Motyw miasta i labiryntu

1.Odrobina historii:
Najstarsze miasta
Jednym z wielkich wydarzeń w rozwoju kultury człowieka było wytworzenie się rzemiosła i handlu oraz powstanie odrębnych osad, zamieszkałych przez rzemieślników, kupców i różne inne grupy ludności, związane z tworzącą się władzą państwową i kultem - słowem powstanie miast. Pod względem znaczenia proces ten porównywano bądź to z początkami rolnictwa i hodowli w neolicie, bądź to z rewolucją przemysłową w Europie XVIII w. Wczesne osady miejskie były gęsto zabudowane, otoczone umocnieniami. Mieszkańcy ich zyskiwali niekiedy nawet specjalne prawa wobec zwierzchniej władzy państwowej.

Nad Eufratem
Miasta nad Eufratem i Tygrysem należały do najstarszych miast świata. W 3 tys. p.n.e. ludność sumeryjska zaczęła skupiać swe osady w niektórych punktach z natury obronnych, o dogodnym dostępie do wody. Cały teren umacniano murami i rowami: jedynie podziały na dzielnice z odrębnymi świątyniami bóstw pozostały reliktem dawnych różnic terytorialnych. Rzemiosło i handel stały się stopniowo jednymi z głównych zajęć mieszkańców. Miasta były też podstawą tworzących się niewolniczych państewek Mezopotamii. Osady sumeryjskie Eridu, Ur, Larsa, Lagasz i inne, obejmowały obszary do 60 ha, skupiając do 40 - 50 tys. mieszkańców.

W Egipcie
Najdogodniejsze warunki dla powstania miast w Egipcie istniały w żyznej delcie Nilu, która zapewnić mogła odpowiednie zaplecze żywieniowe. Niestety, teren ten jest stosunkowo słabo zbadany przez archeologów. Najstarsza znana z wykopalisk osada miejska, położona przy wejściu do osady Fajum, była osiedlem budowniczych piramidy faraona Senusereta II ( ok. 1900 r. p.n.e. ). Była ona gęsto zabudowana, otoczona murem. Jedną wydzieloną część zamieszkiwała biedota, drugą urzędnicy, kapłani, kupcy. Można jednak przypuszczać, że osady miejskie zaczęły tworzyć się nad Nilem już wcześniej, wraz z powstaniem państwa niewolniczego w 3 tys. p.n.e.

W Grecji
Pierwsze miasta greckie zaczęły się tworzyć w VIII - VII w. p.n.e. Były one ośrodkami niewielkich terytoriów, a mieszkańcy ich, mimo że nie posiadali ziemi, zachowywali wolność, co było wówczas nie do pomyślenia na Bliskim Wschodzie. Zalążkiem miast były twierdze-akropole, przy których rozwijały się osady rzemieślniczo- handlowe z targiem jako punktem centralnym. Wnętrza miast były gęsto zabudowane, a całość otoczona umocnieniami. Macierzyste miasta ( polis ) były też wzorem dla licznych koloni greckich, zakładanych na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Czarnego.

W Chinach
W 2 poł. 2 tys. p.n.e. powstało pierwsze państwo niewolnicze na terenie Chin i w tym też czasie powstały powstawały pierwsze znane dotąd miasta chińskie. Osadą miejską była ( znana z wykopalisk w miejscowości Anyang ), ówczesna stolica państwa Szang-In. Był to rozległy ośrodek handlowo-rzemieślniczy i administracyjny, który wyglądem zewnętrznym przypominał współczesne sobie miasta mezopotamskie i hinduskie. Oprócz stolicy charakter miejski miały też wówczas zapewne niektóre mniejsze warownie.

Labirynt,
1) w starożytności budowla o skomplikowanym układzie wnętrza (wielka liczba sal i krętych korytarzy). Znane są 4 słynne labirynty antyczne (wg Pliniusza Starszego):
- egipski z II tysiąclecia p.n.e. na terenie oazy Fajum w Hawara (świątynia grobowa Amenemhata III), opisywany przez Herodota i Strabona,
- kreteński, wg tradycji zbudowany przez Dedala, z polecenia króla Minosa a będący siedzibą Minotaura (identyfikowany ze skomplikowanym układem pałacu w Knossos),
- labirynt na wyspie Samos, wzniesiony w VI w. p.n.e. na rozkaz tyrana Polikratesa,
- italski, grobowiec króla etruskiego Larsa Porsenny (okolice miasta Clusium, dziś Chiusi);
2. Topos miasta i labiryntu wywodzi się z czasów antycznych, wraz z nastaniem średniowiecza przestał być na długi czas ukazywany w literaturze. Dopiero ok. Połowy XIX motyw ten stał się popularny.
a) labirynt jako miejsce pochówku w Starożytnym Egipcie
w Starożytnym Egipcie władcy budowali ogromne grobowce-piramidy, wewnątrz których znajdowały się komory grobowe do których prowadziły labirynty korytarzy z różnymi pułapkami, aby nikt nie zakłócił miejsca spoczynku faraona np. Piramidy Mykerionsa, Chefrena i Cheopsa w Gizie
b) labirynt- mit o Minotaurze- kultura grecka
c) został zbudowany przez Dedala, z polecenia króla Minosa a będący siedzibą Minotaura- potwora kreteńskiego, półbyka i półczłowieka
d) miasto jako wizerunek grzechu, klęski i zagłady w Biblii
· Babel- biblijne miasto wielkiej idei, budowane w celu połączenia ludzi („zbudujmy sobie miasto i wieżę, której szczyt sięgałby aż do nieba, i uczyńmy sobie imię, abyśmy nie rozpanoszyli się po całej ziemi”), katastrofalne skutki- próba budowy wielkiego miasta prowadzi do konieczności ingerencji Boskiej do wybudowania tego miasta nie doszło
· Sodoma i Gomora –wizja miast pełnych nieprawości i rozpusty, kolejne duże skupiska ludzi prowadzą do zagłady.
· Jerycho- jego mury padły od głosu trąb jerychońskich-słabość miasta
e) Miasto w średniowieczu
Wędrując ubitym traktem- przy odrobinie szczęścia- można było zawędrować do miasta (błądzono jak w labiryncie- brak infrastruktury). Pielgrzymi i kupcy błądzili, często bywali tez ofiarami napadów zbójeckich. Jednak jeśli doszli do miasta, to znajdowali się w centrum średniowiecznego handlu i rzemiosła. Odbywały się tu targi, kwitły karczmy, wrastały uniwersytety. domy nie miały kanalizacji, dlatego też miasta były ogniskami zarazy, rynsztoki zaś stanowiły widok niesmaczny.
f) Miasto i labirynt w Renesansie
· Miasto renesansowe to nie tylko dwór, uniwersytet i kościoły. To przede wszystkim rynek, mieszczanie, handel usługi...
· „wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła...” jednak uwagę artystów przykuwa wieś- arkadia miejsce ukojenia- szczególnie u Jana Kochanowskiego.
· „Boska komedia” Dante Alighieri- symbol labiryntu po którym błądzi człowiek , w ciągu swojego życia, aby zbliżyć się do Boga
g) Miasto zbudowane na cierpieniu- romantyzm
· W „Dziadach” części III w „Ustępie” we fragmencie „Przedmieścia stolicy” mówi się o tym, iż budowle państwa carów wzniesione zostały dzięki niewolniczej pracy podbitych narodów, a więc „krwią Litwy, łzami Ukrainy i złotem Polski.” W części „Petersburg” poeta opisuje jak powstał ten „Paryż północy”. Na rozkaz cara przy budowie tego miasta pracowały setki tysięcy rosyjskich chłopów, tysiące poniosło śmierć.
· Londyn był uważany za miasto pieniądza, a Paryż za miasto nieprzychylne emigrantom. Później procesy urbanizacyjne w miastach nasiliły się, wzrosła liczba mieszkańców i te wielkie miasta pochłaniały biedotę ze wsi ofiarowując możliwości pracy.
h) miasta kontrastów- labirynt warstw społecznych (pozytywizm)
· W „Lalce” Warszawa ukazana jest jako przestrzeń życiowa gdzie załatwia się wszystkie swoje sprawy i przeżywa wszystkie swoje uczucia. Widać tu wyraźnie przekrój społeczeństwa, od szlachty, kupców, mniejszości narodowe, po najgorszą biedotę. Jest to także miejsce gdzie wiele osób chce piąć się w górę (min. Wokulski) robiąc przy tym korzystne interesy.
· W „Ojcu Goriot” Paryż został przedstawiony jako „cywilizacyjna dżungla” („Paryż to prawdziwy ocean- Możecie rzucać weń sondę, nigdy nie poznacie prawdziwej jego głębokości”.). Miasto zatłoczone i brudne, pełne sprzeczności, z jednej strony obraz biedoty- Dzielnica Łacińska, przedmieście St.Marcel, z drugiej bogate dzielnice jak Fauborg Saint-Germain.
· Natomiast w „Zbrodni i karze” widzimy przytłaczającą biedę Petersburga. Miasto ukazane zostaje jako siła budzącą w ludziach najgorsze instynkty. Jako siedlisko pijaństwa, nędzy, prostytucji, jako przyczynę samobójstw i szaleństw. Ludzie stają się zwierzętami , aby przeżyć. pozbawieni są nadziei na lepsze życie. Raskolnikow zmuszony swoją sytuacja materialna, zabija człowieka. Jedynym kontrastem do tej przytłaczającej biedy, która otacza Raskolnikowa, jest Łużyn, który ma jakieś perspektywy i pieniądze.
i) miasto ukarane za grzechy (pozytywizm)
· Rzym przedstawiony w „Quo vadis” to miasto Nerona- cesarza, jego świty i żołnierzy. To miejsce rozpusty możnych i męki ubogich. Słynne „polowy pereł” odbywające się w nocy, to nic innego, jak porywanie nałożnic dla bogatych mieszkańców. Miasto tonie w winie, ucztach i zabawie. Jednak w cieniu tego splendoru dzieją się rzeczy niemoralne i straszne. Ludzie kierują się jedynie swoimi żądzami, zanikają wartości i zdrowy rozsądek. Porwany w wir uniesień Neron nakazuje spalenie tego wspaniałego miasta, by mógł pośród płomieni recytować poematy. Rzym ogarnięty jest chorobą, za którą płacą tysiące ludzi. Wśród nich są także chrześcijanie. Miasto umiera i jest to jedyny ratunek przed dalszym pogłębianiem się tej chorej rzeczywistości. Tu także widać różnice pomiędzy biednym Zatybrzem a opływającym złotem pałacem Nerona.
3. Teksty kultury:
· Pompeje- ruiny starożytnego miasta, położone w środkowej części Włoch. W czasie trzęsienia ziemi w 63 miasto zostało zniszczone i następnie odbudowane. Podczas kolejnego wybuchu Wezuwiusza 24 VIII 79 uległo kompletnej zagładzie (przysypane kilkumetrową warstwą popiołów wulkanicznych).
· Pałac w Knossos- w starożytności miasto na Krecie. Pałac z epoki późnominojskiej, zniszczony przez trzęsienie ziemi i pożar - ogromna, wielokondygnacyjna budowla (labirynt) o nieregularnym planie.
· Canaletto malował w XVIII w. Wenecje i Warszawę
· M.Chagall „Nad miastem”
· Filmy Charlesa Chaplina „Światła wielkiego miasta” i „Światła rampy”. To miasto jest tłem, pejzażem, dżunglą, w której dobro walczy ze złem o lepsze.
4. Związki frazeologiczne
· Miasto dzwonów- Strasburg
· Miasto pałaców –Rzym czasów Augusta, Kalkuta
· Miasto Proroka-Medyna
· Miasto Trzech Króli-Kolonia
· Miasto umarłych- cmentarz
· Wieczne miasto- Rzym
· Zakazane miasto- Lhasa w Tybecie, przez długie lata niedostępne dla cudzoziemców