Początki demokracji szlacheckiej za panowania Jagiellonów

Już od drugiej połowy XV wieku szlachta i magnateria polska zaczynały odgrywać dużą rolę w państwie polskim. Dysponowanie ogromnymi środkami finansowymi, które po części były efektem nadawania szlachcie przez władców coraz to większych przywilejów, wpływało na jej znaczny udział w życiu kulturalnym i politycznym kraju. Doprowadziło to do takiej zmiany stosunków społecznych, iż interesy szlachty utożsamiane były z interesami całego państwa. Dlatego królestwo polskie (po unii lubelskiej w 1569 łącznie z Wielkim Księstwem Litewskim) w latach 1454-1791 nazywamy Rzeczpospolitą szlachecką.

Zjazd z udziałem króla, najwyższych urzędników, rycerstwa, szlachty i delegatur miasta Krakowa i Wilna nazywano w historii polskiej sejmem. Początkowo obradował on głównie w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie w Warszawie. Szlachta poszczególnych ziem zbierała się na sejmikach ziemskich. Z powodu tego, iż sejmiki zdominowane zostały przez możnowładztwo, tzw. gmin szlachecki zaczął udawać się ze swoimi pełnomocnictwami na sejm do samego króla. Tak stało się już np. za panowania Jana I Olbrachta. Utarł się wówczas zwyczaj, iż zbierali się oni jako odrębna izba poselska. Osobno na sejmie obradował senat, w skład którego wchodzili najwyżsi przedstawiciele władzy kościelnej (arcybiskupi i biskupi), władzy centralnej (marszałkowie, kanclerze etc.) jaki i władzy wojewodowie czy kasztelanowie. Senat górował nad izbą poselską zarówno znaczeniem (był przedstawicielstwem elit urzędniczych) jak i liczebnością (w początkach XVI wieku w sejmie było około 40-45 posłów na 80-90 senatorów). Pierwszy udokumentowany dwuizbowy sejm obradował w 1493 roku. Zarówno ten, jak i kolejny z 1496 roku uchwaliły wiele korzystnych dla szlachty postanowień (m.in. statuty piotrkowskie). W 1505 roku na sejmie w Radomiu podpisano konstytucję "Nihil novi", która była wynikiem protestu posłów przeciwko ustaleniu przywileju mielnickiego. Zgodnie z konstytucją nic nowego nie mogło być ustalone bez wiedzy i zgody senatorów i posłów ziemskich. Tworzyła ona prawne ramy systemu demokracji szlacheckiej.
Ostatni Jagiellonowie (Zygmunt I Stary i Zygmunt II August) sprowadzili rolę izby poselskiej do uchwalania proponowanych przez władcę podatków. Dysponowali on szerokim zakresem władzy wykonawczej (polityka wewnętrzna, zewnętrzna, zwierzchnictwo nad armią, mianowanie wysokich urzędników) jaki i mieli wpływ na władzę ustawodawczą. Król decydował o zwołaniu sejmu. Jeśli nie chciał, lub nie wymagała tego sytuacja (np. potrzeba ustanowienia podatków w celu podreperowania budżetu) sejmu nie zwoływano. Postanowienia sejmu nie mogły zostać uchwalone bez obecności i zgody monarchy. Takowy stan rzeczy był efektem rozdawnictwa dóbr i urzędów przez króla. Dostojnicy z otoczenia władcy niejednokrotnie dzierżyli kalka wysokich stanowisk na raz.

Domeny królewskie uznawane były przez szlachtę za własność państwa, z której władca powinien pokrywać utrzymanie swojego dworu, urzędników jak i wojska. Na sejmie w Radomiu w 1504 roku uchwalono, iż król nie może ani zastawić, ani oddać ziemi bez wiedzy i zgody sejmu. Pomimo tego, iż panujący wówczas król Aleksander Jagiellończyk przystał na takie warunki, jego następcy nie zaprzestali rozdawnictwa i zastawów pod kredyt.

Z czasem izba poselska zaczęła odgrywać coraz większą rolę. Jej wyborcy, czyli szlachta zbierająca się na sejmikach ziemskich, dostarczała izbie postulaty, które miały zostać przedstawione na sejmie. Również sama szlachta wpływała na władcę. Miało to zazwyczaj miejsce na zwoływanych przez króla pospolitych ruszeniach, przed którymi dochodziło do sejmu wojskowego. Dochodziło wówczas do uchwalenia wielu przywilejów, bądź, jak to miał miejsce np. u szlachty zwołanej pod Lwów w 1537, dochodziło do otwartego rokoszu. W tym wypadku król obiecał respektować prawa i przywileje nadane szlachcie.

Wraz z szerzącą się w Polsce reformacją w latach 30-tych XVI wieku, na sejmie zaczęli się pojawiać coraz liczniejsi posłowie, który reprezentowali poszczególne ruchy religijne (kalwini z Małopolski, arianie z Rusi czy zwolennicy braci czeskich z Wielkopolski). Z czasem utworzyli oni w sejmie stronnictwo zwane stronnictwem egzekucyjnym. Sformułowali oni i przeprowadzili program naprawczy państwa pod hasłem egzekucji praw i dóbr, który miał na celu przywrócenie istniejących norm prawnych, które lekceważono lub zaniedbywano. Hasło egzekucji dóbr miało na celu przywrócenie postanowień sejmu piotrkowskiego z 1504 roku, na mocy którego królowi zakazano nadawania możnym królewszczyzny. Chęć odebrania nadanych bezprawnie ziem zjednoczyła w czasach ostatnich Jagiellonów niemal całą izbę poselską. Hasło egzekucji praw miało na celu przywrócenie uchwalonych niegdyś praw, jak i przywrócenie zwierzchności posłów nad królem. Chciano tego osiągnąć m.in. przez ujednolicenie praw we wszystkich prowincjach. Zamiar ten, wraz z chęcią zaciśnięcia stosunków z Litwą, stał się z czasem głównym postulatem stronnictwa. Żądano ujednolicenia nie tylko prawa, ale również skarbu, wojska i podatków. Innym postulatem było przekazania pieniędzy płaconych kościołowi na zwiększenie obronności państwa. Szlachta sprzeciwiała się nie tylko finansowaniu kościoła katolickiego, jaki również przymusowi podlegania pod sądy duchowne, których wyroki mieli wykonywać starostowie. W czasach gdy w Polsce szerzyły się ruchy reformacyjne, tak mocna władza kościoła katolickiego nie miała prawa bytu.
Początkowo Jagiellonowie sprzeciwiali się ruchowi egzekucyjnemu, uważając go za niebezpieczeństwo. Do przełomu doszło jednak w 1562 roku, kiedy to Zygmunt II August potrzebował uchwały sejmowej o podatkach, aby sfinansować wojnę o Inflanty. Na sejmie w Piotrkowie uchwalono konkretne zobowiązania egzekucyjne. Były to m.in.:
-kontrola legalności dzierżawienia królewszczyzny,
-odebranie niektórych ziem i przywrócenie ich królowi,
-lustracja wszystkich ziem, w celu oszacowanie dochodów z domeny,
-przekazanie czwartej części tych dochodów (tzw. kwarty) na utrzymanie stałego wojska, tzw. wojska kwarcianego,
-przeprowadzenie reformy podatkowej, która zwiększyła dochody państwa, odciążając zarazem chłopów.
Reformy te, choć nie w pełni, zostały wprowadzane w życie w szeregu konstytucji uchwalanych na sejmach w latach 1563-69. Władza sejmu została rozciągnięta na kontrolę skarbu państwa. Domena zostały ostatecznie przekształcone w dobra państwowe, oddzielone od własności monarchy. Ruch egzekucyjny osiągnął ponadto zakaz wysyłania przez kler do Rzymu świętopietrza i annat (co i tak nie było przestrzegane), doprowadził do nałożenia na duchowieństwo obowiązku płacenia podatków nadzwyczajnych w postaci potrąceń od dziesięcin oraz osiągnął zniesienie wykonywania przez starostów wyroków sądów kościelnych.

Ruch egzekucyjny dążył również do zacieśnienia stosunków z Litwą. Chciano zamienić dotychczasową unię personalną w unię realną, co dało by Polsce pewność, że po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta Polska i Litwa pozostaną w ścisłym związku. Za takim rozwiązaniem była szlachta litewska, która chciał zrównania jej w prawach ze szlachtą polską. Przeciwko unii realnej byli jednak możni litewscy, który obawiali się utraty dotychczasowego zwierzchnictwa nad Wielkim Księstwem. Problem został przesądzony na sejmie w Lublinie od stycznia do lipca 1569 roku. Panowie litewscy dokonali próby zerwania sejmu opuszczając potajemnie obrady. Liczyli oni, ze szlachta polska ruszy w pogoń, lecz tak się nie stało. Posłowie polscy i litewscy pozostali w Lublinie i uchwalili wcielenie Litwy do Polski. Zygmunt August włączył do Korony część Podlasia, Wołyń, Podole i wkrótce potem Kijowszczyznę. W sumie stanowiło to połowę powierzchni Księstwa. Pod naporem zdarzeń możni litewscy powrócili do Lublina. Akty unijne zostały podpisane prze sejm i króla kolejno 1 i 4 lipca 1569 roku. Nowopowstałe państwo nazwano Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Państwa połączone zostały wspólnym monarchą (po śmierci ostatniego z Jagiellonów wspólnie wybierano króla elekcyjnego), wspólnym sejmem i wspólnymi przywilejami, które doprowadziły do powstania jednego narodu szlacheckiego. Obok wspólnej władzy ustawodawczej w postaci sejmu odrębna pozostała władza wykonawcza (jedynie wspólny był władca), wojskowa oraz sądownicza. Przyłączenie bogatych terenów litewskich pozwoliło na szybką odbudowę podupadłej gospodarki polskiej.

Bezkrólewie

Bezpotomna śmierć ostatniego z Jagiellonów Zygmunta II Augusta w lipcu 1572 roku zakłóciła proces reform. Problemem stało się nieokreślone dziedziczenie tronu, jak i narastający spór katolicko-protestancki. Jednakże do końca 1572 roku zjazdy szlachty pozwoliły na ustanowienie nowego sytemu wybierania władcy w czasie bezkrólewia. Funkcję interrexa, czyli osoby sprawującej władzę w zastępstwie króla, powierzona arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Jakubowi Uchańskiemu. Zadania z zakresu bezpieczeństwa państwa otrzymał dotychczasowy marszałek wielki koronny Jan Firlej. W poszczególnych prowincjach władzę przejęły konfederacje szlacheckie zwane kapturami. Dbały one o spokój i bezpieczeństwo. Ponadto powołano sądy kapturowe, które przejęły okresowo władzę sądowniczą. Takie szybkie działanie było niebywałym sukcesem szlachty, która wyprzedziła na tym polu magnaterię. W styczniu 1573 roku zwołano w Warszawie sejm konwokacyjny, który ustalił czas, miejsce oraz zasady wyboru króla elekcyjnego. Miało to być w podwarszawskiej wsi Kamień w kwietniu 1573 roku. Ustalono, ze w wyborach weźmie udział cała szlachta. Oczywiste było, że wybory zdominuje okoliczna szlachta mazowiecka. Przyjęta idea demokracji bezpośredniej była idealnym środowiskiem do rozwoju demagogii, przekupstwa i manipulacji.
W dniach 28 - 29 stycznia sejm uchwalił tzw. konfederację warszawska. Był to akt zabezpieczający pokój wewnętrzny w Rzeczpospolitej, co było niebywałym sukcesem różnowierców. Najważniejszym punktem konfederacji było poręczenie przez sygnatariuszy katolików i protestantów o niedopuszczeniu do prześladowań i wojen religijnych.

Pierwsza wolna elekcja

Sytuacja w RP skupiła uwagę wszystkich dworów europejskich. Na podwarszawskich polach doszło do rywalizacji pomiędzy Walezjuszami i Habsburgami. Ci drudzy nie mogli jednak liczyć na szerokie poparcie, gdyż znani byli ze zwalczania protestantów, jak i odbierania przywilejów i wolności szlachcie w Czechach, w Niemczech i na Węgrzech. Tak więc kandydatura arcyksięcia Ernesta Habsburga została odrzucona. Jednakże drugi kandydat, Henryk Walezy (brat króla Francji) z dynastii andegaweńskiej kojarzony był z nocą św. Bartłomieja, której był współorganizatorem. Litewscy dostojnicy popierali kandydaturę cara rosyjskiego Iwana IV Groźnego, lecz znany on był ze swojej tyranii i krwawych rządów. Obawa przed władzą francuską, habsburską lub moskiewska doprowadziła doi zmian w polskiej polityce. Egzekucjoniści, którzy wraz z króle Zygmuntem Augustem dążyli do ograniczenia władzy możnych, weszli w porozumienie z senatem, aby zmniejszyć władzę przyszłego króla. W maju 1573 roku na tronie polskim zasiadł Henryk Walezy, pierwszy z władców elekcyjnych.


Rodzaje sejmów

·Sejm walny zwyczajny (ordynaryjny) - początkowo zwoływany przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie, od artykułów henrykowskich wybierany co dwa lata na 6-tygodniowe obrady.
·Sejm walny nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) - od 1573 roku miał być zwoływany w razie konieczności na dwa 2-tygodniowe obrady.
·Sejm konwokacyjny - zawiązany po śmierci króla pod "laską" konfederacji (podejmował decyzje większością głosów), pod przewodnictwem prymasa (interrexa), wyznaczał czas i miejsce wolnej elekcji, podejmował decyzje w sprawach porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.
·Sejm koronacyjny - odbywał się w Krakowie, kończył bezkrólewie, król-elekt zaprzysięgał artykuły henrykowskie i był koronowany.
·Sejm rokoszowy - odbywał się w czasie rokoszu, prawdo do udziału w nim miał każdy szlachcic, np. rokosz lwowski z 1537, zwany "wojną kokoszą".