. armia, uprzedzając przeciwnika, przeszła do natarcia, odblokowała Tobruk i ponownie zajęła Cyrenajkę. W Afryce Wschodniej wojska bryt. rozbiły armię wł. i zajęły ten obszar. Na Bliskim Wschodzie Brytyjczycy opanowali Irak, następnie Syrię. W sierpniu (po wybuchu wojny sowiecko-niem.) wojska bryt. i sowieckie rozpoczęły okupację Iranu, co pozwoliło na otwarcie bezpośredniego połączenia lądowego między ZSRR a obszarami kontrolowanymi przez W. Brytanię.

W Europie Wschodniej na wiosnę Niemcy i sojusznicy (Rumunia i Finlandia) rozpoczęli przegrupowanie wojsk w celu uderzenia na ZSRR; uderzenie wojsk Osi 22 VI 1941 zaskoczyło stronę sowiecką kierunkiem natarć oraz mechanizmem prowadzenia działań (we współcz. historiografii istnieje również pogląd, iż atak ten wyprzedził stronę sowiecką przygotowującą napaść na III Rzeszę); latem zostały rozbite wojska pierwszego sowieckiego rzutu strategicznego, a jesienią — drugiego, dopiero trzeci powstrzymał Niemców pod Leningradem, Moskwą i u wrót Kaukazu (Rostów); 5–6 XII rozpoczęło się sowieckie przeciwnatarcie pod Moskwą ( Moskwa — Bitwa pod Moskwą), które zmusiło wojska niem. do odwrotu o 300–400 km i obrony na całym froncie wschodnim. Finowie odbili Przesmyk Karelski po dawną granicę sowiecko-fiń. oraz obsadzili Karelię po rz. Swir i jez. Onega. W Laponii wojska niem. podjęły próbę opanowania Murmańska, utknęły jednak nad rz. Stara Lica; na obszarze od M. Czarnego do M. Barentsa ukształtował się front liniowy, który związał większość niem. sił lądowych.

Na Oceanie Atlantyckim nasilała się wielka bitwa o komunikację ( bitwa o Atlantyk); Brytyjczycy doskonalili system konwojów, uzyskali pomoc amer. (VIII 1941 podpisali deklarację współpracy, Kartę Atlantycką); Niemcy zatopili 432 statki (ponad 2 mln BRT), tracąc 35 okrętów podwodnych. Latem przez M. Barentsa ruszyły pierwsze konwoje sprzymierzonych zmierzające do sowieckich portów pn. ( murmańskie konwoje). W wojnie powietrznej w pierwszych miesiącach 1941 lotnictwo niem. kontynuowało bombardowanie obiektów na W. Brytyjskich, później jego aktywność osłabła; lotnictwo bryt. stopniowo nasilało naloty na Niemcy i cele w krajach okupowanych.

Na obszarach okupowanych trwało formowanie się konspiracji, rozpoczęto działania partyzanckie; po rozpoczęciu wojny sowiecko-niem. ruch komunist. w państwach okupowanych i zależnych od III Rzeszy na polecenie Międzynarodówki Komunist. podjął działalność konspiracyjną (w największej skali w Jugosławii, gdzie walka partyzancka była również elementem wojny domowej, oraz na okupowanych obszarach ZSRR).
W Chinach Japończycy kontynuowali akcję blokowania wybrzeży, opanowali wiele miast nadmor., gł. w pd. części Chin, przygotowywali uderzenie na pd. część kontynentu; we wrześniu Chińczycy zwyciężyli w bitwie pod Changsha; uderzenie Japonii na Stany Zjedn. i W. Brytanię spowodowało, iż tzw. incydent chiński stał się częścią działań II wojny światowej; 20 X władze Japonii zatwierdziły ostateczny plan wojny ze Stanami Zjedn., W. Brytanią i Holandią (przewidywał eliminowanie amer. floty, opanowanie stref mórz Azji Pd.-Wsch. — Filipiny, Hol. Indie Wsch., Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, Płw. Malajski, a później Birmy, z pozostawieniem części armii lądowej w Chinach oraz silnej osłony w Mandżurii). Utworzenie nowych frontów dalekowschodnich zapoczątkował jap. atak na bazę floty amer. w  Pearl Harbor 7–8 XII, następnie Japończycy opanowali Hongkong, na Malajach wysadzili desant, który rozpoczął natarcie na Singapur, z Indochin wkroczyli do Syjamu (przyłączył się do Japonii), następnie uderzyli na pd. Birmę; desant jap. wylądował na wyspie Luzon (Filipiny).
Przystąpienie do wojny ZSRR i Stanów Zjedn. z jednej strony i Japonii z drugiej przekształciło działania wojenne w wojnę powszechną, konflikt globalny między 2 blokami mocarstw, z udziałem większości państw świata, angażujący niemal całość zasobów świat. (ich wykorzystanie 1944 osiągnęło poziom maks.).

Działania 1942. Konflikt wojenny był już w pełni wojną wielofrontową i wielopłaszczyznową; w Europie miała ona charakter gł. lądowej z nasilającą się wojną powietrzną; na O. Spokojnym — przede wszystkim powietrzno-mor.; w Chinach i Birmie — lądowej.
W Europie Wschodniej na początku roku Armia Czerwona kontynuowała kontrofensywę i na niektórych odcinkach frontu zmusiła Niemców do odwrotu (Ukraina); latem armia niem., po uprzednim opanowaniu Sewastopola, przeszła do ofensywy na pd. odcinku frontu i nacierając na Kaukaz rozbiła sowieckie lewe skrzydło, ale w sierpniu–wrześniu utknęła w Stalingradzie i na zach. części pasma kaukaskiego; 19 XI rozpoczęła się sowiecka kontrofensywa pod Stalingradem, 23 XI wojska sowieckie okrążyły niem. zgrupowanie ( stalingradzka bitwa); na środk. odcinku frontu uderzenia sowieckie związały znaczne siły niemieckie.

W Afryce Północnej na Pustynii Libijskiej wojska niem.-wł. na początku roku (21 I–7 II) odrzuciły bryt. 8. armię na linię Al-Mechila, 27 V przeszły do ofensywy, pobiły Brytyjczyków w Cyrenajce, podczas pościgu zdobyły Tobruk (21 VII) i doszły do  Al-Alamajn, 23 X–4 XI bryt. 8. armia rozbiła wojska niem.-wł. i przeszła do pościgu, do końca roku opanowując po raz trzeci Cyrenajkę. W listopadzie w portach Maroka i Algierii wylądowały wojska amer. oraz bryt., po zawarciu porozumienia z miejscową administracją franc. ruszyły ku Tunisowi, gdzie wylądował desant niem.-wł.; pod koniec roku w zach. Tunezji ukształtował się protektorat francuski.
Na Oceanie Atlantyckim po przystąpieniu Stanów Zjedn. do wojny Niemcy poszerzyli strefę działań floty podwodnej do wybrzeży amer., co w połączeniu ze wzrostem liczby okrętów podwodnych spowodowało zwiększenie liczby zatopionych statków sprzymierzonych (lepiej osłaniane transporty z wojskiem z reguły docierały w całości).

Na Dalekim Wschodzie Japończycy opanowali Malaje (15 II skapitulował Singapur), następnie Birmę, mimo wsparcia Brytyjczyków przez Chińczyków; na Filipinach Japończycy 2 I zajęli Manilę, następnie zmusili do kapitulacji armię filipińsko-amer. broniącą się na płw. Bataan (9 IV); w styczniu desant jap. wylądował na Borneo, po wygraniu bitwy na M. Jawajskim (24 II) — na Jawie. Na wiosnę 1942 pod jap. okupacją była cała strefa mórz Azji Pd.-Wsch.; Australia i Indie były zagrożone, a Chiny odcięte od połączeń z państwami zach.; ofensywa jap. w kierunku pd.-wsch. została jednak zatrzymana, 7–8 V stoczono nie rozstrzygniętą bitwę mor. na Morzu  Koralowym, 3–5 VI klęska floty jap. w bitwie koło atolu  Midway spowodowała przełom w wojnie na O. Spokojnym; po wylądowaniu 10 VII desantu amer. na wyspie  Guadalcanal (Wyspy Salomona) stoczono kilka bitew powietrzno-mor.; na Nowej Gwinei we wrześniu Australijczycy powstrzymali marsz jap. na Port Moresby i wraz z Amerykanami rozpoczęli natarcie na Buna.

Na pocz. 1942 największe sukcesy militarne odnosiła Japonia, w lecie — Niemcy; jesienią zaczęła zarysowywać się przewaga przeciwników Osi. Stany Zjedn. i W. Brytania ściśle współdziałały, poszukiwano porozumienia z ZSRR.
Działania 1943. Nastąpiło wzmocnienie nacisku państw sprzymierzonych na państwa Osi w Europie; na lądzie (od wsch. i pd.), w powietrzu (od zach.); wzmagał się ruch oporu, zwł. w państwach okupowanych; na O. Spokojnym nasiliły się powietrzno-mor. działania amer. sił zbrojnych; narastał wysiłek zaplecza walczących mocarstw (wzrost produkcji wojennej, szczególnie w państwach sprzymierzonych).
Nafroncie wschodnim pierwsze miesiące 1943 przyniosły kontynuację ofensywy sowieckiej na pd. odcinku frontu oraz likwidację zgrupowania niem. otoczonego w Stalingradzie (2 II); pod koniec lutego wojska sowieckie zbliżyły się do dolnego biegu Dniepru; przeciwnatarcie Niemców pod Charkowem ustabilizowało front; Armia Czerwona utrzymała tereny w rejonie Kurska, wojska niem. zaś (po wycofaniu się z pn. Kaukazu) — przyczółek na Płw. Tamańskim; pod Moskwą Niemcy wycofali się spod Rżewa i Domiańska, Rosjanie przebili lądowe połączenia do okrążonego Leningradu; obie strony rozpoczęły przygotowania do kampanii letniej, 5 VII Niemcy przeszli do natarcia uderzając koncentrycznie na Kursk (kurska bitwa), stoczono wielką bitwę, której decydującym punktem była największa bitwa pancerna wojny pod Prochorowką, później Armia Czerwona wyszła nad Dolny Dniepr, po jego sforsowaniu (6 XI) zajęła Kijów i odcięła Krym od obszarów okupowanych jeszcze przez Niemców. Na centr. odcinku frontu wojska sowieckie opanowały Smoleńsk.

W Afryce Północnej wojska bryt. 8. armii w styczniu opanowały Trypolitanię i zepchnęły wojska niem.-wł. na przyczółek tunezyjski (zlikwidowany w połowie maja), droga przez M. Śródziemne została otwarta dla żeglugi sprzymierzonych.
We Włoszech 10 VII desant wojsk alianckich wylądował na Sycylii, do 17 VIII resztki wojsk niem.-wł. broniących wyspy ewakuowały się na kontynent; 25 VII obalono rząd B. Mussoliniego, nowy rząd wł. 3 IX podpisał zawieszenie broni ze sprzymierzonymi, desant bryt. wylądował w Kalabrii; 9 IX, jednocześnie z ogłoszeniem zawieszenia broni, rozpoczął się desant sprzymierzonych w zat. Salerno. Niemcy odpowiedzieli rozbrojeniem większości oddziałów armii wł. we Włoszech i na Płw. Bałkańskim, opanowali Rzym (10 IX), po przegranej bitwie pod Salerno, powstrzymali sprzymierzonych na linii  zimowej pod Monte Cassino.
Na Oceanie Atlantyckim w pierwszej połowie roku nastąpił przełom w bitwie o opanowanie tego obszaru; w marcu Niemcy zatopili 92 statki (540 tys. BRT), w czerwcu tylko 8 (30 tys. BRT); jednocześnie w marcu stracili 15 okrętów podwodnych, w maju — 41; sprzymierzeni udoskonalili środki obrony konwojów, produkcja nowych statków znacznie przewyższała straty. W powietrzu wzrosła siła amer. lotnictwa strategicznego (stacjonującego w W. Brytanii); wspólnie z siłami bryt. rozwinęło ono kombinowaną ofensywę powietrzną na Niemcy — Brytyjczycy atakowali nocą, Amerykanie w ciągu dnia.

Ruch oporu i konspiracja wzmocniły się organizacyjnie, tworząc w podziemiu zawiązki wojska, nasiliły sabotaż i dywersję, a na okupowanych terenach ZSRR i Jugosławii ruch partyzancki; IV 1943 wybuchło  powstanie w getcie warszawskim.
Na Oceanie Spokojnym Amerykanie opanowali Wyspy Salomona, zajęli Wyspy Gilberta i wspólnie z Australijczykami opanowali wsch. część Nowej Gwinei; obsadzili wyspy: Attu i Kiska w archipelagu Aleutów.
Na Dalekim Wschodzie w Birmie, na pograniczu z Indiami i Chinami, trwały lokalne starcia; w Chinach nasilił się konflikt między Kuomintangiem a KP Chin; Japończycy podejmowali lokalne ataki, m.in. bez powodzenia na Changsha.
Państwa sprzymierzone 1943 nawiązały ścisłe współdziałanie, w Teheranie odbyła się konferencja tzw. wielkiej trójki (W. Churchill, F.D. Roosevelt, Stalin;  teherańska konferencja), która ustaliła plan działań militarnych 1944 (w tym otwarcie tzw. drugiego frontu), przyjęła ogólny zarys ładu powojennego, podział wpływów wielkich mocarstw (Polska podporządkowana ZSRR). Po stronie przeciwnej Oś rozpadła się; dowództwo niem. po klęskach na froncie wsch. przyjęło koncepcję obrony przeciwko Armii Czerwonej i koncentracji sił do pobicia desantu sprzymierzonych na Zachodzie.

Działania 1944. W Europie nastąpiło koncentryczne uderzenie wojsk sprzymierzonych na obszary opanowane przez Niemców, połączone z masowym wystąpieniem ruchu oporu i konspiracji. Na Dalekim Wschodzie, na O. Spokojnym działania zaczepne prowadzili sprzymierzeni, w Chinach — Japonia; 1944 to szczytowy okres produkcji zbrojeniowej, szybkiego postępu nauk.-techn., początek kształtowania ładu powojennego opartego na nierówności.

Na froncie wschodnim na początku roku wojska sowieckie rozbiły skrajne skrzydła armii niem., na pn. odrzuciły przeciwnika spod Leningradu, na pd. dotarły do Karpat i wyzwoliły Krym; w czerwcu–lipcu Armia Czerwona rozgromiła centrum wojsk niem. na Białorusi i na pd. od rz. Prypeć, na przeł. lipca i sierpnia wyszła nad środk. Wisłę; w stol. Polski wybuchło powstanie ( powstanie warszawskie 1944). W sierpniu wojska sowieckie rozbiły w Mołdawii siły niem.-rum. i po przejściu Rumunii (23 VIII) na stronę sprzymierzonych rozpoczęły przez Siedmiogród natarcie na Wielką Nizinę Węgierską (później po sforsowaniu środk. Dunaju okrążyły Budapeszt); także w sierpniu rozpoczęło się powstanie słowackie.
Na Półwyspie Bałkańskim we wrześniu wojska sowieckie nie napotykając na opór wkroczyły do Bułgarii; po przewrocie wojsk. i przejściu Bułgarii na stronę sprzymierzonych, wraz z armią bułg. uderzyły na Macedonię i Serbię; 20 X wojska sowieckie i jugosł. opanowały Belgrad; wojska niem. wycofały się z Grecji, Albanii i Czarnogóry. W Grecji wylądowały oddziały bryt., rozpoczęła się walka z partyzantką komunistyczną. Pod koniec roku front przebiegał między rz. Drawa i M. Adriatyckim; na jego zapleczu toczyły się walki domowe.
W Europie Północnej 10 VI wojska sowieckie przeszły do natarcia na Przesmyku Karelskim, przełamały obronę fiń., 26 VI zajęły Wyborg; 19 IX podpisano sowieckie-fiń. zawieszenie broni, Finlandia wystąpiła przeciwko III Rzeszy, w Laponii rozpoczęły się walki fiń.-niem., na wybrzeżach M. Barentsa uderzyły wojska sowieckie; pod koniec roku Niemcy wycofali się do pn. Norwegii.
We Włoszech sprzymierzeni od stycznia bez powodzenia podejmowali ataki pod Monte Cassino, połączone z desantem pod Anzio; 11 V wojska sprzymierzonych (w tym  Drugi Korpus Polski) przełamały obronę niem., 4 VI weszły do Rzymu i w pościgu dotarły do Apeninu Toskańsko-Emiliańskiego.

W Europie Zachodniej w pierwszej połowie roku obie strony przygotowały działania na wielką skalę; sprzymierzeni — desant na pn.-zach. wybrzeżu Francji, Niemcy — jego rozbicie na wybrzeżu; 6 VI wojska sprzymierzonych rozpoczęły operację desantową w  Normandii i utworzyły przyczółek, następnie pobiły niem. armię; na przeł. lipca i sierpnia przełamały obronę niem. pod Avranches, okrążyły Niemców pod Falaise, następnie prowadziły pościg; 19 VIII wybuchło powstanie w Paryżu, rozbite wojska niem. wycofały się ku granicy Niemiec; 15 VIII wojska amer.-franc. wylądowały w Prowansji. Na początku września wojska sprzymierzonych wkroczyły do Belgii oraz dotarły do granic Lotaryngii i Alzacji; we wrześniu próba szybkiego wkroczenia do Niemiec przez Holandię (połączona operacja wojsk powietrznodesantowych i lądowych w  Arnhem) zakończyła się niepowodzeniem; później prowadzono akcje na mniejszą skalę, 21 X Amerykanie zajęli Akwizgran, 29 X Polacy — Bredę, 23 XI Francuzi — Strasburg. Pod koniec roku Niemcy podjęli ostatnią próbę pokonania wojsk sprzymierzonych uderzając 16 XII w Ardenach, sprzymierzonym, początkowo zaskoczonym, udało się zatrzymać Niemców.

W powietrzu lotnictwo strategiczne sprzymierzonych kontynuowało ofensywę na Niemcy; w lecie zostało użyte gł. do bezpośredniego wsparcia wojsk lądowych we Francji. Niemcy wprowadzili do akcji pociski V-1 i V-2 używane do ataków na Londyn. Na Oceanie Atlantyckim sprzymierzeni powiększyli przewagę, co pozwoliło na swobodne przewozy wojsk i sprzętu; rozpoczęto ruch mor. przez podejście dalekowsch., konwoje ark. nie ponosiły poważnych strat.

Na Dalekim Wschodzie działania wojenne nasiliły się; na O. Spokojnym Amerykanie wysadzili desant na wyspie Saipan i zwyciężyli w bitwie powietrzno-mor. na M. Filipińskim; opanowali Mariany; na pd. oddziały amer. obsadzały kolejne punkty na Nowej Gwinei; 20 X wysadzono desant na wyspie Leyte (Filipiny), wielka bitwa powietrzno-mor. uniemożliwiła flocie jap. działania na większą skalę. Amerykańskie wojska lądowe opanowały Leyte, później zajęły Mindoro; rozpoczęły się uderzenia powietrzne na Japonię, a amer. flota podwodna paraliżowała mor. komunikację przeciwnika, przede wszystkim między W. Japońskimi a strefą mórz Azji Pd.-Wschodniej. W Birmie w wyniku natarcia odzyskano pn. część kraju i ponownie otwarto lądowe połączenie z Chinami. W Chinach od kwietnia do grudnia wojska jap. prowadziły ofensywę w celu uzyskania bezpośredniego połączenia wzdłuż linii kol. Pekin–Kanton i dalej do Indochin.

W 1944 siły niem. zostały zepchnięte do obszaru ograniczonego na wsch. Wisłą, na zach. — Renem, na pd. — Padem; nad obszarem tym panowanie w powietrzu uzyskało lotnictwo sprzymierzonych; na wyzwolonych obszarach Europy zaczęto odtwarzać państwa w warunkach ostrych konfliktów społ. na zach., otwartej wojny domowej w Grecji, jej elementów w Jugosławii oraz uzależnienia od ZSRR krajów zajętych przez Armię Czerwoną.

Działania 1945. Na froncie wschodnim po przejściu do natarcia 12–15 I między M. Bałtyckim i Karpatami gł. zgrupowanie wojsk sowieckich przełamało obronę niem. nad Wisłą i Narwią (17 I 1. armia WP wyzwoliła Warszawę) i pod koniec stycznia osiągnęło środk. Odrę oraz brzeg M. Bałtyckiego (Zalewu Wiślanego), w lutym i marcu rozbiło Niemców na Pomorzu oraz Śląsku; 9 IV padł Królewiec. Na pd. od Karpat wojska sowieckie 13 II zdobyły Budapeszt i Wiedeń; decydujące uderzenie przeprowadziły między M. Bałtyckim i Sudetami; 16 IV gł. siły Armii Czerwonej i WP rozpoczęły ofensywę, 2 V zdobyły Berlin, wyszły nad Łabę i spotkały się z wojskami amer. i bryt., 9 V wkroczyły do Pragi, wyzwolonej przez powstańców, którzy rozpoczęli walkę 5 V.

Na froncie zachodnim wojska sprzymierzonych 8 II rozpoczęły stopniowo rozszerzane natarcie między Mozą i Renem, w marcu sforsowały rzekę (na pn. od Zagłębia Ruhry); na pn. skrzydle Brytyjczycy sforsowali dolną Łabę i dotarli do Lubeki, pol. 1. Dywizja Pancerna do Wilhelmshaven, siły prawego skrzydła wojsk sprzymierzonych skręciły na pd., sforsowały górny Dunaj i dotarły do Jez. Bodeńskiego i Tyrolu. W II 1945 na konferencji  jałtańskiej m.in. uzgodniono podział Niemiec na strefy okupacyjne i ich demilitaryzację, potwierdzono podział stref wpływów mocarstw. We Włoszech 9 IV rozpoczęła się ofensywa sprzymierzonych, 21 IV Polacy weszli do Bolonii; rozbici Niemcy próbowali przeprawić się na pn. brzeg Padu; jednocześnie w pn. Włoszech zaczęły walkę grupy ruchu oporu. Na Półwyspie Bałkańskim 16 IV wojska jugosł. przeszły do natarcia, 9 V weszły do Zagrzebia.

W powietrzu wielka ofensywa bombowa lotnictwa sprzymierzonych z powodu zmniejszenia się liczby celów stopniowo zamierała, ostatnimi spektakularnymi celami były:  Drezno oraz siedziba Hitlera w Berchtesgaden. Na morzu panowali sprzymierzeni.
W Chinach na pocz. 1945 Japończycy umocnili połączenie Pekin–Indochiny, w marcu okupowali Indochiny Franc. (część oddziałów franc. przebiła się do Chin). W Birmie w styczniu rozpoczęła się ofensywa wojsk bryt., 3 V padł Rangun, resztki wojsk jap. wycofały się w góry. Na Oceanie Spokojnym Amerykanie 9 I wysadzili desant w zat. Lingayen na wyspie Luzon i 23 II zdobyli Manilę, pobici Japończycy schronili się w góry; mniejsze desanty amer. wylądowały na innych wyspach Archipelagu Filipińskiego, później zdobyły wyspy: Iwo-jima i przede wszystkim  Okinawę, co ułatwiło nasilenie bombardowań Japonii; uderzenia lotnictwa pokładowego zespołów okrętów amer. podpływających bezpośrednio do brzegów W. Japońskich i działania floty podwodnej doprowadziły do niemal pełnej blokady Japonii.

Koniec wojny w Europie. W warunkach beznadziejnej polit.-militarnej sytuacji Niemiec grupy polityków niem. podjęły próby rozmów, ale ostateczne decyzje podjęło dowództwo wojsk., 29 IV podpisano wstępne warunki bezwarunkowej kapitulacji armii niem. na froncie wł. (2 V weszło w życie), 30 IV Hitler desygnował na swoje miejsce admirała K. Dnitza i popełnił samobójstwo; 4 V poddały się wojska niem. znajdujące się w pn.-zach. Niemczech i Danii; 5 V złożyły broń wojska niem. w pd. Niemczech, Tyrolu i zach. Austrii; 7 V o godz. 2.41 w Reims przedstawiciele admirała Dnitza podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji niem. sił zbrojnych i przerwania działań wojennych 8 V o godz. 23.01 czasu środkowoeuropejskiego. Na żądanie strony sowieckiej akt kapitulacji powtórzono w Berlinie (9 V 0.16 czasu wschodnioeur.); tylko niektóre zgrupowania niem. oraz formacje serb., chorw. i słoweń. przebijały się na zach. w celu poddania wojskom bryt. lub amerykańskim. W VII–VIII 1945 na konferencji  poczdamskiej przywódcy wielkiej trójki ustalili m.in. zasady polityki wobec Niemiec.
Koniec wojny w Azji. 6 VIII Amerykanie zrzucili bombę atom. na  Hirosimę, 8 VIII na  Nagasaki; jap. władze podjęły decyzję o kapitulacji. 8 VIII rząd sowiecki wypowiedział wojnę Japonii, 9 VIII jego wojska uderzyły z 3 stron na Mandżurię, do połowy miesiąca doszły do Mukdenu; po kapitulacji Japończyków obsadziły resztę Mandżurii, pn. Koreę, Kuryle oraz pd. Sachalin. 2 IX w Zat. Tokijskiej na okręcie liniowym Missouri przedstawiciele Japonii podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji.

Wyniki wojny. Wojna 1939–45 była konfliktem globalnym prowadzonym na terytoriach Europy, Azji, Afryki i Oceanii, na wszystkich oceanach i morzach oraz w przestrzeni powietrznej; uczestniczyło w niej 61 państw i 1,7 mld ludzi (pod bronią 110 mln). Bezpośrednie straty ludzkie wyniosły ponad 50 mln osób, w tym ok. 20 mln żołnierzy; działaniom wojennym towarzyszyły: masowy terror, mordy, deportacje, przesiedlenia grup ludności, często całych narodów, zapoczątkowane 1937 w Chinach i 1939 w Polsce. Wojna przyniosła degradację państw Europy w stosunku do Stanów Zjedn., przyspieszyła rozpad systemu kolonialnego; spowodowała rozgromienie faszyzmu i nazizmu w Europie i militaryzmu w Azji. Ład powojenny ukształtowany przez konferencje: teherańską, jałtańską i poczdamską, usankcjonowany w formule ONZ, zapewnił hegemonię mocarstw, przede wszystkim Stanów Zjedn. i ZSRR, których rywalizacja doprowadziła do utworzenia 2 bloków militarno-polit.: komunist., rządzonego przez ZSRR, oraz demokr., skupiającego się wokół Stanów Zjednoczonych